1930-جىلداردان باستالعان قۋعىن-سۇرگىن تىنىشباەۆتار وتباسىنا دا وڭاي بولعان جوق. «حالىق جاۋى» دەگەن اتى دۇركىرەتىپ تۇردى. ۇلى، ياعني مەنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىمدى اكەم الماتىداعى اباقتىدا وتىرىپ ەستىدى. اتاپ وتەرلىك جايت، بۇعان دەيىن ەلىمىزدىڭ وبلىستارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋعا بايلانىستى تولقۋلار بولدى. «قازاقستان بويىنشا ءجۇز ەلۋگە جەتكەن بۇل تولقۋلارعا اكەمنىڭ قاتىسى بار ما؟» دەگەن ماقساتپەن سۇراقتىڭ استىنا العان (بمسب) بىرلەسكەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما ورگاندارى اكەمدى قىسپاققا الدى. بۇعان دەيىن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى، جەتىسۋداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى، تۇركىستان اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولسا دا ورگاندار ونىڭ ساياسي تۇراقسىزدىعىن العا تارتتى.

الاشوردالىقتاردىڭ (بارلى­عى 16 ادام) ءىسىن قاراۋ ۇزاققا سو­زىلدى. ەشقانداي قىلمىستىق ءىس تابىلماسا دا ولاردى بەس جىل مەرزىمگە (ۆورونەج وبلىسىنا جەر اۋدارادى) كونتسلاگەرگە ايداپ ءجى­بەردى.
اكەم سوندا موسكۆا-دونباسس تەمىر جول قۇرىلىسىنا ينجەنەر بولىپ ورنالاستى. بىرلەسكەن مەم­لەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كەلىپ ءجيى ءتىنتۋ جۇرگىزىپ تۇرادى. بىردە ولار انام­نىڭ قۇندى بۇيىمدارىن اشكە­رە­لەي جازدادى. ساتقان بۇيىمدار­دىڭ قاراجاتىنا ازىق-تۇلىك ساتىپ الىپ جۇردىك، سەبەبى سول كەزدەرى ەلىمىزدىڭ باسقا دا ايماقتارىندا تۇرالاعان سۇم اشتىق بۇندا دا بولدى. انام ىلعي دا مەنىمەن ءبىر­گە كەزەكتى باعالى زاتتارى ءۇشىن ۋفا­عا اتتانىپ ءجۇردى. سونداي سا­پارلاردىڭ بىرىندە ۆاگون باگاجىن­داعى ەكى چەموداننىڭ اۋزى اشى­لىپ، ونداعى زاتتاردىڭ كەيبىرى ۇرلانعان بولدى. سول توزىعى جەت­كەن چەموداندار ءالى كۇنگە دەيىن اتا-اناممەن وتكەرگەن ۇرەيلى كۇن­دەردى ەسىمە تۇسىرەدى. انامنىڭ اي­تۋىنشا، اكەم ۇيدە تەمىر جول كو­پىرلەرىن جوبالاۋدى قوسىمشا اتقارعان. مەن سول سىزبالاردىڭ «سينەك» ورامدىعىن جانە ەڭبەك ينجەنەرىنە قاجەتتى باسقا دا قۇ­رال-سايمانداردى ەسىمدە ساقتاپ قالدىم. سونداي-اق ءبىز تۇرعان ەكى قاباتتى اعاش ءۇي مەن كىرە بەرىستەگى شيە اعاشى دا ەسىمدە.
