بەيىمبەت ءمايليننىڭ ەكى ولەڭى جانە ءبىر ماقالا
«جاس ازامات» گازەتىندەگى
بەيىمبەت ءمايليننىڭ ەكى ولەڭى جانە ءبىر ماقالا
قوستانايداعى اقىن، ۇستاز، پروفەسسور، اقىن اقىلبەك شاياحمەتوۆ باۋىرىمىز قادىرى اسقان «اباي» سايتىندا 2018 جىلعى 15 مامىردا جاريالاعان «الاش ۇرانى: «ارعى اتام – ەر تۇرىك، ءبىز قازاق ەلىمىز» دەگەن ماقالاسىندا مىناداي قۇندى دەرەك كەلتىرگەن ەدى، ەلەڭدەپ قالدىق.
سابەڭدى دە، بي-اعاڭدى دا، «جاس ازامات» گازەتىن دە ءبىراز زەرتتەپ، ازدى-كوپتى جازعانىمىز بار ەدى. ءبىزدىڭ دەرەكتەرىمىزدى دە وقىپ كورىڭىزدەر.
«ءسابيت مۇقانوۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1937 جىلعى 18 ماۋسىمدا جارىق كورگەن «وب وشيبكاح پيساتەليا ب.مايلينا» دەگەن ماقالاسىندا: «ۆسە ەتي وشيبكي نە سلۋچاينى. ۆ №№ 20-22 الاشوردينسكوي گازەتى «جاس ازامات»، يزداۆاەموي ۆ پەتروپاۆلوۆسكە ۆ 1918 گ.،ب.مايلين پومەستيل دۆا ستيحوتۆورەنيا، گدە ون كاك دوۆروۆولەتس الاشسكوگو پولكا، سفورميروۆاننوگو ەلدەسوم وماروۆىم، پريزىۆاەت كازاحسكۋيۋ مولودەج ي ۆسەح ترۋدياششيحسيا پوددەرجات زلەيشەگو ۆراگا كازاحسكوگو نارودا – الاشوردۋ» - دەپ جازدى. بۇل دەرەكتەن انىق بايقايتىنىمىز، قوستانايداعى الاش پولكىنىڭ قۇرامىندا بي-اعاڭ دا بولعان.» (اقىلبەكتىڭ ماقالاسىنان ءۇزىپ العان مەن.- ز.ت.).
ياعني، بۇدان تۇسىنگەنىمىز – 1918-19 جىلدارى قىزىلجاردا شىققان الاش جاستارىنىڭ تۇڭعىش گازەتى «جاس ازاماتتىڭ» تىگىندىسىن سابەڭ 1937 جىلعى مامىرعا دەيىن ساقتاعان بولادى عوي، نەمەسە «ب. ءمايليننىڭ قاتەلەرىن» تاۋىپ، اشكەرەلەۋ ءۇشىن ارحيۆتەن، كىتاپحانادان ىزدەپ، بۇلجىتپاس دەرەك رەتىندە پايدالانعان. سابەڭنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن تەكسەرۋ ءۇشىن 84 جىلدان كەيىن «جاس ازاماتتىڭ» تىگىندىسىن ءبىز دە اقتاردىق. تاپقانىمىز مىناۋ:
«جاس ازاماتتىڭ» 1919 جىلعى 28-قاڭتارداعى سانىندا «قوستاناي حابارى» دەگەن شاعىن حابار باسىلعان.
«قوستانايداعى ەكىنشى قازاق پولكى كىلەڭ كوڭىلدى بولىپ جازىلعان جىگىتتەردەن قۇرالعان ەدى. ەڭ الدىمەن، باس بولامىز، دەپ جىگەرلى ۋچيتەلدەر، وقۋشى جاستار جازىلىپ، بۇلاردى كورگەن سوڭ، ۋچەبنىي كوماندا اشىلىپ، وقىعانداردىڭ ءبىرازى سوعان كىردى. دەكابردىڭ 29-ى كۇنى پولكتاعى جىگىتتەر قوندىرۋ ستانساسىنا (ورىنبور گۋبەرنياسىندا) ءجۇرىپ كەتتى. ەلدەستىڭ ءھام باسقا وقىعانداردىڭ ىشىندە بولعانىنا جىگىتتەر وتە قۋانىشتى. ءتىلشى».
