قازاقى قارا سوزبەن ورنەك سالىپ، وي ۇستاسى اتانعان جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ تاعى ءبىر «دامەلى» اتتى تاماشا اۋدارماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

سارسەنبى ءداۋىتوۆتىڭ ازىرلەۋىمەن كەزىندە «پاراسات» جۋرنالىندا جاريالانسا دا، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىر دە ءبىر باسپا بەتىندە جارىققا شىقپاي (مازمۇنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەي فراگمەنتتەرى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان), ج.ايماۋىتۇلىنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىنان دا قالىس قالىپ قويعان بۇل روماننىڭ ءباسى جوعارى. كوركەمدىگى مەن شىنايىلىعى جاعىنان اقبىلەكتەن كەم تۇسپەيتىن اۋدارما-رومان – جان يەسى، بەيشارا كوشپەلى اراب قىزى دامەلىنىڭ تاعدىرىن سۋرەتتەگەن عاجاپ تۋىندى. سۇيسە – قۇلاي سۇيەتىن، يلانسا – ەركىن بەرەتىن دامەلى ادامدى ءسۇيۋ ادالدىقپەن ولشەنەدى دەپ سەندى. دۇنيە مەن لاززاتقا بوي الدىرعان وزگە ادامنىڭ ءبارىن وزىندەي كوردى. قياناتقا شىدامادى. اقىر اياعى سورعالاعان كوز جاسىنا تۇنشىعىپ كەتتى.

جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ وسىناۋ اۋدارماسى قازاق پروزاسى، اۋدارماسى ءۇشىن ۇلكەن ولجا دەپ ءبىلىپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا زور قۇرمەتپەن ۇسىنامىن. روماندى تۇتاس قۇراپ، جۇيەلەۋ بارىسىندا ءبىر جەرىندەگى بايلانىس وقيعاسى جەتپەگەندىكتەن، ەكى سويلەممەن ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جالعاسىن تاپتى. مازمۇندىق جاعىنان تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن جاسالعان وسىناۋ ازداعان وڭدەۋىمىزگە قادىرلى وقىرمان قاۋىم مەن ادەبيەتشى-عالىمدار تۇسىنىستىك تانىتار دەپ سەنەمىز. 1926 جىلى «مىسل» باسپاسىنان م.ا.تروتسكايانىڭ اۋدارۋىمەن شىققان ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىمەن سالىستىرمالى اناليز جاسالىپ، سول نەگىزدە جۇيەلەندى.

باسپاعا ازىرلەگەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ PhD دوكتورى قارلىعاش اۋباكىر.

****

ادام تابىسى ادام بالاسىنا ورتاق. مادەنيەت، ادەبيەت – ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە جۇقپالى ىرىس. ساماۋرىن، لامپى، ءسۇت ماشينا، سوقا، تراكتور، رومان، دراما… – ءبارى بوگدە مادەنيەت تابىسى. بالا ەرەسەككە ەلىكتەگەندەي، ونەرسىز ەل ونەرلى ەلگە ەلىكتەمەك. ءبىر كەزدە بۇنان اراب، ارابتان ەۋروپا، ەۋروپادان ورىس ۇلگى العان بولسا، بۇل كۇندە ورىس مادەنيەتىنەن ءبىز ۇلگى الماقپىز. ونەرلى ەلدەن ۇلگى الماي، ونەگە كورمەي ەڭبەگىمىز قۇنارلى، اجارلى بولماق ەمەس. ابايدىڭ كەستەلى تولعاۋلى سۇلۋ سوزدەرى ورىس اقىندارىنىڭ ولەڭىنە جۇزگەن سوڭ بارىپ تۋعان.

قاراسوز كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ كوركەيۋى ءۇشىن ەۋروپانىڭ تاڭداما ونەرپازدارىنان ونەگە الۋىمىز كەرەك. بوگدە ادەبيەتتەن قورقۋعا بولمايدى. ەڭ بولماسا، ءوز بويىمىزدىڭ وسكەنىن، وزگەگە تەڭەستىرسەك بايقايمىز، ارتقىعا قاراپ شۇكىر، الدىڭعىعا قاراپ پىكىر ەتەمىز. بىراق بوگدە ادەبيەت وقۋشىلارىمىزدىڭ ۇعىمىنا شامالانباي، قاتىقسىز قارا كوجە قىپ بەرىلسە، وندا ءمان جوق. ال قازاقتىڭ ومىرىنە، ۇعىمىنا ۇيلەسىمدى ادەبيەتتى وڭدەپ، قىرناپ، جۇتىندىرىپ ۇستاتا بىلسەڭ، بوگدە ەكەنىن دە سەزبەي ءسىمىرىپ الادى.