جازا مەرزىمى اياقتالعاننان سوڭ وتباسىمىز تاشكەنتكە باعىت بۇردى. ال الماتىعا كەلۋگە اكەمە رۇقسات ەتپەدى. اكەمنىڭ ءبىرىنشى نە­كەدەگى ۇلكەن قىزى - فانات­بانۋدىڭ ۇيىندە تۇردىق. تاشكەنتتە بولعان كەزىمىزدەن اكەمنىڭ جۇمىس ىزدەپ، بارماعان جەرى قالمادى. ءبى­راق بارلىق جەردە بەتىن قايتاردى. اكەمنىڭ ابىرجۋلى كەيپى ءالى كۇنگە ەسىمدە. جۇمىس ىزدەۋ ءۇشىن ول تاشكەنتتەن ءجيى شىعىپ تۇردى، بىراق ءبارى ناتيجەسىز بولدى. اقى­رى قاندىاعاش-گۋرەۆ جول قۇرى­لىسىنان جۇمىس تاپتى. تاعى دا ورىن اۋىستىرۋ. 1936 جىلى قۇرى­لىسقا بارا جاتقاندا جول-جونە­كەي بالالارى اۋىرىپ قالىپ، مەنى پويىزدان ءتۇسىرىپ، قازالى ستانسا­سىنداعى جۇقپالى اۋرۋلار اۋرۋحا­نا­سىنا جاتقىزدى. وندا انام پاتەرگە ورنالاستى، ال اكەم جۇمىس بەرگەن جەرىنە كەتتى.
1937 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ با­سىندا اكەمنىڭ دەنساۋلىعى جا­را­ماي قۇرىلىستان كەتتى. سول كەز­دە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازە­تىندە ونىڭ «الاشوردا» ۇيى­­مى­نا قاتىستى بار ەكەندىگى جايىندا ماقالا جاريالاندى.
وسىدان سوڭ اكەم جۇمىستى ماسكەۋدەن ىزدەدى، سول كەزدە جول-جونەكەي ۋفاعا بىزگە سوعىپ كەتتى. سودان سوڭ ۆولگوستروي مەكەمەسىنە جۇمىس ىستەيمىن دەگەن نيەتپەن رى­بينسك قالاسىنا بارادى. جۇ­مىس تاپپاي 1937 جىلى تامىز ايىن­دا تاشكەنت قالاسىنا قىزى فاناتبانۋدىكىنە كەلەدى. ال­دا­عى جىلدىڭ كوكتەمىنەن باس­تاپ كۋيبىشەۆ گيدروتورابىنىڭ قۇ­رى­لىسىنا ورنالاسۋدى نەمەسە وقى­تۋشىلىق قىزمەتپەن شۇعىل­دانۋدى جوسپارلايدى. ونىڭ 1926 جىلعا دەيىن تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا (قا­زىرگى اباي اتىنداعى قاز. پەد. ۋني­ۆەرسيتەتى), قازاق قۇس شارۋا­شىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستي­تۋتىندا، تەحنيكۋمدە، ۆورونەج قالاسىنداعى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىندەگى جۇمىس فاكۋلتەتىندە (رابفاكتا) جيناعان تاجىريبەسى بولدى.
مۇحامەدجان تىنىشباەۆ 1937 جىلى 22 قاراشادا وزبەك كسر-داعى (ىىحك) ىشكى ىستەر حالىقتىق كوميسسارياتىنىڭ، قوعامدىق قاۋ­­ىپ­سىزدىك باسقارماسىنىڭ مىنا­داي ايىپتاۋلارىمەن تۇتقىنعا الىن­دى: «...كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلت­شىل «الاشوردا» ۇيىمىنا كىر­گەن رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كۇ­نىنەن باستاپ، كەڭەستىك ۇكىمدى جولىنان تايدىرۋدى كوزدەگەنى ءۇشىن، سون­داي-اق اتالعان ۇيىمنىڭ وزبەك­ستان، قازاقستان جانە قا­راقال­پاقستان اۋماقتارىندا دا ەتەك جايۋىنا قولعابىس بەرگەنى ءۇشىن; كەڭەستىك ۇكىممەن جاسا­لى­نىپ جاتقان بايلاردى تاراتۋ، ۇجىم­داستىرۋ جانە قونىستانۋ­شىلىق شارالارىن بۇرمالاۋعا باعىتتال­عان كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىس­تار جاساعانى ءۇشىن; 1923-1928 جىلدارى باسماشى قوزعا­لى­سى بوي­ىنشا باسشىلىق جاسا­عانى مەن باندىلار توبىن قۇر­عانى ءۇشىن...»
1937 جىلعى وقيعانى ماعان ەلدىڭ باسقا ايماعىندا، ۋفادا ءجۇرىپ قانا باقىلاۋعا تۋرا كەلدى.