وسى ماقالانىڭ استىنا «باسقارمادان»: «ەل قورعانى - ەر جىگىت» دەگەن. الاش تۋىن كوتەرىپ، جاۋعا قارسى كەتكەن جاس قاھارمانداردىڭ جاۋدى جەڭىپ، ولجالى بولىپ ورالۋىنا تىلەكتەسپىز»، - دەپ جازىلعان.
بۇدان كەيىن «ولەڭ». الاش پولكىندا جۇرگەن ءبىر جىگىتتىڭ ەلىنە جازعان حاتى» دەگەن تاقىرىپپەن مىنا شۋماقتار باسىلعان.
«ولەڭ
سەن ءۇشىن تۋىپ،
بەلىمدى بۋىپ،
كىرىستىم قىزمەت قىلماققا.
دالاعا قونىپ،
سۋىققا توڭىپ،
جاۋىڭا قارسى تۇرماققا.
جابدىعىڭ سەنىڭ جۇرگەنىم،
ميحناتقا وسى كىرگەنىم.
قورعايمىن جاۋدان،
قۇتقارام داۋدان،
قورعالاتپاي مىسىقتاي.
بەل بولدىم كەلىپ،
جاردەمدى بەرىپ،
ناق كەزىڭدە تۇنشىققان.
بار ما، تاعى ارمانىڭ؟
ايتشى ارمانىڭ قالعانى!...
قورىقپا، ەلىم!
داڭقىڭدى سەنىڭ،
شەتكە مىقتى جايارمىن.
الاشتىڭ ۇلىن،
كۇشەيتىپ قۇنىن،
سۇيرەۋگە كوككە دايارمىن.
تىلەگىڭنىڭ ءبارىن دە،
وسىنداي كەزدە مالىمدە!...
مەن دەسەڭ، جۇرتىم،
كوركەيسىن ۇلتىڭ،
تارتىنباڭدار، جاردەمنەن!
قازاق بوپ ءىس قىل،
بىرلىكپەن كۇش قىل!
كۇنىڭ وسى الدەنگەن!
تۋا بەرمەس، مۇنداي كەز.
الالىقتان، ەندى بەز!
شاڭقان.
«جاس ازاماتتىڭ» 1919 جىلعى 1 اقپاندا سانىندا جاريالانعان «ەلىمە» دەگەن ولەڭگە قول قويىلماعان جانە ەشقانداي تۇسىنىك بەرىلمەگەن.
ەلىمە
ەلىم‑اۋ! ءبىر سەن ءۇشىن ءمىندىم اتقا،
كوزدەن جەم قىلمايمىز دەپ، ەندى جاتقا.
كوتەرىپ الاش تۋىن ۇراندادىم،
قاراماي، شاپقان قىلىش، اتقان وققا.
كۇنشىلدەر ىشتەن تىنىپ، ۇندەي الماي،
تۇرمادى سويتسە-داعى كۇندەي الماي.
جونىنە وزىمشىلدىك بەت قوياتىن،
اتىڭا وزىڭمەن قاتار مەن دەي الماي.
ەسىنەن كەتپەي ءالى دە ەسكى كەزدەر،
ماعان ەر، مەن قامقورىڭ، دەيدى: ءسوز بەر!
قورلارعا ءسوزى مايدا، ءۇيىر بولماي،
«باسىڭنىڭ امانىندا سودان بەز»،-دەر.
سەكىلدى بۇل ارەكەت كىرگەن ىشكە،
مومىنسىپ، كوز بوياماق، تاپا‑تال تۇستە.
قولدانىپ، ەمىن-ەركىن ەندى تاعىپ،
تاعى دا جۇگىن ارتىپ مىنبەك ۇسكە.
ەلىم‑اۋ! مۇنى سەزسەڭ، قارا بەرى!
بايقاساڭ، ەلدىڭ قايدا، وڭار جەرى.
سوڭىما ەر! كۇندىز-ءتۇنى قاجىماستان،
جەتەيىن قىر باسىنا سۇيرەپ سەنى!
جاڭىلسام، يا جالىقسام كىناڭدى ارت!
شارشايتىن بۋىنى جوق ەمەسپىن قارت.