بۇل قولىمىزداعى اڭگىمە – فرانتسۋز اقىنى فەرديناند دۇيسەننىڭ (ديۋشەن) الجىرداعى ادەبيەت بايگەسىندە جۇلدە العان رومانى. مۇنى ءبىز وڭدەپ، قىرناپ، وزگەرتىپ، كوپ جەرىن الىپ تاستاپ، الدارىڭىزعا تارتىپ وتىرمىز. وقۋشىلارعا، ونىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ اۋىر تۇرمىسىن كوزگە كورسەتۋگە بۇل اڭگىمە پايداسىز بولماس دەپ ءۇمىت ەتەمىز.

نەگە دەسەڭىز، دۇيسەننىڭ جازعانى – كادىمگى قاجىلاردىڭ قالتاسىن قاعىپ، قان قاقساتاتۇعىن بادەۋيلەردىڭ تۇرمىسى، ءومىرى. ولاردىڭ تۇرمىسى، سالتى، مىنەز-قۇلقى قۇددى قازاقتىكى. ولار دا قىزىن قالىڭمالعا ساتادى، ولار دا كوپ قاتىن الادى. ولار دا جالقاۋ، نادان. ولاردىڭ قوجا، مولدا يشاندارى دا وتىرىك شاريعات سوعىپ، قۇلقىنىن قارمايدى. دۇعا، بويتۇمار، ۇشكىرۋ دەگەندەرىڭىز ولاردا دا بار. ۇلكەندى سىيلاۋ، بوس سوزگە قۇمارلىق، جوق جەردەن پايدا ىزدەۋ، ەتكە تويماۋ، ەڭ اقىرى ناسىباي اتۋعا شەيىن بادەۋيلەردە (كوشپەلى ارابتا) بار.

بادەۋي ەركەگىنىڭ ايەلگە قوجا بولۋى قازاقتىكىنەن دە سوراقى دەرلىك. بايى قاتىنىن تاستاعاندا: «بۇرىنعى قالىڭ مالىمدى تولەمەي تۇرىپ، ەكىنشى بايعا تيمەيسىڭ»، – دەپ بايلاپ قويادى ەكەن. ايەل ۇستىندەگى كيىمنەن وزگەنى وزىنە مەنشىكتەي المايدى ەكەن. قايتىپ كەلگەن قىزىن پۇلداپ ساتا الماسا، اكەسى قاڭعىرتىپ قۋىپ جىبەرەتىنى دە بولادى ەكەن. بۇل سالتتار – قازاقتا بۇرىن (حاندار، پاتشالار تۇسىندا) بولسا دا، بۇل كۇندە توزىعى جەتىپ، الدەقاشان قاۋساعان سالت. ول تۇگىلى قالىڭمالدىڭ دا ىنىنە سۋ قۇيىلىپ وتىر عوي. اراب ايەلدەرىنىڭ كورگەن كۇنىن وقىعاندا، بۇل كۇنگى قازاق ايەلى شۇكىر ەتكەندەي، قابىرعاسى قايىسقانداي بولار.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ

---

دامەلى

 اكە

ءتىرىلت قىستاعىنان تومەنىرەك، اناداي جەردە سارى بۋالدىر اپتاپ شاڭنىڭ ىشىندە قايىرىمدى مازەننىڭ كونەتوز قوراسى مۇلگىپ تۇر. توڭىرەگىن قورشاعان يتمۇرىن شارباقتان قوڭىر شاتىرى ارەڭ كورىنەدى. قوراسى دەسە ەمەن بۇتاعىنان قالىڭ قىلىپ سالىنىپ، شىرىشپەن قورشالىپ بەكىتىلگەن. شاتىردىڭ وڭ جاعىندا كۇنشۋاقتا اق ەتەگىن جەلپىلدەتىپ قاپتال جايۋلى تۇر، سول جاعىندا شابىنعان بۋراشا موينىن كەكجيتىپ، سىڭاراياقتاپ سىلەيىپ دەگەلەك تۇر، ال انا جاقتا ەكى دەگەلەكتىڭ اراسىنان ولەۋسىرەگەن كوكشە ءتۇتىن ءتىپ-تىك بولىپ، كوگىلدىر اۋەگە ورمەلەپ بارادى.

