ماتەريالدىڭ تولىق اتاۋى:

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسال» جيناعىنىڭ «تار جول تايعاق كەشكەن» تاريحى

ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 155 جىل جانە
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل
تولۋىنا ارنالادى

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسال» جيناعى قازاقشاعا قاشان اۋدارىلىپ، ول نەگە 5 جىل بويى جارىققا شىقپاي جاتتى؟ 5 جىل كەشىگىپ، پەتەربوردا قاي باسپادان جارىققا شىقتى؟ قازاق ۇلت كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان 1904 جىلدىڭ 11 مامىرىندا گريگوري پوتانينگە جازعان حاتىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن جۇرت بىلمەگەن قانداي قۇپياسىن اشىپ بەردى؟

كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، الاش جانە قازاق كەڭەستىك رەسپۋبليكالارىنىڭ تۇڭعىش ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى، اقىن، داڭقتى اعارتۋشى، ۇستاز، قازىرگى قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ادەبيەتتانۋشى، تۇركىتانۋشى، كوسەمسوزشى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۇڭعىش «قىرىق مىسال» ولەڭدەر جيناعى 1909 جىلى پەتەربوردا جارىق كورگەنى ءمالىم. كەلەسى 2022 جىلى ۇلى اعارتۋشى، ۇلت قايراتكەرىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى. «احاڭنىڭ ورىس جازۋشىسى يۆان كرىلوۆتىڭ 40 مىسال اڭگىمەسىن قازاق تىلىنە اۋدارعان جيناعى پەتەربوردا جارىق كوردى» دەگەننەن باسقا، ناقتى قانداي باسپادان شىققانى ەشكىمدى ويلاندىرعان ەمەس. عالىمدار مەن جۇرتشىلىق ساناسىندا ۇلى ويشىل اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءتول شىعارمالارى مەن ا. پۋشكين، م. لەرمونتوۆ، ي. كرىلوۆتان اۋدارعاندارىنىڭ جيناعى باسىلىپ شىققان يلياس بۋراگانسكيدىڭ باسپاحاناسىنان شىقسا كەرەك دەگەن وي بولدى.

ارادا ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت (112 جىل) وتە كەلە ءمالىم بولعانداي، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ يۆان كرىلوۆتان ولەڭ تۇرىندە اۋدارعان قىرىق مىسالى باسپادان كىتاپ (جيناق) بولىپ شىعۋدان بۇرىن تۋرا 5 جىل «تار جول تايعاق كەشىپتى». بۇل جايت الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كراسنويارسكى ولكەلىك ولكەتانۋ مۇراجايى قورىنان تابىلعان 5 حاتىنىڭ بىرىنەن ءمالىم بولدى. اتالعان ولكەلىك مۇراجايدان ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىس گەوگرافى، ەتنوگرافى، فولكلورتانۋشى، بوتانيك عالىمى ءارى كوسەمسوزشى گريگوري پوتانينگە 1903-1906 جىلدار ارالىعىندا جازعان بەس حاتى مەن ءبىر جەدەلحاتى (تەلەگرامى) ساقتالىپتى.

ءاليحاننىڭ 1904 جىلدىڭ 11 مامىرىندا پوتانينگە احمەت تۋرالى جازعان حاتىنا ورالساق، وندا بىلاي دەلىنەدى: «مەنىڭ ءبىر تانىس قازاعىم 41 مىسال اڭگىمەنى، كوبىنە ي.ا. كرىلوۆتان، قازاق تىلىنە عاجاپ ولەڭدەرمەن اۋدارىپتى. اۋدارمانىڭ اۆتورى قوعامداعى جاعدايى ونشا جوعارى ادام ەمەس – اقمولا وبلىسىنىڭ حالىق ۋچيليششەلەرى ديرەكتورىنىڭ ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋشى عانا. اۋدارماسىن دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كەڭسەسىنەن شىعاتىن «سەلسكوحوزيايستۆەننىي ليستوك» گازەتىنە ءبولىم-بولىممەن جاريالاۋ نيەتىمەن اۆتور احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ باستىعى – ديرەكتور مىرزا الەكتوروۆقا ءوتىنىش بەرىپتى. ول قولجازبانى ½ جىل ۇستاپ، سۋحوتين مىرزا «سەلسكوحوزيايستۆەننىي ليستوك»-تا جاريالاۋعا رۇقسات بەرمەدى دەگەن سوزبەن قولجازبانى وزىنە قايتارىپتى».

(№ 1 فوتو. ءا.ن. بوكەيحاننىڭ گ.ن. پوتانينگە ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسالى» تۋرالى جازعان حاتى. ومبى، 1904 ج.)

ءاليحان جوعارىدا ءسوز بولعان حاتىندا ءارى قاراي پوتانيننەن احمەتتىڭ «قىرىق مىسالىن» باسىپ شىعارۋعا تسەنزۋرانىڭ رۇقساتىن الۋعا، بولماسا – تسەنزۋرانى اتتاپ وتۋگە كومەكتەسۋىن سۇرايدى. «ءبىز، مەنى مەن احمەت بايتۇرسىنۇلى ەكەۋىمىز, - دەپ جازادى حات اۆتورى پوتانينگە، - ونىڭ اۋدارماسىن جەكە كىتاپشا (بروشيۋرا) ەتىپ باسىپ شىعارۋدى ويلادىق، بىراق تاتار-تۇركى تىلدەرىندە شىعاتىن كىتاپتاردى قاداعالايتىن ارنايى تسەنزوردىڭ رۇقساتىن قالاي الۋدى بىلمەيمىز. قالاي جانە قايدا بارۋدىڭ جولىن نۇسقاي المايسىز با؟ پەتەربورداعى تانىس-تامىرلارىڭىز ارقىلى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋدارماسىن تسەنزۋراعا تاپسىرۋدى ءوز موينىڭىزعا الا المايسىز با؟  ول (ا. بايتۇرسىنۇلى), وكىنىشكە وراي، ورتا مەكتەپ ءبىلىمىن دە الا الماعان جانە وسى كۇنى بار ۋاقىتىن كۇن كورىسىنە سارپ ەتۋگە ءماجبۇر بولىپ جۇرگەن دارىندى جاس قازاق. باسقاشا جاعدايدا ول قوعامعا پايداسى بار ەلەۋلى قوعام قايراتكەرى بولىپ شىعار ەدى».

