جۇما, 29 ناۋرىز 2024
الاشوردا 6078 5 پىكىر 12 شىلدە, 2021 ساعات 14:04

«بياشتىڭ قازاسى تۋرالى ءبىر دەرەك»

«احاڭ (احمەت) بياشقا سەنىپ وتىرۋشى ەدى. ەندى...»

بياش

وتكەن ءيۋلدىڭ 17-سىندە ورىنبور قالاسىندا قازاقستان وقۋ كاميسارياتىنىڭ باسقارما مۇشەسى بياحمەت شەگەدەكۇلى (سارسەنوۆ) وبا اۋرۋىنان قازا بولدى.

بياحمەتتىڭ رۋى نايمان، بولىسى نارىن، ۋيەزى زايسان، گۋبەرناسى سەمەي، جاسى 36 دا بولاتىن. بياحمەتتى سەمەي، اقمولا قازاقتارى جاقسى بىلەدى. باسقا جەرلەر دە ونى بىلەتىن شىعار; ويتكەنى ول قىزمەتكە جۇيرىكتىگى مەن كوزگە ءتۇسىپ، اۋىزعا الىناتىن، ساناۋلى قازاق ازاماتتارىنىڭ ىشىندە ماڭداي جىگىتتىڭ ءبىرى بولاتىن.

ول سەمەيدەگى ۋچيتەلسكايا سەميناريانى ءبىتىرىپ، العاشقى كەزدە ەل ىشىندە اۋىلناي شكولدە بالا وقىتىپ، سوڭىنان حاكىمشىلىك ىسىنە كىرىسكەن. 17-ءنشى جىلى رەۆوليۋتسيادان كەيىن قازاق ازاماتتارى الەۋمەت جۇمىسىنا ارالاسىپ كەتتى. بياش تا سولاردىڭ ىشىندە وبلوسنوي قازاق كاميتەتىنە مۇشە بولىپ، پاۆلودار ۋيەزىندە كاميتەتتەر سايلادى. سوڭعى الاشوردا، زامستۆا بولعان زاماندار دا بياش كورنەكتى ورىندا قىزمەت ەتتى. سەمەيگە 1920-نشى جىلى سوۆەت حۇكۇمەتى ورناعان سوڭ، بياش ورىنبورعا كەتتى. وندا العاشقى ۋاقىتتا سوعىس كاميسارياتىنىڭ ساياسي-ءبىلىم بەرەتىن جۇمىسىن باسقارىپ ءجۇرىپ، ارتىنان وقۋ كاميسارياتىنا شىعىپ ەدى. ول باسقا قىزمەتتەرمەن قاتار سەمەيدە اشىلعان مۇعالىمدەر كۋرسىندا، قازاق سەمينارياسىندا، ورىنبور كۋرستەرىندە وقىتۋشى بولىپ ءجۇردى.

الەۋمەت ىسىنە قاتىسقاندىقتان ايدالىپ، كالچاك تۇسىندا، سوڭعى سوۆەت حۇكۇمەتى تۇسىندا اباقتىدا جاتىپ شىقتى.

بياش قازاقشا ايتقاندا سەگىز قىرلى ونەرلى جىگىت ەدى. العان ورىسشا بىلىمىنە قاراعاندا شىن ماعىناسى مەن پەداگوگ (تاربيەشى) ەدى، وقۋشىنىڭ قىلىپ – ەتكەنىن سەزىپ، ۇعىم ىڭعايىن قويىلۋعا، ءتيسىپ قويعانداي كوكەيىنە قوندىرۋعا ول سىقىلدى شەبەر وقىتۋشى، ول سىقىلدى پسيحولوگ قازاق وقىتۋشىلارىنان كەم. ونىڭ وقىتۋىنان ۇعىلمايتىن كوڭىلگە كوردەكتى ەش نارسە قالمايتىن. ەگەر بالا وقىتۋ جولىندا قىزمەت ەتكەن بولسا بەلگىلى جاقسى تاربيەشى بولار ەدى.

توڭكەرىس زامانعا دۋشار بوپ، الەۋمەت ىسىنە وقىعانى ازدىقتان قازاقتىڭ انا جۇمىسى دا، مىنا جۇمىسى دا بياشتى كەرەك قىلدى، سۇيرەدى. ونىڭ ارالاسپاعان قىزمەتى بولمادى. قانداي جۇمىسقا كىرىسسە دە تەرەڭنەن ءبىلىپ، تەز بىتىرەتىن بياش بولاتىن.