كۇن ەڭكەيگەن، نامازدىگەر تاياۋ. بۇتانىڭ اراسىنان ءشوپتىڭ شوشاق جالپاعايى دا شوشايىپ كورىندى. مىنە، تاقۋا مازەننىڭ پاڭسىعان جاداۋ ءجۇزى دە، بۋرىل ساقالى دا، ءجىتى كوزى دە كورىندى.

مازەن باپتانا اياڭداپ، قوراسىنان جولعا شىعادى. ۇزىن بويلى، شىنجاۋ ادام، سول قولىندا شالا بۇكتەۋلى قىزىل جىبەك ورامال، وڭ قولىندا بۇلعاڭداعان قالايى دارەت شاۋگىم. اياعىن ساناپ باسىپ، مازەن ەسىگىنەن ەلۋ ادىم جەردەگى باسى قولشاتىرداي دوڭگەلەنىپ تۇرعان بۇتاقتى، كۇلتەلى ماي اعاشىنا كەلىپ، ساياسىنا توقتايدى. شاۋگىمىن اقىرىن جەرگە قويىپ، ارقاسىن كۇنگە بەرە وتىرىپ، قوڭىر تاقتالى سارى ساپياننان تىگىلگەن باشماعىن وڭ جاعىنا تامان كورنەكى جەرگە قويادى. بەتى-قولىن، اياعىن بيپازدانىپ جۋادى. سويتەدى دە ورنىنان تۇرىپ، ەكى قولىن يىعىنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىپ، قوڭىراۋلاتىپ: «اللاۋ-اكپار، اللاۋ-اكپار… ءاشھادى-ءان ءلايللا ھا يليللا…» – دەپ ازان ايتادى. ءموليىپ ناماز وقىپ تۇرعان ءمازان سوپىنىڭ الدىنان وتكەن اراب ادامدارى قۇرمەتپەن باس يەدى.

* * *

قالىڭ بۇتانىڭ ار جاعىنان كۇرەڭ باۋلى سالدە مەن قىدىرا جال كورىنەدى. بۇل – سالت اتتى، كەلبەتتى، مىقتى، جاس جىگىت. كيگەنى قىزىل، مىنگەنى التىنمەن ناقىشتاعان ەر. بۇل جىگىت ارابتارعا تايانا بەرىپ، اتىن لىپ ەتىپ تەجەپ، وڭ قولىن كوكىرەگىنە قويىپ:

– اسسالاۋمالايكۋم! الىس جولدان كەلە جاتقان ادام ەم، اداستىم. باكىرۇلى مازەننىڭ ءۇيىن ىزدەپ كەلەم. الدە سىزدەر ءجون سىلتەمەس پە ەكەنسىزدەر؟ – دەيدى.

– ۋالىكسالام، جولاۋشى! مازەن وتاعا­سىنىڭ ءۇيى تاپ الدىڭىزدا، وسى جول اپارادى، – دەپ ارابتار جاۋاپ بەردى.

ارابتار ءارى قاراي بۇتاعا كىرىپ كەتەدى. ولاردىڭ بىرەۋى تاپجىلماي تۇرىپ قالادى دا، سالت اتتى جولاۋشىعا كوز سالادى. سويتەدى دە جايىمەن تۇرىپ:

– الىس جەردەن كەلە جاتقان كىم بولاسىز؟ ءتۇرىڭىز جات كىسى بولسا دا، ءتىلىڭىز بىزشە كورىنە­دى، – دەپ سۇرايدى. اتتى جولاۋشى جىميىپ تاعزىم ەتەدى.

– وي، قىراعى، اقىلدى قارتىم-اي! ءجون سۇراعانىڭىزدىڭ ءجونى بار، ءجونىمدى ايتايىن، بۇدان جيىرما بەس جىل بۇرىن مەن وسى تاۋدا تۋىپپىن. ون جاسىمدا بۇ جەردەن كەتتىم. جارىق ساۋلە كورگەن، ۇيىنە قايتقان دەگەلەكشە مەن دە تۋعان جەرىمە بۇگىن قايتىپ كەلەمىن.

* * *

– ۋا، اسسالاۋماعالايكۋم، اكەتاي-اي! مەن – مانسۇر مولدانىڭ ۇلى اقىلباي.

– ە، بالام، ۋاللىكسالام، – دەسىپ مازەن اقىلبايدى قۋانىشپەن قارسى الىپ، الدىنداعى ۇلكەن اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە وتىرعىزدى.

