كورشى رەسەيدىڭ «ويباي، ورىس تىلىنە قىسىم كورسەتىلىپ جاتىر» دەگەن سىلتاۋمەن قوڭسى قونعان ەلدەرگە قوقان-لوققى كورسەتۋى قالىپتى جاعدايعا اينالعالى قاشان...

وزدەرىنە قاي جاعىنان دا جاقىن دەيتىن ۋكرايناعا دا كەزىندە ءدال وسىنداي سىلتاۋمەن ءتيىستى. ونداعى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ «ءبىزدىڭ ەلدە ءتىل جاعىنان ەشكىمگە قىسىم كورسەتىلمەيدى» دەپ، قانشاما رەت ناقتى ءۋاج كەلتىرگەندىگىنە قاراماستان، اقىرى ولاردى قانعا بوكتىردى. قىرىمدى العانىمەن قويماي، نەگىزىنەن ورىستار قونىستانعان دونەتسك مەن لۋگانسك وبلىستارىنا ىرىتكى سالىپ، ولاردىڭ ءۇي ىشىندە ءۇي تىگۋىنە قولداۋ جاسادى.

ارينە، پالە ىزدەگەن جانعا قاشاندا سىلتاۋ تابىلا كەتەدى. وعان كەي-كەيدە ءوزىمىزدىڭ شولاق ويلايتىن، ەشتەڭەنىڭ مانىسىنە تەرەڭ بويلامايتىن، اپەرباقان ادامداردىڭ ورەسكەل ارەكەتتەرى تامىزىق بولا كەتەدى. ماسەلەن، جاقىندا كورشى قىرعىستاننىڭ بىشكەك قالاسىندا ءبىر ماس جىگىتتىڭ «SMagik» ويىنحاناسىندا  كاسسير ورىس قىزىنىڭ وعان قىرعىز تىلىندە سويلەمەگەنى ءۇشىن قول جۇمساعانى ءتىپتى، تاپتىرماس وقيعا بولدى. سودان قۇداي ساقتاسىن، رەسەيدە ورىس ءتىلىنىڭ قورعاۋشىلارىنىڭ كەزەكتى دابىلى باستالدى.

اسىرەسە، ۇلى دەرجاۆالىق سىرقاتقا ۇشىراعان ورىس ءباسپاسوزىنىڭ قۇدايى بەرىپ قالدى. ءتىپتى، بۇل تۋرالى جوعارى دەڭگەيدە، رەسەيدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى - مەملەكەتتىك دۋمادا دا ماسەلە قوزعالدى. قىرعىستانداعى رەسەي ەلشىلىگى دە ەرەكشە الاڭداۋشىلىق تانىتىپ، ءبىر قىر كورسەتىپ قالدى. مۇنداي داۋلى ماسەلەنى ەستىسە، قىشۋى قانىپ قالاتىن رەسەيدىڭ جيرينوۆسكي سەكىلدى شوۆينيستەر دە دەرەۋ اتقا قوندى. ەرىنبەستەن «ورىستىلدىرگە تيىسۋدە» دەپ، قالىڭ جۇرتشىلىقا ۇندەۋ تاستاپ، قىرعىز ەلشىلىگىنىڭ الدىندا نارازىلىق اكتسياسىن وتكىزىپ، وزىنە جۇرتتىڭ ءبىر نازارىن اۋداردى. سونداي-اق، قىرعىزستاننان كەلگەن جۇمىسشىلاردىڭ سانىن ازايتىپ، ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ەكوكوميكالىق بايلانىستاردى السىرەتۋگە شاقىردى.

ورىس ءتىلىن بۇكىل حالىق بولىپ قولداۋعا شاقىرعان بۇل ناۋقان مۇنىمەن دە توقتامادى. قايتا، بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردەگى ورىس ءتىلىنىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا دەگەن الاڭداۋشىلىقتى سىلتاۋ ەتكەن ارانداتۋشىلىق ودان سايىن ەتەك الىپ كەتتى. مۇندايدا اسا بەلسەندىلىك تانىتاتىن ورىستىڭ «لەنتا.رۋ» سەكىلدى پورتالدارى اتتانعا اتتان قوسىپ جاتتى. ولار جاقىندا عانا «قازاقستاندا ۇلتشىلدار «ءتىل پاترۋلدەرىن» ۇيىمداستىرىپ جاتىر» دەگەن ماقالا جازىپتى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلدە «Til Maydani ونلاين پارتياسى» پورتالىنىڭ ءبىر توپ بەلسەندىلەرى دۇكەندەر مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قازاق ءتىلىنىڭ قالاي قولدانىپ جاتقاندىعىن تەكسەرگەن. سوندا قالاي، بىزدە ەشكىمنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعادايىنا الاڭداۋىنا، ونىڭ قالاي قولدانىپ جاتقاندىعىن زەرتەپ بىلۋگە ەشبىر قۇقى جوق پا؟.. ونى ايتاسىز، بۇل پورتالدىڭ جازۋىنشا، «ورىس ءتىلىنىڭ بۇل رەسپۋبليكادا مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعاندىعىنا قاراماستان قازاق ۇلتشىلدارى ادەتتەگىدەي دورەكى دە ساۋاتسىز ادەتىمەن (ورىسشاسى «حامسكوي ي بەزگراموتنوي مانەرە») ورىس تىلىندە سويلەيتىن ادامداردى «گاستاربايتەر» دەپ اتايتىن كورىنەدى. مىنەكەي، ماسەلەنىڭ مانىسىنە بويلاماي-اق، وزدەرىنە ۇناماعان جانداردى مادەنيەتسىز دە دورەكى ەتىپ كورسەتۋدى قالىپتى جاعدايعا بالايتىن سەكىلدى. ال ورىس ءتىلىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدە «مەملەكەتتىك مارتەبە العان» دەپ، سۇيكەي سالۋى ولاردىڭ ناقتى جاعادايدان گورى ارمانداۋى باسىم ەكەندىگىن ايقىن دالەلدەسە كەرەك.