ول حاكىمشىلىك ىسكە وتە جەتىك، تاعاتتى، قۇنتاقتى بولاتىن. قول استىنداعى قىزمەتكەردى ءبىر جاعىنان ءتىلى مەن، ءبىر جاعىنان قىرى مەن وزىنە مويىن ۇسىندىرىپ، جۇگىرتىپ قويۋعا ونان شەبەر كىسى وتپەيتىن. سوندىقتان ونىڭ جۇمىسى ورگە دومالايتىن، قيىن ءىستى وڭاي بىتىرەتىن.

ول ورنى تومايتىن ديپلومات (ەلشى) ەدى. ءبىر كورگەن كىسىنىڭ سىرىن تەز بىلە قويىپ، ىڭعايى مەن ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ماقساتتى جۇمىسىن ورىنداتۋعا، ءوز سىرىن كىسىگە جۋىردا بەرمەۋگە، ءبىر كورگەن ادامدى ۇرشىقتاي اينالىپ الۋعا، قيسىنى كەلگەن جەردە سەسەكندىرىپ قويۋعا ونان جەتىك كىسى قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا جوق دەۋگە بولادى. بۇ جاعىنان بياش قيىن-قىستاۋ، قياعا سالاتىن، دانەكەر بولاتىن، وزگەشە جارالعان جان ەدى. ونداي كىسى قازاقتان كەم شىعادى. بياشتىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ قالدى.

ول اقىلدى ەدى. ونىڭ اقىلى ساعىم قۋاتىن قاڭعىباس قۇرعاق اقىل ەمەس، ناعىز ومىرگە، ىسكە ارنالعان (پراكتيچكسكي) اقىل ەدى. وڭاي مەن قيىندى، پايدا مەن زياندى سالىستىرىپ، ەڭ كەرەكتى، پايدالى بولاتىن نارسەنى عانا ىستەۋگە، ونى تەز ورىنداۋعا شەبەر بولاتىن. كىسىگە ءسوزىن دە، ەسەسىن دە جىبەرمەيتىن، اسىپ سوقپايتىن تاپباسار ەدى. ءوزىنىڭ دۇرىس تاپقان جولىنا بەرۋدى ۇعىندىرىپ تۇسىرۋگە، دالەلدى نەگىزدى سوزگە ۇستا بولاتىن.

ونىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى: ناشارعا، مۇقتاج شاكىرتكە، جولداس اراسىندا جۇرەگى قايىرىمدى، قولى اشىق بولاتىن. جارلى شاكىرتتەرگە جانىن سالىپ بولىسىپ: «بايقۇستار بىردەمە الىپ قالسىن، وقۋىنان قالماسىن» دەپ العى بىرەۋدى ورنالاستىرىپ، بىردەمە تاۋىپ بەرىپ، قۇراق ۇشىپ ءجۇرۋشى ەدى. دوسشىل، جولداسشىل، ەر كوڭىل ەدى. جولداسى ءۇشىن، ەل ءۇشىن قاتەرلى جەردە جالعىز قالۋعا جارايتىن، جانىن قيۋعا شىدايتىن ەر ەدى.

ەش نارسەدەن تاۋى شاعىلىپ تەز قايتپايتىن، قاجىمايتىن قۋناقى، پىسىق ەدى. بياش قىسقاشا ايتقاندا بياش الماس قىلىشتاي، قىراعى قارشىعاداي جىگىت ەدى.

بياشتىڭ قىزمەتى، بياشتىڭ ادامشىلىعى، مىنەزى، قالجىڭى جولداستارى اراسىندا كوپكە شەيىن ۇمتىلماس، جوقتاتار. ونى ىزدەمەسكە بولمايدى. وقۋ كاميسارياتىنىڭ قانداي ءىسى بولسىن ءبىر ءوزى باسقارىپ بارا جاتىر ەدى. حاكىمشىلىك جۇمىستا ارناسى بوساعانداي بولىپ، احاڭ (احمەت) بياشقا سەنىپ وتىرۋشى ەدى. ەندى...

جۇرگەن ورتانىڭ بەتىنە تەز تۇسىنگىشتىكتەن ساياسي ماسەلەلەرگە ورتاقشىل جولداستاردان ارتىق بولماسا، كەم تۇسپەيتىن. سوندىقتان ونى ورتاقشىل پارتياسىندا جوق دەپ، بىلمەيتىن كىسى ويلامايتىن.

توڭكەرىس زامانىندا تالاي جىگىتتەر شىعىن بولدى، تاعى تالايلار شىعىندار. بىراق بياش سىقىلدى جىگىتتەن ايىرىلا بەرۋ اسا شىمبايعا باتارلىق قايعى، وكىنىشتى قازا.

مارقۇمنىڭ ارتىنداعىلارىنا سابىرلىق بەرسىن.

جۇسىپبەك.

ءماننان.

«قازاق ءتىلى». №136.1921.

ازىرلەگەن اباي مىرزاعالي

Abai.kz

5 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1569
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2265
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3563