بىراق ودان كەيىنگى وقيعالاردىڭ جەلىسى ءاليحان مەن ونىڭ بولاشاق ادال ۇزەڭگىلەسى احمەتتىڭ «قىرىق مىسال» جيناعىن باسىپ شىعارۋعا نە ءپوتانيننىڭ، نە ونىڭ پەتەربورلىق تانىس-تامىرلارىنىڭ رۇقسات الىپ بەرە الماعانىن بايقاتادى. مىسالعا پوتانينگە جازعان حاتىنان ءبىر جارىم جىلداي ءوتىپ، 1905 جىلدىڭ قاراشا ايىندا رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى جانە قالالىق قايراتكەرلەرىنىڭ كەزەكتى سيەزىندە قازاق حالقىنىڭ وكىلى رەتىندە سويلەگەن سوزىندە ءاليحان بىلاي دەپ مالىمدەدى: «وسى جەردە مەن پولياك، ازورىس (مالوروسس), لاتىش جانە ت.ب.-دىڭ ايتقان سوزدەرىن ەستىگەنىمدە ەسكى كىتاپتى وقىپ وتىرعانداي سەزىندىم. بىزدە دە قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەر قۋادالانادى، تسەنزۋرا ءبىزدى دە باسىپ-جانشيدى. ماسەلەن ي.كرىلوۆتىڭ 40 مىسالىنىڭ قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن باسىپ شىعارۋعا تسەنزۋرادان رۇقسات الا الماي جۇرگەنىمە مىنە 13 اي بولدى».

بۇل ءسوزدى ءاليحاننىڭ رەسەيلىك جەرگىلىكتى جانە قالالىق قايراتكەرلەرىنىڭ 1905 جىلعى قاراشاداعى ماسكەۋ سيەزىندە ايتقانىن ەسكەرە وتىرىپ، تاعى ءبىر ماڭىزدى تاريحي وقيعانى ەسكە سالا كەتەيىن. التى الاش سەركەسى قازاقتىڭ ۇلى ويشىل اقىنىنىڭ ءومىرى مەن وشپەس پوەزياسىن بۇكىل رەسەي قوعامىنا پاش ەتكەن «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ازاناما ماقالاسىن «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى ءدال وسى قاراشا ايىنىڭ ءۇش سانىنا جاريالاعان-دى. ماقالادا، سونىمەن قاتار، «ابايدىڭ ءتول شىعارمالارى مەن ونىڭ پۋشكيننەن («ەۆگەني ونەگيننەن» ءۇزىندىسى), لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان اۋدارعاندارىن ونىڭ ۇلى تۇراعۇل جيناپ، كوپ ۇزاماي ءا.ن. بوكەيحاننىڭ رەداكتسيالاۋىمەن يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنەن باسىلىپ شىعاتىنى» ايتىلدى.

ءاليحان 1905 جىلدىڭ سوڭى - 1906 جىلدىڭ باسىندا ۇلى دالانىڭ قوس بىردەي دارا ءھام دانا تۇلعاسىنىڭ شىعارمالار جيناعىن باسىپ شىعارۋمەن قاتار، قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش مەرزىمدى باسىلىمىن ۇيىمداستىرىپ اشۋدى جوسپارلاعان ەدى. ول جوسپارىنىڭ ماقساتىن الگى ماسكەۋ سيەزىنە بىلاي دەپ ءتۇسىندىردى: «قازاقتاردىڭ ءدال قازىرگى ەڭ باستى مۇقتاجى انا ءتىلىن قولدانۋعا دەگەن ەركىندىك; ول الداعى ۇگىت-ناسيحات ناۋقانىنىڭ باستالۋىنا وراي اسا وزەكتى. مىنە سول سەبەپتى مەن سيەز جەرگىلىكتى تىلدەرگە قويىلعان بارلىق شەكتەۋدىڭ جويىلۋىن تالاپ ەتسىن دەگەن جولداستاردىڭ ۇسىنىسىنا قوسىلامىن».

الايدا التى الاش كوشباسشىسى 1905-1907 جىلدارداعى قالىپتاسقان ساياسي احۋال سالدارىنان جوسپارىنىڭ ءبىرىن دە ىسكە اسىرا المادى – نە اباي مەن احمەت شىعارمالارىنىڭ جيناعى، نە قازاق تىلىندە گازەت شىقپادى. سەمەي قازاعىنانىڭ اتىنان ءى-ءىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ ءبىراۋىزدان سايلانۋدان باسقا قولىنان ەشتەڭە كەلمەدى. دۋما دەپۋتاتتىعىنا سايلانۋ دولىندا دا اليحانعا ەشبىر تەرگەۋسىز، سوتسىز تۇزقالا (پاۆلودار) مەن ومبى تۇرمەلەرىندە 4 اي وتىرىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى.

جالپى 1905 جىلدىڭ «17 قازان مانيفەسى» مەن الاش كوسەمىنىڭ ماسكەۋ سيەزىنە قاتىسۋىنان باستاپ «قىرىق مىسالدىڭ» پەتەربوردا 1909 جىلى جارىق كورۋىنە دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىن باقىلاپ قاراساق، تۇڭعىش جيناقپەن بىرگە ءاليحاننىڭ جانە ول مۇشە بولعان عىلىمي قوعامدار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ دا «تار جول تايعاق كەشكەنىنە» كوز جەتكىزەمىز. ونىڭ ىشىندە الاش سەركەسى وسى 5 جىلدىڭ ىشىندە وتارشىل بيلىكتىڭ اباقتىسىندا 2 رەت وتىرىپ شىقتى. مىسالعا «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتى بىلاي دەپ جازدى: «(يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامى) باتىس ءسىبىر ءبولىمىنىڭ باسقارۋ كوميتەتى (راسپورياديتەلنىي  كوميتەت) 23  جەلتوقسان كۇنى (1905 ج.) پەتەربورعا پ.پ. سەمەنوۆتىڭ اتىنا مىناداي جەدەلحات جولدادى: «گەنەرال ءسۋحوتيننىڭ (دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى) بۇيرىعىمەن 22 جەلتوقساندا پوليتسيا باتىس ءسىبىر ءبولىمىن دەرەۋ مورلەپ جاۋىپ تاستايمىن دەپ قورقىتىپ، باتىس ءسىبىر ءبولىمى مۇشەلەرىنىڭ جالپى جينالىسىندا سەدەلنيكوۆتىڭ زايسان ەكسپەدتسياسى تۋرالى عىلىمي بايانداماسىن تىڭداۋىنا جانە 1906 جىلدىڭ قارجى شىعىندارىن قاراۋىنا بوگەت جاسادى. ءبولىمنىڭ ىشتە قالعان مۇشەلەرى اكىمشىلىكتىڭ وسى باسىنعاندىعى تۋرالى حاتتاما جازىپ، ونى پوشتامەن سالىپ وتىرمىز. جالپى جينالىس وتە قاجەت. اكىمشىلىك ءبولىمدى جاۋىپ تاستايمىن دەپ قورقىتۋىن قويار ەمەس. باسقارۋ كوميتەتى باتىس ءسىبىر ءبولىمىنىڭ قۇقىن قورعاۋدى وتىنەدى. قول قويعاندار: بوكەيحان، گريبانوۆ، كورنەەۆ، سيازوۆ ي سەدەلنيكوۆ».