ماسكەۋدەن ۋفاعا ىىحك ورگا­نىنان كوپ مولشەردە، باشقۇرت­ستان 500 ادامدى اتۋعا بۇيرىق كەلىپ ءتۇستى. مەن تۇرمە جاقتاعى جول­­عا قاراپ، تەرەزەدەن جاۋىن­گەر­لەردىڭ كۇزەتۋىمەن جۇرەتىن تۇت­قىن­دالعان شارۋالاردىڭ «باتا­لون­دارىن» ءجيى كورەتىنمىن. با­­­لا­لىق اڭقاۋلىقپەن «بۇل قان­داي جاۋلار؟» دەپ اڭ-تاڭ بولا­تىنمىن.
كەيىن، كۇزدىڭ ءبىر كۇنىندە مەنى ازاندا ەرتە وياتتى. سوندا ىىحك قىز­مەتكەرلەرى انامنىڭ تۋعان ءسىڭىلىسى حاجاردىڭ كۇيەۋى، ۆەتە­رينار دارىگەر، مەنىڭ اعام شاح­بازاگەرەي ەنيكەەۆتى تۇتقىنداۋعا كەلىپتى. اعام مەن ونىڭ حالىقتىق كوميسسارياتىنىڭ (ناركومات) اۋىلشارۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ (سەل­حوزوتدەل) باستىعىنا ۋفا جىلقى زاۆودىنداعى اسىل تۇقىم­دى ەكى قۇلىنعا ادەيى زالال كەلتىردى دەگەن ايىپ تاقتى. بۇعان دەيىن، مەن ەكى «حالىق جاۋىن» تاۋىپ كەل دەگەن ورگان تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن جۇمىسىنا كەلىپ كومەك سۇ­راعان تانىس قىزعا «مەن ولاردىڭ ەشقايسىسىن دا بىلمەيمىن» دەگەن اعامنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەنمىن. اعامنىڭ سوتتالۋىنان كەيىن وعان اباقتىعا ازىن-اۋلاق تاماق بەرىپ جىبەرىپ وتىرۋ جانە سوت ءىسىنىڭ جاع­دايىن ءبىلۋ بىزگە قيىنعا سوق­تى.
شيەلەنىستى كۇندەردىڭ بىرىندە، تۇتقىنداۋ ۋشىعىپ تۇرعان ءسات­تە، بىزگە جاقىن تۇ­را­تىن پروكۋرا­تۋرا زاڭگەرلەرى­نىڭ ءبىرى وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، ءومىرىن قازا ەتكەنىن ەستى­دىك.
كەيىن مەدينستيتۋتتى ۇزدىك ءبى­تىرگەن اپام باشقۇرتستاننىڭ شال­عاي اۋدانىنا جۇمىسقا ءجى­بە­رىل­دى. ال ءبىز ەكى رەتتەي دەرلىك قۇ­قى­مىزدى شەكتەگەن انام ەكەۋمىز عانا قالدىق ۇيدە. انام اعامنىڭ اباقتىدا وتىرىپ شىعۋىنىڭ سەبە­بىن ىزدەستىرۋدى قولعا الدى.
شاحبازگەرەي اعام ەكى جىل اباقتىدا وتىرعان سوڭ، «ەشقانداي قىلمىسى جوق» دەپ بوساتىلدى. سۋديا اعامدى قۇجاتتارى دايىن بولعانشا اباقتىدا ۇستاي تۇرعىسى كەلگەنىمەن، ول بىردەن سوت زالىنان قايتتى. پروكۋرور دەرەۋ بوساتۋدى تالاپ ەتتى. پروكۋروردىڭ «سەندەر نەگە ەنگىزبەيتىن جەرگە، ارى تازا جانداردى اكەپ جەتكىزگەنسىڭدەر؟» دەگەن سۇراعىنا، «ەندى قايتپەكپىن، حالىقتىڭ ەكى جاۋىن تاۋىپ اكەل دەگەن تاپسىرما السام» دەپ جاۋاپ بەرگەندەر دە بولدى. دەگەنمەن ۋفا تۇرعىندارى وزدەرىنىڭ بارلىق «باتىر-جەتكىزۋشىلەرىن» ايتپاي-اق ءبىلدى.