وتىرمىن، ءبىر سەن ءۇشىن كۇيىپ-جانىپ،
وسى سەن مەندىكپىسىن؟ شىنىڭدى ايت!
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، بۇل دا بەيىمبەت ءمايليننىڭ ولەڭى بولماق. بۇل ولەڭنىڭ مازمۇنى دا 21-سانداعى ولەڭمەن سارىنداس ەكەنى دە كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟
وسى گازەتتىڭ 28 جەلتوقسان كۇنگى 17-سانىندا جارىق كورگەن «ون ءۇشىنشى دەكابر» دەگەن ماقالانىڭ سوڭىن «ب.م.» دەپ قول قويىلعان. مۇمكىن، بەيىمبەت مايلين جازعان بولار دەپ جورامالداپ، بەرىپ وتىرمىز.
ون ءۇشىنشى دەكابر
[1917 جىلعى] 13-ءىنشى دەكابر - ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنىڭ اق وردا تىگىپ، التىن تۋ كوتەرىپ، اۆتونوميالى جۇرت بولامىز دەگەن كۇنى. «اۆتونومياعا مال-جاندى قۇربان قىلامىز!» دەپ قويعان سوڭ، كۇڭىرەنىپ قۇران وقىعاندا، اقجۇرەك ادال نيەتپەن اقساقالدار، جاستار تىلەك قىلعاندا، قۋانعاننان موللالاردىڭ كوڭىلى بوساپ، ەڭىرەنگەن كۇنى. مىنەكي، سول ۇلت قانىن تاسىتقان، ءۇمىت قۇراعىنا ات شاپتىرتقان تاريحي 13 دەكابرگە - تاپ ءبىر جىل.
وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە الاش تىزگىنىن قولىنا العان «الاشوردانىڭ» باسىنان كەشكەن اۋىرلىقتارى كوپ بولدى. ءالى دە تار كەشۋ، تايعاق جولدار بولۋى مۇمكىن. ۇلت تىلەگى ءبىر كۇندە تەزدىكپەن ءھام جەڭىلدىكپەن ورىندالمايدى، «وت الىپ، قامىسقا ءتۇسۋدى» كوتەرمەيدى.
13 دەكابردىڭ قازىرگى الدىمىزعا تارتقان جەمىستەرى الاش اۆتونومياسىنا ىرگەتاس سالدى. بۇل - ءبىر.
شاشىراعان ۇلتشىلدىقتى ءبىر ىزگە سالىپ، ءبىر جەرگە جيناپ، ۇلت كۇرەسىنە ۇلگى بەردى. بۇل - ەكى.
جالعان ۇلتشىلداردىڭ ءورىسىن تارىلتتى. بۇل - ءۇش.
وسىنداي، ولگەندى تىرىلتكەن، وشكەندى جاندىرعان، وتكەن داۋرەندى، ۇشقان باقتى ەسكە تۇسىرگەن 13 دەكابردى وتە قۇرمەتتەپ وتكىزۋگە، ساياسات دۇنيەسى ساۋ قالپىندا ەمەس.
بىراق، قويۋلانعان ءتۇن تاراڭقىراپ، كەيىن بۇلت اجىراپ، نۇرىن توگىپ، تاڭ اتاتىن. ەرتە مە، كەش پە، 13 دەكابر الاش ەلىنىڭ ارداقتى كۇندەرىنىڭ ءبىرى سانالار. الاش تاريحىنا التىن سيامەن جازىلار.
[«جاس ازاماتتى» الىپ وقيتىنداردان سۇرايمىز:] «روسسيا بوستاندىعىنىڭ تاريحىن تىزەتىن ورىن اشتىق. سوعان 1917 جىلدىڭ فەۆرال وزگەرىسىنەن بەرى بولعان وقيعالاردى، سەزدەردىڭ قاۋلىلارىن، تاراتىلعان جارنامالاردى، كىتاپتاردى، 1905 جىلدان وسى كۇنگە دەيىن جۇرت ءۇشىن جانىن سالىپ، بوستاندىق جولىندا قىزمەت قىلىپ كەلە جاتقان ۇلت ادامدارىنىڭ جايىنان بايانداما ءھام باسقا نارسەلەردى جيناپ، وسى ورىنعا جىبەرىپ تۇرىڭدار» دەپ جار سالىپ سۇراپ وتىر. سونداعى ماقساتى: مەملەكەت وزگەرىسىنىڭ (رەۆوليۋتسيانىڭ) تاريحىن ءتىزىپ، بۇقارا حالىقتىڭ الدىنا اينا قىلىپ، ءوز ماقساتىن وزىنە كورسەتپەك. مادەنيەت جولىنا اياق باسام، جارىققا قول سەرمەيمىن، دەگەن جۇرتقا ءوزىنىڭ ءھام باسقانىڭ بۇرىنعى كىم ەكەنىن تانىپ، تارازىعا سالۋى ءۇشىن تاريح كەرەك.
وتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، جاقسىدان جاماندى، قاراڭعىدان جارىقتى ايىرىپ، ادامنىڭ كوز الدىنا ايقىن اشىپ كورسەتەتىن - وسى تاريح. ناداندىق ۇيقىسىنان جاڭا باس كوتەرىپ، جارىق جولعا قاراي قارمانىپ، قول سەرمەۋشىنىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ قازاق. جانە سول جارىق جولعا جەتۋگە داۋا بولاتىن كوپ قۇرالدىڭ ءبىرى دە - تاريح.
1914 جىلدان بەرگى ءداۋىردى دۇنيەجۇزى تەكسەرە قاراپ، كۇندەگىسىن كۇندە ءتىزىپ، تاريح تارازىسىنا سالايىن دەپ وتىر. تاريحتى اناۋ-مىناۋ كىسى جازا بەرمەيدى. تاريح جازۋشى ساناۋلى بولادى، جانە ول ادام كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ەسى كەتىپ، جان شىققاندا بارىپ، ءوزىنىڭ اقىلى مەن ميىن حارىپ قىلىپ، ويدان-قىردان جيناستىرىپ الىپ قانا، ءىسىن جارىققا شىعارا الادى.
مىنەكي، سونداي ادامنىڭ جۇمىسىنىڭ وڭايلانىپ، ويلاعان جەرىنە تەز جەتۋى ءۇشىن، وعان كوپتىڭ جاردەمى كەرەك. ءسوز قىسقاسى: « ءبىزدىڭ تۇپكى ماقساتىمىز 1914-ءىنشى جىلدان بەرى قاراي بولىپ كەلە جاتقان وزگەرىستەردە حالىق باسىنان قانداي كۇندەر، قانداي كۇيلەر كەشىردى، سولاردى الاشتىڭ ۇلتشىل ازاماتتارى شاماسى كەلگەنشە وسى كۇنگى گازەتتەرىمىزدىڭ باسقارمالارىنا جيناپ جىبەرىپ تۇرسا ەكەن، -دەيمىز.
كەرەكتى ماتەريالدار:
1914 جىلى باستالعان زور سوعىستان ەل اراسىنا قانداي وزگەرىس كىردى، قاي جەردە قانداي ىستەر بولدى؟ 1917 جىلى بوستاندىقتان سوڭ، قانداي مەكەمەلەر اشىلدى. ولاردىڭ قاۋلىلارى، ىستەگەن ىستەرى [قانداي؟] ەل ىشىنە قانداي جاڭا كىتاپتار، جارنامالار تاراتىلدى؟ قانداي گازەت-جۋرنالدار شىقتى؟ قانداي قاۋىم، ۇيىمدار اشىلدى؟
ولاردىڭ ىستەگەن ىستەرى (بولشەۆيك ۋاقىتىندا بولعان وقيعالار، ولاردان قايدا، قانداي زيان كەلگەندىگى). قازاق ءۇشىن جانىن سالىپ، بوستاندىق ءۇشىن ايانباي ازاپ شەگىپ، جۇرتتى ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقان ازاماتتار جايىنان ءھام باسقالار. وسى ماتەريالداردى «قازاق»، «سارىارقا»، «جاس ازامات»، «اباي» باسقارمالارىنا وسى باستان جيناۋعا قام قىلىپ، ولارعا الاشتىڭ ازاماتتارى تارتىنباي، كەرەكتى نارسەلەردى ۋاقىتىلى جەتكىزىپ تۇرسا دەيمىز.
ب.م»
باسپاعا دايىنداعان زارقىن تايشىباي،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
قىزىلجاردان.
Abai.kz
