«...ءال-فارابي كانت پەن گەگەلدەن جوعارى تۇرادى»، دەگەن نەمىستىڭ فيلوسوفى وسۆالد شپەنگلەر «زاكات ەۆروپى» كىتابىندا.

ادامزاتتىڭ ەكى ۇستازىنىڭ ءبىرى (ەكىنشىسى اريستوتەل) ءابۋ ناسىر ات تۇرك ءال-فارابي زامانىنداعى عىلىم، فيلوسوفيا، مەملەكەتتانۋ، مۋزىكا، ماتەماتيكا، استرونوميا ت.ب. بارلىق سالالاردا ەڭبەك ەتكەن سوڭعى ەنتسيكلوپەديس ويشىلداردىڭ ءبىرى.

ءال-فارابيدەن ءبىر عاسىر كەيىن ءومىر سۇرگەن يبن سينا بازاردان ونىڭ كىتابىن ساتىپ الىپ وقىعاندا باسىندا ەشتەڭە تۇسىنبەي، سوڭىنان «ءجۇز رەت وقىعاننان كەيىن» تۇسىنگەنىن جازادى.

XVIII عاسىرعا دەيىن ونى ەۋروپا مەن رەسەي شىركەۋلەرىندە اۆگۋستين، اكۆينسكيلەرمەن قاتار اۋليە ساناپ، ءپىر تۇتقان.

ونىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى...» تۋرالى ەڭبەگى ماكياۆەلليدەن التى عاسىر بۇرىن جازىلعان، مەملەكەتتانۋ سالاسىنداعى العاشقى تۋىندى بولىپ تابىلادى.

1150 جىلدىعىن يۋنەسكو اتاپ وتكەن ءال-فارابي الەم تاريحىنداعى ەڭ تانىمال 5-6 عۇلامانىڭ قاتارىنا كىرەدى جانە ونىڭ ءىلىمى اراب ەلدەرىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءالى كۇنگە وقىلادى.

ءبىراز حالىقتار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق يدەيالارىن الەمگە تاراتۋ ارقىلى ۇلتىن الەمگە كەڭىرەك تانىتۋ ماقساتىندا، مىسالى نەمىستەر گەتەنى، اعىلشىندار شەكسپيردى، يتالياندار دانتەنى، قىتايلىقتار سول ەلگە العاش بارعان عۇنداردىڭ ۇرپاعى كونفۋتسيدى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كوسەمدەرى رەتىندە قابىلداپ، سولار ارقىلى وزدەرىن تانىتۋدا. وسىنداي، ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسى ارقىلى ەلىن الەمگە تانىتۋ قولايلى جول بولدى.

ورىستار ءبىر كەزدە لومونوسوۆتى ەنتسيكلوپەديس عالىم، ۇلتتىڭ كوسەمى دەپ تانىپ، ونى ەكى عاسىرداي ۋاعىزداعانمەن، ونىڭ بەدەلى ويلاعانداي بولمادى. ونى حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندامادى. ارحانگەلسكدەن شىققان تازا ورىس دەمەسەڭ (كوپتەگەن دەرەكتەردە ءى پەتردىڭ بالاسى دەيدى), ونىڭ ريتوريكا، لوگيكا سياقتى ەڭبەكتەرى ەرتەدەگى گرەكيانىڭ عىلىمىن قايتالاۋ بولدى. بۇل تازا ورىستان شىققان ۇلىلاردىڭ جوقتىڭ قاسى ەكەنىن كورسەتتى. پۋشكين - اراب، دوستوەۆسكي - بەلورۋس (ارعى تەگى تۇرىك), تولستوي ت.ب. تۇرىكتەر...

ءسويتىپ ۇلت كوسەمى جانە ۇلتتىق يدەياسى انىقتالماعان ورىس حالقى ءالى كۇنگە وزدەرىنىڭ باتىسقا ما، شىعىسقا ما، قايسىسىنا جاتاتىنىن انىقتاي الماي كەلەدى. مودە قاعاننىڭ كەزىندەگى تۇركىنىڭ ەلتاڭباسىن العان رەسەيدىڭ ەكىباستى بۇركىتىنىڭ ءبىر باسى شىعىسقا، ەكىنشىسى باتىسقا قارايدى.

ورىسقا ەلىكتەگەن قازاقتىڭ جاعدايى دا ءماز ەمەس؟!

فارابيدەي ۇلى تۇلعا باتىس ەلدەرى مەن رەسەيدە جوق. ول مىڭ جىلدا الەمدىك برەند رەتىندە تولىعىمەن ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن مويىنداتتى. وزبەك پەن ازىربەيجاندا الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ناۆوي مەن نيزاميلەر، تۇرىكتەردە اتاتۇرىك بار.

قازاقتى جانە تۇركىنى الەمگە تانىتۋدا ءال-فارابيدەن اسقان تۇلعا تاپتىرمايدى. تۇركى الەمىنە كەڭىنەن تانىمال قورقىت، ابىلاي، اباي ت.ب. قانشاما تىرىسساق تا، ولاردى ءال-فارابيدەي الەم قاۋىمداستىعى قابىلداي المايتىنى اكسيوما!

ءال-ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرىن نەمەسە وعان سىلتەمەنى الەمنىڭ بارلىق كىتاپحانالارىنان تابۋعا بولادى. مىڭ جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە ونىڭ ەڭبەكتەرىن ۇرپاقتارىنىڭ تۇسىنبەۋى وكىنىشتى.

عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ زامانى ءححى عاسىردا قازاق حالقى ءال-ءفارابيدى ۇلتتىڭ كوسەمى جانە قازاقستاننىڭ برەندى ەتىپ تاڭداۋ ارقىلى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەلدىڭ بەدەلى مەن حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىمالدىعىن ارتتىرادى. سونىمەن قاتار فارابي تۇلعاسى ەل ىشىندە قازاق يدەياسىنىڭ اياسىندا ۇيىسۋعا ياعني مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ دامۋىنا زور اسەر ەتەدى.

بولاشاقتا ءالفارابي تۇركى حالىقتارىنىڭ برەندىنە اينالاتىنىنا سەنىمدىمىن!

ۇلى بابامىزدىڭ ارۋاعى ۇرپاقتارى مەن ۇلتىن قورعاپ ءجۇرسىن!

جانۇزاق اكىم

Abai.kz