1938 جىلدىڭ ورتاسىندا انام تاشكەنتتەگى قۇربىسىنان اكەمىز قايتىس بولعاندىعى تۋرالى حات الدى. جارتى عاسىر وتكەن سوڭ عانا ونىڭ اباقتىدا ۋلانعانى تۋرالى، دەمەك اۋىر جازا قولدانعانى ءجو­نىندە ناقتىراق بىلدىك. ول ءىىحد-نداعى قۇجاتتاردا كورسەتىلگەندەي اباقتى اۋرۋحاناسىندا ەمەس، كامە­رادا جازىم بولعان.
مەن اكەمنەن باس تارتپادىم. عىلىمي قىزمەتتە ءجۇرىپ، ىشكى ءىس­تەر مينيسترلىگىنە اكەمدى تاش­كەنتتە تۇتقىندالعانى ءۇشىن اقتاۋ جونىندە ءوتىنىش جولدادىم. ونىڭ اقتالعانى تۋرالى انىقتامانى شە­شەم ەكەۋمىز 1970 جىلى، شە­شەم­نىڭ قايتىس بولۋىنان جارتى جىل بۇرىن عانا الدىق. شەشەم ەكەۋمىزدىڭ جۇبىمىز اجىراماعان، ول بىزبەن بىرگە تۇردى. ومىرىندە «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلى دەگەن تاڭبانىڭ بار قيىندىعىن كوردى. اكەمنىڭ الاشوردانىڭ وزگە باس­شىلارىنان كەيىن ارادا باقانداي 12 جىل سالىپ بارىپ بىراق اقتال­عانى، ونىڭ حالىق اراسىندا مو­يىندالماي قالۋىنا سەبەپ بولدى. تىنىشباەۆتىڭ ءوزى دە، ونىڭ قا­زاق­ستان حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەك­تەرى دە مۇلدەم ۇمىتۋلى قالدى.
اكەمنىڭ جەتىسۋداعى جەرلەس­تەرى ەڭ العاشقى بولىپ وزدەرىنىڭ اراسىنان شىققان كورنەكتى وكىلى­نىڭ ەسىمىن قايتا تىرىلتۋگە تىرىس­تى. ولاردىڭ مۇحامەدجان تى­نىش­­­باەۆتىڭ 115 جىلدىق مە­­رەي­­­تويىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن كە­زىندە دىنمۇحامەد قوناەۆ (قازىر ونىڭ اتىنداعى قور) قىزۋ قول­دادى. ويتكەنى دي­مەكەڭنىڭ ءوزى ءومىر بويى حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن تىنىشباەۆتى ۇلگى تۇتقان ەدى. اكادەميك ءنادىر ءنادىروۆتىڭ ەستەلىگىندە ايتىلا­تىنداي، ءدىن­مۇحامەد احمەتۇلى ولەرىنەن ءبىر­نەشە كۇن بۇرىن «ءدا­رىگەرىنىڭ ەش­قايدا شىقپاڭىز» دەگەن كەڭەسىنە قاراماستان تال­دى­قورعان قالاسى­نا بارىپ، تىنىش­باەۆتىڭ مەرەي­تويىنا قاتىسقان ەكەن.
مەنىڭ تۋعان كۇنىمنەن كەيىن الماتىعا تۇڭعىش رەت كەلۋىم (1999 جىل) تىنىشپاەۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا بايلانىستى مەرەيتويلى مەرەكەمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. قازاقستان عىلىم اكادە­مياسىنىڭ قولداۋىمەن تىنىش­باەۆ­تىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە عىلى­مي جۇمىستارىنا ورايلاس­تى­رىلعان كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. ونىڭ ەسىمى كولىك جانە كوم­مۋ­نيكاتسيا اكادەمياسىنا، قالانىڭ ءبىر كوشەسىنە بەرىلدى، كىتاپتارى جارىق كوردى.
د.تىنىشباەۆ
(شەيح-ءالي), قبتۋ-دىڭ پروفەسسورى، تەح­ني­كا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسى عى­لىم مەن تەحنيكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «قۇرمەت» ور­دەنىنىڭ يەگەرى