سوسىن، كورشىمىزدەگى ۇلى دەرجاۆالىق سىرقاتىنىڭ بارعان سايىن اسقىنىپ بارا جاتقانى ءبارىمىزدى دە الاڭداتادى. ولاردىڭ ويىنشا، بارلىق جەرلەردە دە ورىس ءتىلى اسا ۇستەمدىك قۇرۋى كەرەك. ءبىتتى. وزگە ەشبىر ءۋاج قابىلدانبايدى. نەگە ولاي بولۋى ءتيىس دەگەن ساۋالعا باسىن اۋىرتپايدى. باياعى «اعا حالىقتان» قالعان اۋرۋ. ءسىرا، بۇل سوزىلمالى سىرقات جاقىن ۋاقىتتا جازىلا قويماس. ويتكەنى ولار ءۇشىن ءبىر ەلدىڭ تاۋەلسىز ءومىر سۇرەتىندىگى، ولاردىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولاتىندىعى مۇلدەم ەسكەرىلمەيدى. ولارداعى قوعامدىق سانا ونى مۇلدەم قابىلدامايدى دا. ايتپەسە، بەلگىلى ءبىر ەلدە وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە كەندىگىنە كوز جىبەرىپ، زەرتتەۋ دەيتىن قالىپتى جاعداي نەگە وزگە تىلگە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن؟ ول ءار ەلدىڭ ىشكى شارۋاسى ەمەس پە؟

ال جالپى، رەسەي ءباسپسوزىنىڭ ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە ەكىجۇزدى ساياسات ۇستانۋى، رەتى كەلگەندە ورىس ءتىلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە باس يۋ كەرەكتىگىن دە ەسكە سالىپ وتەدى. وعان مىسال، «ءRussىkimir.Ru» پورتالىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ  ءتىل ءبىلىمى ينستۋتىنىڭ زەرتەۋىنەن ورىس ءتىلى بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرىندە كەيىنگى كەزدە قاتتى بەدەل الىپ، كۇشەيىپ كەلە جاتقاندىعى بايقالادى ەكەن. ال ەگەر ءدال وسىلاي بولسا، وندا نەگە «ورىس تىلىنە قىسىم كورسەتىلىپ جاتىر» دەپ بايبالام سالادى؟ ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى شىلعي وتىرىك. ال شىن مانىندە ورىس ءتىلى تەك بەلورۋسسيادا عانا مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە.  بىزدە بولسا، الگى «ورىس الەمىنىڭ» ايتۋىنا قاراعاندا، «لاتىن ارپىنە كوشۋىمىزگە قاراماستان ورىس ءتىلى رەسمي ماارتەبەگە يە بولىپ، قازىر ۇلت ارالىق قارىم-قاتىناس قۇرالىنا اينالىپ، وزگەلەرگە شەكەسىنەن قاراپ تۇر» ەكەن. وعان ەشبىر كۇمانىمىز جوق. الايدا، «ورىس الەمىنىڭ» مىڭ وتىرىگىنىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ لاتىن ارپىنە باياعىدا كوشىپ كەتكەندىگىمىز. ورىس الىپبيىنەن قۇتىلا الماي جاتقانىمىزدا، بۇل دا ءبىز بىلمەيتىن «ۇلكەن جاڭالىق» ەكەن.

ال ەندى بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردەگى ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايىنا ورالالىق. ءبىز بۇل جەردە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن ءتىپتى دە مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىز. ولاردىڭ ورىس ءتىلى مەن «ورىس الەمىنەن» ءبىرجولاتا قۇتىلعانى قاشان... ماسەلەن، مولدوۆا ورىس ءتىلىنىڭ «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن مارتەبەسىن الىپ تاستاۋعا جاقىن. قىرعىزداردا ول بىزدەگىدەي رەسمي ءتىل. ازەربايجان، ارمەنيا مەن گرۋزيادا ول شەتەل ءتىلى بولىپ سانالادى. وزبەكتەر دە وسىناۋ ۇلى تىلگە قاشاندا قىرىن قارايدى. وندا ورىس ءتىلى تەك رەسەيگە جۇمىس ىستەۋگە باراتىندارعا عانا ۇيرەتىلەدى. ال ورىستاردىڭ اسا قيماس دوسى - ارمەنيادا ورىس مەكتەبى مۇلدەم جوق. رەسەيدىڭ وسىلارعا قاھارىن توكپەي، جالپاق شاشەيلىككە سالىنۋىن قالاي تۇسىندىك؟.. مىنە، كورشىمىزدىڭ ورىس ءتىلىن بىرەۋلەرگە قىسىم جاساۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرعانى وسىدان-اق، بايقالادى.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz