ماجىلىسمەن مۇحتار تىنىكەەۆ: «نادوەلو ۋجە...»
قىزمەتى كوپتەن بەرى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي جۇرگەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى وتكەن جۇما كۇنى «ايدى اسپانعا» ءبىر-اق شىعاردى. راس، جاڭادان سايلانعان ماجىلىسمەندەر ءال-ازىرگە بەلسەندىلىك تانىتا قويماسا دا، پارلامەنت قابىرعاسىنداعى تاجىريبەسى «بەلى كەتپەگەندەردىڭ» ءبىرازىنا جۇك بولارلىقتاي سالماعى بار تىسقاققان كەيبىر دەپۋتاتتار ۇكىمەتتىڭ شاڭىن قاعۋداي-اق قاقتى. بىلتىرعى جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋى جونىندەگى ماسەلەگە بايلانىستى وتكەن جۇما كۇنگى ەسەپ بەرۋدە دەپۋتاتتار ءتىپتى ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتتى. بۇل جولى ماجىلىسمەندەردىڭ «حان تالاپايىنا» ءتۇسىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ەسەپ بەرگەندەر - قارجى مينيسترلىگى مەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى.
ميللياردتار قايدا، مىرزالار؟
قىزمەتى كوپتەن بەرى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي جۇرگەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى وتكەن جۇما كۇنى «ايدى اسپانعا» ءبىر-اق شىعاردى. راس، جاڭادان سايلانعان ماجىلىسمەندەر ءال-ازىرگە بەلسەندىلىك تانىتا قويماسا دا، پارلامەنت قابىرعاسىنداعى تاجىريبەسى «بەلى كەتپەگەندەردىڭ» ءبىرازىنا جۇك بولارلىقتاي سالماعى بار تىسقاققان كەيبىر دەپۋتاتتار ۇكىمەتتىڭ شاڭىن قاعۋداي-اق قاقتى. بىلتىرعى جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋى جونىندەگى ماسەلەگە بايلانىستى وتكەن جۇما كۇنگى ەسەپ بەرۋدە دەپۋتاتتار ءتىپتى ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتتى. بۇل جولى ماجىلىسمەندەردىڭ «حان تالاپايىنا» ءتۇسىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ەسەپ بەرگەندەر - قارجى مينيسترلىگى مەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى.
ميللياردتار قايدا، مىرزالار؟
رەسمي مالىمەتتەرگە جۇگىنەتىن بولساق، بىلتىرعى جىلعى بيۋدجەت ۇكىمەتتىڭ وتىنىشىمەن بىرنەشە مارتە وزگەرتىلىپ، وڭدەلگەن بولسا دا، يگەرىلمەي قالعان قارجىنىڭ كولەمىنەن ەستىگەن ادامنىڭ ەسى كەتىپ، باسى اينالادى: 42 ميلليارد تەڭگە! نە دەگەن اقشا دەسەڭىزشى! بىرەۋلەر اقشاعا جارىماي جۇرسە، كەيبىرەۋلەر بار اقشانى يگەرە الماي اۋرە بولۋدا. پارادوكس! جىل سايىن ءوشىپ بارا جاتقان جوق، جىل سايىن ءوسىپ بارا جاتىر - مەملەكەتتىڭ يگەرىلمەي جاتقان قىپ-قىزىل اقشاسى. 2010 جىلمەن سالىستىرعاندا، وتكەن جىلى يگەرىلمەي قالعان قارجىنىڭ كولەمى 15 پايىزعا ءوسىپ كەتىپتى! قاراپايىم حالىقتىڭ، قاراپايىم سالىق تولەۋشىنىڭ قالتاسىنان جينالىپ، بيۋدجەتتىڭ ءبۇيىرىن تومپايتىپ جاتقان تەڭگەلەر ميلليونداپ ەمەس، ميللياردتاپ يگەرىلمەي جاتىر. جانە يگەرىلمەگەن سوڭ، «جىلى ۇياسىن» قايتىپ اينالىپ تاۋىپ جاتقان جوق، ميللياردتاردىڭ قاڭعالاقتاپ قايدا كەتىپ جاتقانىن دا ەشكىم بىلمەيدى. ال ەسەپتەگىشتەردىڭ (ەسەپ كوميتەتىن ايتامىن دا) ايتۋلارىنا قاراعاندا، بيۋدجەت قارجىسىن يگەرۋ بارىسىندا ورىن العان زاڭ بۇزۋشىلىقتار اقشاعا شاققاندا 272 ميلليارد تەڭگەنى ءبىر-اق قۇراپتى!
وسىنداي مالىمەتتەردى ماجىلىسمەندەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنىڭ الدىندا «ۇيالماي-قىزارماي» جايىپ سالعان قۇرىلىم - قارجى مينيسترلىگى مەن ەسەپ كوميتەتى. دالىرەك ايتاتىن بولساق، قارجى ءمينيسترىنىڭ «ۆيتسەسى» (قازىرگى كەزدە ورىنباسارلاردى وسىلايشا اتاماساڭ، كەيبىرەۋلەرى كادىمگىدەي رەنجيدى) بەرىك شولپانقۇلوۆ پەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ومارحان وكسىكباەۆ.
وسى جەردە مىنانداي ءبىر كىساپىر ويلار دا كوڭىلىمىزگە ەرىكسىز قوناقتايدى: «كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلگە بايلاپ» دەگەندەي، يگەرۋگە شاما كەلە بەرمەيتىن اقشانى قارجى مينيسترلىگى قاي-قايداعى جوبالارعا نەگە بولە بەرەدى؟ سونداي-اق يگەرىلمەي جاتقان ميللياردتاردى، ودان بولەك ورىندالۋ بارىسىندا ورىن الىپ جاتقان زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى دەر كەزىندە «باقىلاپ» وتىرماسا، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋ بارىسىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى نەنى باقىلاعان؟ نەنى باقىلاپ وتىر؟ نەنى باقىلايدى الداعى ۋاقىتتاردا؟
حوش، ارى قاراي اڭگىمەلەيىك:
ماجىلىسمەندەر الدىندا ەسەپ بەرۋ كەزىندە وكسىكباەۆ مىرزا قاتتى وكىنىپ تۇرىپ (وڭىنەن ءبىلىنىپ-اق تۇرعانداي بولدى، بايقاۋىمىزشا), مازاسىن العان مىنانداي دا ماسەلەلەردى جايىپ سالدى: كوپ جاعدايلاردا اسا ماڭىزدى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بيۋدجەتتىك نەسيەلەر وتە جوعارى پايىزدىق باعامدارمەن ءبولىنىپ كەلگەن. ءبىر مىسال: جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ العاشقى جىلىنان باستاپ قىزۋ قولعا الىنعان «اۋىز سۋ» باعدارلاماسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىمىن تاپقان جوق. وسى باعدارلامانىڭ وزىنە عانا وتكەن جىلى بولىنگەن 5 ميلليارد تەڭگە قارجىنىڭ «توپالاڭ» بولعانىن انىقتاپ وتىر «ەسەپتەگىشتەر». جەتى مىڭعا تارتا ەلدى مەكەندى اۋىز سۋمەن جابدىقتاۋدى جاقسارتۋ ماسەلەسىنىڭ ويداعىداي شەشىلمەي قالعانى دا وسى جولى بەلگىلى بولىپ وتىر. اتالمىش باعدارلامادان ۇكىمەت كۇتكەن ناتيجە شىققان جوق، ويتكەنى وتكەن جىلى بىتۋگە ءتيىس بولعان 1522 ينۆەستيتسيالىق جوبا 167 دەگەن تسيفرعا جەتىپ، توقتاپ قالعان. دالىرەك ايتاتىن بولساق، بۇنىڭ تەڭگەگە شاققانداعى يگەرىلگەنى - 154,4 ميلليارد تەڭگە عانا. بەس ميللياردتان يگەرىلگەنى وسىنشا سوما عانا. قالعان قارجىنىڭ «قاي قالتاعا قىدىرىپ» كەتكەنىن «باقىلاۋدىڭ باسشىسى» وكسىكباەۆ بىلمەيتىن سياقتى. سوندا كىم بىلەدى؟
سانكتسيانى تەك پرەزيدەنت قانا بەرەدى!
ەستىگەن ادامنىڭ ەسىن شىعارىپ، ميىن اينالدىراتىن ميللياردتاعان سومالاردان كەيىن ەسەپ بەرۋ دەيتىن باس قوسۋدا وتىرعان ءبىرشاما مەمقىزمەتكەرلەردىڭ مالىمدەمەلەرىنەن حالىق قالاۋلىلارى «نوكاۋت» العانداي قيمىلسىز قالىپ ەدى، سويتسەك نوكاۋت ەمەس - «اشەيىن نوكداۋن» عانا ەكەن. پارلامەنتتىڭ «وي-شۇڭقىرى مەن ۇڭعىل-شۇڭعىلىن» ءالى يگەرە قويماعان «سارى اۋىز بالاپان دەپۋتاتتار» سياقتى ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ەسىن جيعان بايىرعى ماجىلىسمەن مۇحتار تىنىكەەۆ بىردەن «كونتراتاكاعا» شىعىپ، وكسىكباەۆقا قاراپ دۇرسە قويا بەردى:
- مۇنداي باياندامادان كەيىن ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتۋگە ءتيىستى، - دەگەن تىنىكەەۆتىڭ قاباعىنان «كوكتەمنىڭ كوك نوسەرى قۇيىپ» قويا بەردى: - نادوەلو ۋجە كاجدىي گود ودنو ي تو جە! «قازاگروعا» 0,5 پايىزبەن مەملەكەتتىك نەسيە بەرىلەدى، ال ولار بولسا، بۇل نەسيەنى كاسىپكەرلەرگە 5 پايىزبەن بەرەدى ەكەن. مۇنىمەن قوسا، نەسيە الۋ ءۇشىن، كاسىپكەر بايعۇسقا قانشاما «توزاق وتىنان» وتۋگە تۋرا كەلەدى. بۇدان گورى ولارعا ون بەس پايىزبەن كەز كەلگەن بانكتەن نەسيە الا سالۋ وڭايعا سوعادى عوي؟ سىزدەر ءوزى «قازاگرو-دا» بىرەۋ-مىرەۋدى جازاعا تارتتىڭىزدار ما؟
تىنىكەەۆتىڭ تىكە قويعان سۇراعىنان تىكسىنىپ قالدى ما، ەسەپ بەرۋىن ەكپىندى باستاعان وكسىكباەۆتىڭ وسى جەردە ءجۇنى جىعىلىپ قالدى:
- ءبىزدىڭ قۇزىرىمىزدا ەشقانداي سانكتسيا جوق، ءبىز تەك قورىتىندىلار جاساپ، ناتيجەسىن عانا ۇسىنا الامىز. ال ونى ورىنداۋ، ورىنداماۋ ۇكىمەتتىڭ ءوز قۇزىرىندا، - دەپ وكسىكباەۆ «سترەلكانى» بۇرا سالىپ ەدى، تىنىكەەۆ ءتىپتى قۋانىپ كەتتى:
- وندا ءبىز سىزدەرگە سانكتسيا بەرەيىك، «داۆاي»، - دەپ جەلپىلدەپ ەدى، بولمادى:
- ونداي سانكتسيانى تەك پرەزيدەنت قانا بەرە الادى، - دەپ ەسەپ بەرۋ جيىنىنىڭ ءتورايىمى دەپۋتات گۇلجان قاراعۇسوۆا تىنىكەەۆتى توقتاتىپ تاستادى.