وعان قوسا ءى-ءىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات سايلاۋ ناۋقانى شەڭبەرىندە سەمەيدە وبلىستاعى سايلاۋشىلاردىڭ بىرقاتار جيىنىن وتكىزۋ ماقساتىمەن ومبىدان جولعا شىعىپ، تۇزقالا (پاۆلودار) ىرگەسىندەگى كازاكتاردىڭ يامىشەۆسكي اۋىلىنا جەتكەن 1906 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا ءا.ن. بوكەيحان تۇتقىنعا الىنىپ،  الدىمەن تۇزقالا تۇرمەسىنە جابىلىپ، ودان كەيىن ومبى اباقتىسىنا اۋىستىرىلدى. الاش كوشباسشىسى كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيا پارتياسى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى الەكساندر كوليۋباكينگە تۇزقالادان استىرتىن جولداعان قۇپيا حاتىندا: «كا-دە (كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا) پارتياسى سيەزىنىڭ ورنىنا مەملەكەتتىك دۋماعا ۇمىتكەر رەتىندە اباقتىعا تاپ بولدىم»، - دەپ جازدى.

ءاليحان بوكەيحاندى تۇتقىنداي سالىسىمەن، ول تولىق مۇشەسى (1896 ج.) ءارى باسقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى (1899-1902 جج.) بولعان يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ باتىس ءسىبىر ءبولىمى مەن ونىڭ سەمەي بولىمشەسىن دە قۋدالاۋعا ۇشىراتتى. جوعارىدا ايتىلعانداي، جاعىرافيا قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسى «كوپ ۇزاماي» ۇلى اباي شىعارمالارى مەن اۋدارمالارىنىڭ جيناعىن باسىپ شىعارۋعا ءتيىس ەدى. اباقتىدا ءاليحان ەش ايىپسىز 4 اي وتىرىپ، ءوزىنىڭ تۋعان توقىراۋىن بولىسىنان «سايلاۋشى» (ۆىبورششيك) بولىپ سايلاۋىنا بايلانىستى 1906 جىلدىڭ 30 ساۋىرىندە بوستاندىققا شىقتى. 15 ماۋسىم كۇنى سەمەيدە ءبىراۋىزدان سەمەي قازاعى اتىنان ءى-ءىنشى دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. بىراق ءاليحان ءى-ءىنشى دۋما ماجىلىسىنە قاتىسىپ ۇلگەرمەي، پەتەربورعا ول شاقىرىلىم كۇشتەپ تاراتىلعان 1906 جىلدىڭ 8 شىلدەسىندە كەلىپ جەتتى.

9 شىلدە كۇنى قۋىپ تاراتىلعان ءى-ءىنشى دۋمانىڭ 180-دەي دەپۋتاتىنىڭ ىزىمەن فيندەردىڭ تەريوكي كەنتىنە جەتىپ، كەلەسى كۇنى (10 شىلدە) دۋمانىڭ كۇشتەپ قۋىلۋىنا قارسى جازىلعان «حالىققا – حالىق وكىلدەرىنەن» اتتى ۇندەۋگە ەڭ بىرىنشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ قوي قويدى. بۇل تاريحتا «ۆىبورگ ۇندەۋى» دەگەن اتىمەن بەلگىلى.

ومبىعا ورالعان بويدا، انا تىلىندە گازەت شىعارۋعا رۇقسات الا الماعان ءاليحان بوكەيحان ومبىدا ورىسشا «يرتىش» گازەتىن شىعارۋدى قولعا الىپ، وعان دە-فاكتو رەداكتور بولادى. دۋما كۇشتەپ تاراتىلىپ، قازاق ولكەسىندە وتارشىل اكىمشىلىك قۇتىرىپ، «قازاق» گازەتىمەن قاتار، اباي مەن احمەتتىڭ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋعا دا جول بەرمەدى. وعان قوسا الدا ءى-ءنشى دۋما سايلاۋىنان دا كۇردەلى ءىى-ءنشى دۋما سايلاۋى توسىپ تۇردى. وتارشىل بيلىكتىڭ كوز اشتىرماي قۋدالاۋىنىڭ سالدارىنان ءاليحان بوكەيحان 1906 جىلدىڭ 19 شىلدەسىنەن 1907 جىلدىڭ 1 قاڭتارى ارالىعىندا ءوزى شىعاراتىن گازەتتىڭ اتاۋىن ءۇش رەت وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى: 1906 جىلعى 14 قاراشادان باستاپ «يرتىش» ەندى «وميچ»، 1907 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان 25 اقپانىنا دەيىن «وميچ» «گولوس ستەپي» اتاۋىمەن شىعىپ تۇردى.

دەسە دە بيلىكتىڭ وسىنداي «شاش ال دەسە باس الاتىن» ساياساتىنا قاراماستان، ءاليحان ءوز گازەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتى ارقىلى ءىى-ءنشى دۋما دەپۋتاتتارىن سايلاۋدا اقمولا وبلىسى مەن ومبى قالاسى بويىنشا پاتشالىق بيلىككە قارسى پارتيالار ۇمىتكەرلەرىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە زور ۇلەس قوستى، ال سەمەي وبلىسى قازاعىنان – ءوزى داۋىسقا تۇسۋدەن باس تارتىپ، بىراق ءوز ورنىنا ۇسىنعان 5 ۇمىتكەردىڭ ءبىرى – تەمىرعالي نۇرەكەنۇلى دۋماعا دەپۋتات بولدى.

الاش سەركەسى سايلاۋدىڭ ىزىنشە، 1907 جىلعى 25 اقپاندا «گولوس ستەپي» گازەتىن جاۋىپ، وزىمەن بىرگە «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعان ءى-ءىنشى دۋما مۇشەلەرىنىڭ ۇستىنەن باستالعان سوت ۇدەرىسىنە شاقىرىلىپ، سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا سوت ونى 3 ايلىق تۇرمە جازاسىنا كەسىپ، سايلاۋ قۇقىنان ايىراتىن وكىم شىعاردى. سوت شەشىمى كۇشىنە ەنگەن 1908 جىلدىڭ مامىرىندا ول تۇرمە جازاسىن وتەۋ ءۇشىن پەتەربوردان ءوز ىقتيارىمەن سەمەيگە ورالدى (№ 2 فوتو).

(№ 2 فوتو. ءاليحان بوكەيحان – سەمەي تۇرمەسىندە. سەمەي، 1908 ج.)

ءا.ن. بوكەيحان سەمەي تۇرمەسىندە 3 اي ەمەس، دالا ولكەسىنىڭ جاڭا گەنەرال-گۋبەرناتورى يۆان ناداروۆ كەك قۋىپ، وعان تاعى 5 اي قوسىپ، 8 اي وتىرىپ، 1908 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بوستاندىققا شىقتى. وتارشىل اكىمشىلىك استىرتىن تۇردە ونى «يت جەككەنگە» ايداۋدى جوسپارلاعان ەدى. ونى الدىن الا سەزگەن ءا. بوكەيحان اباقتىدان شىققان بويى، ا. بايتۇرسىنۇلى مەن م. دۋلاتۇلى 1917 جىلعى ءبىر ماقالاسىندا اتاپ كورسەتكەندەي، رەسەيگە ەميگراتسياعا كەتتى. ءوزى كەتپەگەندە، وتارشىل اكىمشىلىكتىڭ ونى ساحا ەلىنە (ياكۋتيا) نەمەسە قيىر شىعىسقا ايدايتىنى، احاڭنىڭ سوزىمەن ايتساق، «سۇتتەي اق، ايداي انىق» ەدى.

الاش كوشباسشىسى الدىمەن «ەميگراتسياعا» پەتەربورعا بارىپ، كادەت پارتياسىنىڭ حاتشىسى الەكساندر كورنيلوۆقا 1908 جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىندا ازىلدەپ جازعانىنداي، «مايلى قىزمەت» تابۋعا تىرىسىپ كوردى. بىراق «مايلى قىزمەت» وعان پەتەربوردان ەمەس، ساماردان تابىلىپ، 1909 جىلدىڭ قاڭتارىندا ول دون جەر بانكىنە جەر باعالاۋشى بولىپ قىزمەتكە ورنالاستى. مىنە ءومىرىنىڭ 1909-1917 جىلدارىنداعى وسى «سامار كەزەڭىندە» ءاليحان ءوزىنىڭ بارلىق اشىق تا استىرتىن ماقساتىنا جەتىپ، بار جوسپارىن جۇزەگە اسىردى. ونىڭ ىشىندە «سامار كەزەڭىنىڭ» ءبىرىنشى جىلىندا-اق ول ۇلى اباي شىعارمالارى مەن اۋدارمالارىنىڭ جيناعىن، احمەتتىڭ «قىرىق مىسالىن» ءوزىنىڭ تۋعان كەڭ دالاسىندا شىعارا الماي، وتارشىل بيلىكپەن ەرەگىسكەندەي پەتەربوردان ءبىر-اق شىعاردى. بىراق ەگەر اباي مۇراسىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن قىرىم تاتارى يلياس بۋراگانسكيدىڭ مەنشىكتى باسپاحاناسىنان شىعارسا، «قىرىق مىسال» قايدان جارىق كوردى ەكەن؟!

بۇل ساۋالدىڭ جاۋابى احمەتتىڭ ۇستىنەن 1909 جىلدىڭ شىلدەسىندە دالا ولكەسىنىڭ پوليتسيا دەپارتامەنتى قوزعاعان «قىلمىستىق ىسىنەن» تابىلدى. نازار اۋداراتىن ماڭىزدى ماسەلە – ءا.ن. بوكەيحاننىڭ «قىرىق مىسالدى» 1909 جىلى جانە وتارشىل يمپەريا استاناسىندا باسىپ شىعارۋىن – كىتاپ اۆتورى ا. بايتۇرسىنۇلىن 1909 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە تۇتقىنداپ، ەش ايىپ، تەرگەۋ، سوتسىز 1910 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن 10 اي بويى اباقتىدا ۇستاعان وتارشىل اكىمشىلىكتىڭ «ۇر دا جىق» ساياساتىنا قايتارعان مادەني جاۋابى ەدى.

الاش سەركەسى وزىنەن باسقا جاناشىرى جوق احمەتتىڭ كىتابىن شىعارۋمەن شەكتەلمەي، ونى مۇمكىندىگىنشە اباقتىدان تەزىرەك بوساتىپ الۋعا دا بار كۇش-جىگەرىن سالدى. بىرىنشىدەن، ول ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ باتىس ءسىبىر بولىمىندەگى عىلىمي ارىپتەسى، ءىىى-ءىنشى دۋمانىڭ دەپۋتاتى نيكولاي سكالوزۋبوۆ پەن كادەت پارتياسىنداعى ۇزەڭگىلەسى، «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» ماسون وردەنىندەگى «باۋىرى» ءارى ءىىى-ءىنشى دۋما دەپۋتاتى نيكولاي نەكراسوۆتى احمەتتىڭ ىسىنە اراشا تۇسۋگە كوندىردى. 1909 جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا سكالوزۋبوۆ ىشكى ىستەر ۆيتسە-ءمينيسترى كۋرلوۆقا احاڭنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراعاندا، نەكراسوۆتىڭ اراشا حاتى مينيسترلىككە كەشتەۋ ءتۇسىپتى. سكالوزۋبوۆ پەن نەكراسوۆتىڭ حاتتارىمەن قاتار، ءاليحان كادەت پارتياسىنىڭ ورتالىق پەتەربورلىق رەسمي ءباسپاسوزى – «رەچ» گازەتىنىڭ 1909 جىلعى 19 قاراشا كۇنگى سانىنا «قازاقتىڭ حالىق اقىنى اباقتىدا» (تۇپنۇسقا. «كيرگيزسكي نارودنىي پوەت ۆ تيۋرمە») اتتى وتكىر ماقالا جاريالادى (№ 3 فوتو) (بەكمەتوۆ جازدى دەگەندى مەن دە وقىدىم. بىراق «رەچ» گازەتىندە سىرتتان جازعان ادامنىڭ ماقالاسىن قالاي جاريالايدى، پارتيا مۇشەسى ءاليحان بولماسا؟ ەكىنشى بەكمەتوۆ جازعانىنا ايعاق-دالەل بار ما؟).