ەسەپ بەرۋ وسىنداي-وسىنداي ديالوگتارمەن، ءبىرسىپىرا قاراما-قايشى سۇراق-جاۋاپتارمەن ايتەۋىر دۋىلداپ بارىپ اياقتالدى. بايگەگە بۇيىرلەپ كەلىپ قوسىلعان جاڭالارى بار، الامانعا اتام زاماننان بەرى ارالاسىپ، پارلامەنتتىڭ «سەكرەت-مەكرەتتەرىن» ميلارىنا ءسىڭىرىپ قالعان ەسكىلەرى بار، ايتەۋىر دەپۋتاتتار بۇل جولى ءبىرشاما قىزمەت ىستەگەندەي بولدى. سويتسە دە جيىنعا قاتىسقان جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ كوكەيىندە جانتايىپ جاتىپ قالعان سۇراقتار از ەمەس ەدى، ولارعا جاۋاپتار، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بەرىلمەيتىن بولدى. ماسەلەن، قورعانىس مينيسترلىگى، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى، قارۋلى كۇشتەردى دامىتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ بارىسى، باسقا دا اسكەري قۇرىلىمدارداعى بيۋدجەت قارجىسىنىڭ يگەرىلۋى تۋرالى ەسەپ بەرۋلەردىڭ قورىتىندىلارى جۋرناليستەردىڭ قاتىسۋىنسىز جاسالاتىن بولدى. حالىق قالاۋلىلارىنىڭ بۇل جولعى بەتالىسىنان سەسكەنىپ قالدى ما، ايتەۋىر «ايدالاعا كەتكەن العاشقى ميللياردتار» تۋرالى اڭگىمەلەردەن كەيىن ەسەپ بەرۋ جيىنى «ەرىكسىز انتراكتىگە» شىعىپ كەتتى. نەگە؟
ءسوز ساپتاستارىنا قاراعاندا، قارجى مينيسترلىگى مەن ەسەپ كوميتەتى ەندىگى اڭگىمەلەرىن جۋرناليستەردىڭ مۇلدە قاتىسۋىنسىز وتكىزگىسى كەلەتىنگە ۇقسايدى. كۇماندى مە؟ سولاي سياقتى. مىسالى، قورعانىس مينيسترلىگىن الايىقشى. توقپاقباەۆتىڭ كەزىندەگى، ودان كۇنى كەشەگى دانيال احمەتوۆتىڭ كەزىندەگى تالان-تاراجعا تۇسكەن اقشالاردىڭ، سوعان بايلانىستى داۋ-دامايعا اينالعان «تاۋداي-تاۋداي تۇلعالاردىڭ» تاعدىرى نە بولدى؟ ەشكىم بىلمەيدى. شۇقىلاي بەرسە، «بەلگىسىز باعىتقا بەت الىپ كەتكەن» ميللياردتار باسقا دا قۇرىلىمداردان جايلاپ-جايلاپ شىعا بەرۋى ابدەن مۇمكىن عوي؟! مۇمكىن.
وسى تۇستا مەنىڭ ەسىمە «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى جانىنداعى جەمقورلىقپەن كۇرەسەتىندەردى باسقاراتىن ورەكەڭ... ورالباي ابدىكارىموۆ ءتۇستى. قۇداي-اۋ، وسى ورەكەڭدەر قايداعى ءبىر «قۋىس-قۋىستارداعى مايدا-شۇيدە شاباقتاردى» ەكى وكپەنى قولعا الىپ قۋالاپ اۋرە بولعانشا، مەملەكەتتىڭ ميللياردتارىن اسىقپاي-ساسپاي قالتاعا باسىپ، «وبەدتى امستەردامدا»، كەشكى تاماقتى كيەۆتە ءىشىپ، استاناعا «ۇيىقتاۋ» ءۇشىن عانا كەلەتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارداعى مافيوزدارمەن نەگە اينالىسپايدى ەكەن، ا؟ ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلمەسە، وكسىكباەۆ-اق ايتىپ بەرەدى عوي. ءتىزىم بويىنشا تىزبەكتەپ. تەك سۇراي ءبىلۋ كەرەك، ورەكە، سۇراي ءبىلۋ كەرەك!
مارات ماداليموۆ
«حالىق ءسوزى» گازەتى