(№ 3 فوتو. قازاقتىڭ حالىق اقىنىنىڭ تۇرمەدە وتىرعانى تۋرالى ماقالا. - «رەچ». – 1909. – 19 قاراشا. – 3 ب.)

مىنە الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ يدەيالىق نەگىزىن قالاۋشى ءارى ساياسي جەتەكشىسى ءاليحاننىڭ وسىنداي تاباندى دا جۇيەلى ءارى قايسار ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق ولكەسىنىڭ وتارشىل اكىمشىلىگى احمەتتى ەش زاڭسىز، تەرگەۋسىز، سوتسىز ۇستاعاننان كەيىن بوساتۋعا ءماجبۇر بولعانى ءوز الدىنا، دالا ولكەسىنەن تىس ءوزى تاڭداعان وبلىستا تۇرۋىنا مۇمكىندىك بەردى. «قىرىق مىسال» اۆتورى ورىنبوردى تاڭدادى، بىراق بەلگىلى ماقساتپەن تاڭدادى. بىرىنشىدەن، 1891-1895 جىلدارى احمەت مۇعالىمدەر مەكتەبىندە وقىدى. ەكىنشىدەن جانە ەڭ باستىسى – ورىنبوردا 1909 جىلدىڭ قاڭتارىنان بەرى ءاليحان جەر باعالاۋشى رەتىندە قىزمەت ەتە باستاعان سامارداعى دون جەر بانكىسىنىڭ ورىنبوردا ءبولىمى بولدى. تاياۋ جىلدارى بانك ءبولىمى العاشقى سانى 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا جارىققا شىققان تۇڭعىش جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىنىڭ قارجى كوزدەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ءبىر انىق جايت: ءوزىنىڭ تۋعان سەمەي وبلىسىندا شىعارا الماعان مەرزىمدى باسىلىمدى قىر بالاسى – ەلاعاسى احمەتتىڭ رەداكتورلىعىمەن ورىنبوردا شىعارا باستادى. كورنەكتى الاش قايراتكەرى، الاش وردا مۇشەسى مۇستافا شوقايدىڭ مالىمدەۋىنشە، ورىنبور - باشقۇرت جەرىندە سالىنعان ورىنبور كازاكتارىنىڭ استاناسى بولاتىن. احمەت پەن مىرجاقىپتىڭ باسقارۋىمەن «قازاق» شىعىپ تۇرعان جىلدارى (1913-1918 جج.) قالا قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ۋاقىتشا كىندىگىنە اينالدى. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن ورىنبوردا ساناۋلى عانا قازاق وتباسى تۇردى، تۇرعىنداردىڭ باسىم كوشىلىگىن تاتار، ورىس، كازاكتار قۇرايتىن.

احاڭ 1910 جىلى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ كومەگىمەن سەمەي اباقتىسىنان بوستاندىققا شىققانىمەن، الداعى ۋاقىتتا ول پاتشا داۋىرىندە دە، كەڭەس زامانىندا دا تاعى بىرنەشە رەت تۇتقىندالىپ، تالاي ازاپ شەكتى. اتاپ ايتقاندا 1914 جانە 1934 جىلدارى تۇتقىندالىپ، جەر اۋدارىلعاندا، ونى تاعى جالعىز جاناشىر اعاسى، ۇستازى ءاليحان قۇتقارعان بولسا، اقىرعى رەت 1937 جىلدىڭ تامىزىندا قاماۋعا الىنعاندا – ونى قۇتقاراتىن ەشكىم قالماعان-دى (№4 فوتو). ءاليحاننىڭ ءوزى 1937 جىلدىڭ 26 شىلدەسىندە بۋتىركاعا جابىلىپ، 27 قىركۇيەكتە اتۋ جازاسىنا كەسىلدى (№ 5 فوتو).

قىر بالاسى - ەل اعاسى ءبىر كەزدە «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، ءتىرى بولسام – قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن سەرتىنە سوڭعى دەمى بىتكەنشە ادال بولىپ ءوتتى. ول ءوز عۇمىرىندا ءبىر احمەت بايتۇرسىنۇلىن ەمەس، حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى قيان-كەسكى كۇرەسىندە سوڭىنا ەرگەن ادال ۇزەڭگىلەستەرى مەن قازاق جاستارىنىڭ بارىنە، تۇتاس حالقىنا قورعان، قامقورشى، تىرەك، جەتەكشى بولا الدى. ول رياسىز جۇرەگىمەن قالىڭ بۇقارا حالقىنىڭ، ونىڭ ەڭ ادال ۇلدارىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ءوزىن جاۋاپتى سانادى. ىزىنە ەرگەن الاش جاستارىن ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە كىرشىكسىز، ادال قىزمەتىمەن، اتا-بابا جەرى مەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرۋ جولىنداعى تاباندى، قايتپاس كۇرەسىنىڭ جارقىن ۇلگىسىمەن تاربيەلەدى. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ادال قىزمەتىمەن كوزگە تۇسكەن ءبىلىمدى، ۇلتشىل جاس شاكىرتتەرىنە زور سەنىم دە ارتا ءبىلدى. وتىزعا تولماي الاش وردا كوميسسارلىعىنا سايلانعان مۇستافا شوقاي، ءالىمحان ەرمەك، حالەل عابباسۇلى، ءۋاليتحان تاناشۇلى جانە تاعى باسقالار الاش كوشباسىنىڭ سەنىمىن اقتاي العان الاش جاستارى بولاتىن.

(№ 4 فوتو. احمەت بايتۇرسىنۇلى – وگپۋ نكۆد اباقتىسىندا.)

(№ 5 فوتو. قازاق ۇلتىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان – بۋتىركا تۇرمەسىندە. ماسكەۋ، 1937 ج.)

ءاليحان ءوز ۇزەڭگىلەستەرىن سوناۋ «الاش» قوزعالىسى قالىپتاسقان 1905 جىلدان-اق قاناتى استىنا العانىن بايقايمىز. وعان بىردەن-ءبىر مىسال رەسەي پاتشاسىنىڭ 1905 جىلعى «17 قازان» مانيفەسى قوزدىرعان حالىق تولقۋى بولا الادى. «17 قازان» مانيفەسى تۋرالى جاڭالىق ومبىعا ايدىڭ سوڭىندا عانا جەتىپ، ءاليحان ورىس ارىپتەستەرىمەن بىرگە قالادا ساياسي ميتينگى مەن شەرۋ وتكىزەدى. پوليتسيا ميتينگى ۇيىمداستىرعان ءاليحان مەن ونىڭ ورىس ارىپتەستەرىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ولار پاتەرلەرىن تاستاپ، باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولادى. 1902 جىلى س.-پەتەربور يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، قۇقىق ماگيسترى عىلىمي دارەجەسىمەن ومبى سوت پالاتاسىندا سۋديا لاۋازىمىنا ۇمىتكەر بولىپ جۇرگەن جاقىپ اقبايۇلىنا پالاتا باسشىلىعى: «ساياسي كوزقاراسىڭ سوت قىزمەتكەرىنە قايشى كەلەدى، ۇمىتكەرلىكتەن ءوز ىقتيارىڭمەن باس تارت!»، - دەگەن سوڭ، امالسىزدان قىزمەتىن تاستاپ، تۋعان قارقارالىسىنا ورالادى. ءاليحان ءوزىنىڭ 1916 جىلى س.-پەتەربوردا شىققان «دالا ولكەسىندەگى سايلاۋ» اتتى ەستەلىگىندە جاقىپ اقبايدىڭ ومبىدان قىزىلجار (پەتروپاۆل), تۇزقالا (پاۆلودار) ارقىلى قارقارالىعا ورالعان جولى ۇگىت-ناسيحات ناۋقانىنا اينالعانىن سيپاتتايدى. «ج. اقبايدىڭ پاۆلوداردان قارقارالىعا ساپارى ۇگىت-ناسيحات ناۋقانىنا اينالدى, - دەپ جازادى ءاليحان، - شەشەندى بۇكىل جولىندا قازاقتار توپ-توپ بولىپ قارسى الىپ، ەڭ قۇرمەتتى قوناعىنداي كۇتتى، جول بويندا ىلەسىپ ءجۇرىپ، ەڭ جاقىن تۋىسىنداي قوشتاستى. ول تۋعان قارقارالى قالاسىنا قاراشا ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي جەتتى. جەتۋى مۇڭ ەكەن، پوليتسيا باسقارماسىنا قاراما-قارسى جالعىز الاڭدا ميتينگى ءوتتى. وعان بۇكىل قالا جيىلدى:ورىستىڭ بار زيالىسى، ورىس كازاكتار، تاتار، سارت، قازاقتار جينالدى. جۇقپالى دەرتتەن ەندى عانا ساۋىعىپ، ءالى اياعىن باسىپ جۇرە المايتىن مەنىڭ ءبىر جولداسىم (بۇل جەرگىلىكتى قازاق-ورىس مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىندە جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى ەكەنى انىق. – س.ا.) ءوزىن ميتينگىگە الىپ بارۋدى ءوتىنىپ، اقىرى كەلدى. شەشەن ەسەبىندە سۋديا، تەرەۋشى، مۇعالىم، جالعىز عانا حريستان اكەيى (باتيۋشكا) جانە ج. اقباي سويلەدى. تىڭدارماندارعا بەيمالىم كونستيتۋتسيالىق بيلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، تىڭداۋشىلارعا ابدەن-اق تۇسىنىكتى ەسكى بيلىكتى وتكىر سىنادى... قارقارالىداعى وسى جيىننىڭ ىزىنشە قارۋلى قىر قازاقتارى قالانى شابۋى مۇمكىن، ءسويتىپ ورىستارعا قاتەر ءتوندى دەگەن جەدەلحاتتار ومبىعا قارداي بورادى. ...جەرگىلىكتى بيلىك شىنىندا دا ۇرەي تۋعىزىپ ۇلگەردى. مەن قارقارالىدان بيلىكتىڭ شىلعي وتىرىگىن تەرىسكە شىعاراتىن، ورىس، تاتار، سارت، قازاقتار (اراسىندا ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ دا قولى بولدى. – س.ا.), شەنەۋنىكتەر، ونىڭ ىشىندە كرەستيان باستىعى قول قويعان ۇرەيلى جەدەلحات الدىم. جەدەلحاتتى مەن سول كەزدەگى گازەتتەرگە جاريالاپ، تەلەگراف ارقىلى زەمسكى سيەزى بيۋروسىنىڭ توراعاسى ف. گولوۆينگە حابارلادىم. بىراق ماسكەۋدىڭ پوشتا مەكەمەسى «ونى بىرنەشە كۇن تابا المادى». جازالاۋ ەكسپەديتسياcى بولماي قالدى. ميتينگىدە ج. اقبايدان باسقا سويلەگەن شەشەندەردىڭ بارلىعى اكىمشىلىك جازاعا تارتىلدى: شەنەۋنىكتەردى وزگە قىزمەتتەرگە اۋىستىردى، قىزمەتتەن بوساتتى، كەيبىرى ءوزى قاشىپ كەتتى، يۆان اكەيدى يت مۇرىنى باتپايتىن الىس باسقا شىركەۋگە اۋىستىردى».

مىنە وسى جولداردان ءاليحان قارقارالى ميتينگىسىندە جالىندى ءسوز سويلەگەن جاقىپتى، جيىنعا قاتىسقان احمەتپەن بىرگە تاعى بىرنەشە قازاقتى، ونىڭ ىشىندە كەيىن ءوزىنىڭ «بىتىسپەس جاۋىنا» اينالعان كولباي تولەڭگىتۇلىن (توعىسۇلى) جازادان قۇتقارعان ەدى. بۇل جاقىپ پەن احاڭدى ەڭ العاشقى قۇتقارۋى بولاتىن.

1914 جىلى احمەت پەن مىرجاقىپ جەتەكشىلىك ەتكەن «قازاق» گازەتىنە ۇكىمەتكە قارسى ماقالا جاريالادى دەگەن قيتۇرقى ايىپ تاعىلىپ، رەداكتسياعا ۇلكەن كولەمدە ايىپپۇل سالىندى. بۇل ايىپپۇل تۇڭعىش تا جالعىز جالپىۇلتتىق باسىلىمنىڭ جابىلۋىنا سوقتىراتىن. گازەتتى بانكروتتان قۇتقارۋ ءۇشىن احمەت پەن مىرجاقىپ ايىپپۇلدى اباقتىدا وتىرۋمەن وتەۋگە بەل بۋادى. ونى بىلگەن بويدا ءاليحان، الدىمەن، «قازاق» گازەتىنە «ۇيات-اي!» اتتى ماقالا جاريالاپ: «ورىسقا گازەتا، جۋرنال شىعارىپ جول اشقان ا.ن. راديشەۆ اباقتىعا جابىلىپ، 10 جىل سىبىرگە ايدالعان. وسى راديشوۆ زامانداسى،  تاعى  ورىسقا  گازەتا،  جۋرنال  شىعارىپ  ەۋروپا  جولىن  اشقان  ن.ي. نوۆيكوۆ شليسسەلبۋرگ دەگەن زور قيىن اباقتىدا 15 جىل وتىرعان. باۋىرىم،  احمەت،  ميرياقۋب!!  سەن  ەكەۋىڭنىڭ  اباقتىڭ  راديشەۆ  پەن  نوۆيكوۆ اباقتىسى... ءبىزدىڭ رەسەيدە اباقتىعا جاتپاعان جاقسى ادام كەم. جازۋشى دوستوەۆسكي، پوتانين، كورولەنكو، چەرنىشەۆسكي، موروزوۆ اباقتىدا جاتقان. ءبارىن جازىپ بولمايدى. سالتىكوۆ، گەرتسەن، پۋشكين، لەرمونتوۆ، تۋرگەنەۆتەر ايدالعان... شىراقتارىم، سەندەردى مىنەگەندە وسىلارمەن ءبىر سالىپ مىنەسە، نە ارماندارىڭ بار!» - دەپ ەكى ۇزەڭگىلەسىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتتى. ارتىنشا ساماردان ورىنبورعا ۇشىپ جەتىپ، ايىپپۇلدى وتەپ، ەكەۋىن بوساتىپ الادى (№ 6 فوتو).

جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە، ءوزى ماسكەۋدە 1925 جىلدان بەرى وگپۋ-نكۆد-نىڭ ءجىتى باقىلاۋىندا بولۋىنا قاراماستان، 1929 جىلدان بەرى ناقاق ايىپتارمەن بۋتىركا تۇرمەسىندە تەرگەلىپ، سوتتالىپ، گۋلاگ لاگەرلەرىنە جەر اۋدارىلعان ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ازابىن جەڭىلدەتۋگە، شاماسى كەلسە بوساتىپ الۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالدى. حالىقارالىق قىزىل كرەست ۇيىمىنىڭ ماسكەۋدەگى وكىلى ەكاتەرينا پەشكوۆانى اراعا سالىپ، قىرىقتان اسا ۇزەڭگىلەسىنىڭ ىشىنەن تاعى دا احمەتتى مەرزىمىنەن بوساتىپ الدى. ە. پەشكوۆاعا جازعان حاتىندا ول ءوز شاكىرتى احاڭدى بىلاي دەپ تانىستىردى (حات م. قويگەلديەۆ جاريالاعان مازمۇنىن قاز-قالپىندا ساقتاۋ ءۇشىن ورىس تىلىندە بەرىلىپ وتىر):

«ۋۆاجاەمايا ەكاتەرينا پاۆلوۆنا!

16.02.1933 گ. نا ۆاشە يميا سدال نا پوچتۋ پروسبۋ بايتۋرسىنوۆا احمەتا و پەرەۆودە ەگو ۆ درۋگوە مەستو يز ارحانگەلسكا. پروسبا ەگو ناپراۆلەنا ۆ وگپۋ.

ون پروسۆەتيتەل كازاكسكوگو نارودا. بايتۋرسىنوۆ - كيريلل ي مەفودي، نوۆيكوۆ ي راديششەۆ سۆوەگو نارودا. ون سوزدال ازبۋكۋ، كوتورايا پو منەنيۋ پروف. موللو، لۋچشايا يز ازبۋك، ەسلي ترەبوۆات وت نيح سووتۆەتستۆيا زناكوۆ فونەتيكە يازىكا; ون پوپۋلياريزيروۆال ەتۋ ازبۋكۋ، ناپەچاتاۆ نا نەي ساتيريچەسكيە سۆوي ستيحي ي پەرەۆود 40 باسەن كرىلوۆا. پري ەتوم ون س پوسلەدنيم پوستۋپيل تاك جە، كاك دەدۋشكا كرىلوۆ س ەزوپوم. ەزوپوكرىلوۆسكيە باسني سدەلال كازاكسكيمي. پو مەتكوستي ساتيرى، كراسوتە ستيحا، پو كراتكوستي يزلوجەنيا تەمى - پەرەۆودى بايتۋرسىنوۆا پرەدستاۆليايۋت ۆىسوكوحۋدوجەستۆەننىە تۆورەنيا سۆىشە وتمەچەننوگو تالانتا. كرىلوۆا ۆ ستەپي زنال كاجدىي كازاك. بايتۋرسىنوۆ ا. اۆتور گرامماتيكي، سينتاكسيسا، بۋكۆاريا، حرەستوماتي نا كازاكسكوم يازىكە. ون ناركومپروس كازاكسكوي اسسر، منوگولەتني ۆ 1920-1928 گ. دو ارەستا ەگو پرەدسەداتەل ۋچەنوي پري نكپروسە كوميسسي. ون، ب. ا.، پەرۆوكلاسسنىي پوەت، ساتيريك.

ون، ب. ا.، پاتريوت، ناتسيوناليست. پري ستاروم رەجيمە سيدەل ۆ تيۋرمە 10 م-تسەۆ ي ۆىسلان زا پرەدەلى ستەپنوگو كرايا نا 5 لەت.

ون، ب. ا.، رەداكتور، يزداتەل ي سوزداتەل ەدينستۆەننوي توگدا كازاكسكوي گازەتى «كازاك». [ۆ] 1913-1918 گگ.، ۆ ستاروە ۆرەميا، نە بىلو كازاكا، كوتورىي نە چيتال ي نە زنال ەتوي گازەتى. كوگدا ۆ 1916 گ. ورەنبۋرگسكي گۋبەرناتور تريجدى وشترافوۆال «كازاك» نا 4500 رۋب.، تو ەتي دەنگي پەرەۆوديليس چيتاتەليامي پو تەلەگرافۋ دوليامي پو 5,10, 50, 100 رۋب. ي سپاسالي وت تيۋرمى رەداكتورا احانگ (ۋۆاجيتەلنو-لاسكاتەلنوە وت احمەتا).

سۋدبا ب. ا. سحودنا س سۋدبوي ن.گ. چ[ەرنىشەۆسكوگو]، كاك ون ب[ايتۋرسۋنوۆ]. ا[حمەت].، بەسستراشنىي پروروك سۆويح ۋبەجدەني، كاك ون، كابينەتنىي رابوتنيك، كاك ون - ستراح ۆلاستي. يا زنايۋ ن.گ. چ[ەرنىشەۆسكوگو]. ي نە بويۋس س نيم سراۆنيۆات ب. ا.، تاك كاك ەگو تاك جە زنايۋ. ۆسە ەتو يا موگ بى ناپيسات ۆ وگپۋ، ەسلي ب نە سوستويال ۆ ەگو «پوپەچەني» س 1925 گودا. وگپۋ موي سلوۆا پريمەت ۆ وبراتنوم زناچەني. ب[ايتۋرسۋنوۆ]. 61 گود، نو ون موگ بى ەششە پورابوتات ۆ پولزۋ كاز.يازىكا.

ا. بۋكەيحانوۆ.

25.02.1933 گ.».

پەتەربورلىق «رەچ» گازەتىندە جاريالانعان «قازاقتىڭ حالىق اقىنى تۇرمەدە» اتتى ماقالاعا قايتا ورالساق، ودان ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسالى» قاي باسپادان شىققانىن بىلەمىز: «جەرگىلىكتى تۇرمەدە (سەمەي) 5 اي بويى قازاقتىڭ دارىندى اقىنى احمەت بايتۇرسىنۇلى وتىر. ول كرىلوۆتىڭ قىرىق مىسال اڭگىمەسىن ولەڭ سوزىمەن اۋدارىپ، 1909 جىلى «قىرىق مىسال» اتتى كىتاپ شىعاردى. كىتاپ عىلىم اكادەمياسىندا باسىلدى».

نەگە عىلىم اكادەمياسىندا؟ - دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى. بىرىنشىدەن، تسەنزۋرانىڭ رۇقساتىن ءوزىنىڭ جاقىن دوسى، رەسەي يمپەرياسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ دا، كەيىن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ دا ۇزاق جىلعى عىلىمي حاتشىسى بولعان، ءۇندىتانۋشى عالىم، اكادەميك سەرگەي ولدەنبۋرگ ارقىلى السا كەرەك. ەكىنشىدەن، تسەنزۋرا رۇقساتىن عىلىم اكادەمياسى ارقىلى العىزسا، كىتاپتى سول اكادەميانىڭ باسپاحاناسىنان جارىققا شىعۋى دا – زاڭدى ەمەس پە!؟! ەرەكشە نازار اۋداراتىن جايت: ءاليحان بوكەيحان ولدەنبۋرگ دوسىنىڭ كومەگىن بۇعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە كادەسىنە جاراتقان كورىنەدى.

1906 جىلى ءوزى رەداكتورى بولعان «يرتىش» گازەتىندە جاريالاعان اقمولا جانە سەمەي قازاقتارىنا ارناعان اشىق حاتىندا ءا.ن. بوكەيحان كەدەي وتباسىنان شىققان نۇح رامازانۇلىنىڭ پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋىن جالعاستىرۋىنا قاراجات جيناپ بەرۋگە شاقىردى. «رامازانۇلى پەتەربورعا اتتاندى, - دەپ جازدى ول وسى اشىق حاتىنىڭ سوڭىندا، -  1907 جىلدىڭ قاڭتارىندا ول مۇقتاجدىققا دۋشار بولادى. قازاقتار، الاش ۇلدارى، سىزدەر ونى قولداۋعا مىندەتتىسىزدەر! سەمەي مەن اقمولا وبلىستارىنىڭ ميلليون حالقى قازاق بوزبالاسىن ۋنيۆەرسيتەتتە تاربيەلەي الماسا، ماسقارا ەمەس پە! قاراجاتتى كەلەسى مەكەنجايلارعا اۋدارۋعا بولادى:

1) پەتەربور، عىلىم اكادەمياسى، ونىڭ وزگەرمەس عىلىمي حاتشىسى سەرگەي فەدورۇلى ولدەنبۋرگكە (№ 8 فوتو). نۇح رامازانۇلى ءۇشىن.

2) ومبى، «يرتىش» گازەتى رەداكتسياسى كەڭسەسىنە. نۇح رامازانۇلى ءۇشىن».

(№ 7 فوتو. ءاليحاننىڭ پوتانينگە احمەتتىڭ سۋرەتشى دارىنى تۋرالى جازعان حاتى. ومبى، 1904 ج.)

بۇل ءبىر-اق مىسال. كەلەسى مىسال كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بولدى. اكادەميك ولدەنبۋرگتىڭ كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ وزگەرمەس عىلىمي حاتشىسى قىزمەتىن جالعاستىرىپ جۇرگەن 1925 جىل. ءا. بوكەيحان س. ولدەنبۋرگتىڭ (№ 8 فوتو) قولقابىس ەتۋىمەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق اكسر-نىڭ اداي ويازىن زەرتتەگەن انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىردى. بۇل ەكسپەديتسيا قازاقتىڭ جەر پايدالانۋ نورماسىن عىلىمي تۇرعىدان مەيلىنشە ۇلكەن ەتىپ بەكىتىپ الىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ رەسەي گۇبەرنەلەرىنەن قازاق جەرىنە كولدەي اعىزعان جەرسىز قاراشەكپەندىلەرىن، كەلىمسەكتەرىن توقتاتۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەت بولاتىن.

(№ 8 فوتو. اكادەميك س.ف. ولدەنبۋرگ)

ال ەندى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اشىلماي قالعان تاعى ءبىر قىرىنا ورالساق، وعان كەلەسى ماقالادا تولىعىراق توقتالاتىن بولامىز.

سۇلتان حان اققۇلى،

رايحان يماحانبەت.

Exclusive.kz

Abai.kz