– قولىمنان كەلگەن تىلەگىڭدى ورىنداۋعا بولا قۇداي سەنى ماعان ايداپ كەلىپ بەرگەن بولسا، قۇدايدىڭ ونىسىنا دا شۇكىرشىلىك! اقىلباي كيىمىن جوندەپ، ەكى قولىن جانىنا سالىپ سويلەدى:

– قۇرمەتتىلەردىڭ قۇرمەتتىسى، الاپاتى ارتىق مۇسىلمانىم-اي، بۇرىن بىلمەگەن بولساڭىز، ەندى ءبىلدىردىڭ، اكەمنەن جاستاي جەتىم قالعان، ۇيدەگى جالعىز ەركەك مەن ەدىم، سوندا دا ءتاڭىردىڭ بەرگەنىنە شۇكىر، بەتىمنىڭ تۇزەلگەندىگىن سودان بايقاڭىز، بۇگىندە تاماقتى دا، كيىمدى دە داۋلەتىم ءوزى دايارلاپ تۇرادى. ەكى اپامدى بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن جاساپ-جابدىقتاپ قۇتتى جەرىنە قوندىردىم. ەندى ءوز ۇيىمە دە ءبىر شۇيكە باس كىرگىزەم بە دەگەن نيەتىم بار، – دەيدى دە، ءبيتتاي عانا ءسوزىن دوعارادى. مازەن تىرپ ەتپەي كۇتەدى، جىگىت ءسوزىن اياقتادى.

– ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز مۇستافا مەنىڭ رۋ ىشىندەگى تىلەكتەس كىسىم بولاتىن، ونى دا ءبىلىپ قويىڭىز، مەن ونىڭ ۇيىندە بولعانىم، ايەلىن دە كورگەنىم بار. ءسىزدىڭ سوڭعى قىزىڭىزدىڭ كەلبەتى ول قىزىڭىزعا ۇقساعان بولسا، اۋەلى قۇداي، ەكىنشى سىزگە ۇناسا، ايتتىرىپ الام با دەگەن ويىم بار.

جىگىت سويلەگەن سايىن مازەننىڭ كوزى تەسىپ بارادى، قوشقىل قولىمەن ساقالىن بيپازداپ سىلاپ قويادى، قويادى دا ءۇي جاعىنا تامان بەتىن قىرىنداتىپ:

– ۋا، دامەلى! – دەپ بىرەۋدى سەلقوس شاقىرادى.

* * *

انتەك كىدىرگەن سوڭ، اۋلاداعى قادالاردىڭ اراسىنان ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي جىميعان ءبىر ءجۇز كورىنەدى. ول ءجۇز ۇيالىپ، تاسالانادى دا، ازدان سوڭ اق مارالداي كەرىلە پاڭدانىپ، ماڭعازسىپ قايتا كورىنەدى. سوندا تۇرىپ مازەن ايتادى:

– ءوي، قىزىم-اي! ءبىز شولدەدىك، بىزگە قۇمىرامەن ءسۇتتىڭ سارىسۋىن اكەلىپ بەرشى! – دەيدى. «ءا» دەگەنشە دامەلى تاعى كورىنەدى. بۇ جولى ۇلبىرەگەن، اۋەلدە بالدىرعانداي مايىسقان، تال شىبىقتاي بۇرالعان بويى ايقىن كورىنەدى… كوك كويلەگى جاراسىپ، توقىما باشماعىنان جوعارى، جالاڭاش اياقتىڭ توبىعىنداعى سوم ساقينالارى سىلدىرلاپ، تورعىنداي اق بىلەگىن كوتەرىپ، قۇمىرانى توسىنە تامان ۇستاپ، بالا قازداي بايپاڭداپ، ىلديداعى اعاشقا قاراي تۇسەدى.

جىبىر-جىبىر باسقان اياعىنىڭ سىبدىرى ارەڭ-ارەڭ ەستىلىپ، دامەلى تايانادى. ەكى كوزى جەردە، قۇمىرانى ەپتەپ جەرگە قويادى، ءسويتىپ ورنىنان كوتەرىلەدى دە، كوزىن جوعارى ءبىر كوتەرمەستەن سىزىلىپ اياڭداپ كەتەدى.

اقىلبايدىڭ كوزى دامەلىدە. مايىسقان ۇزىن كىرپىكتىڭ استىنداعى جالىندى، تەرەڭ، قاراشىعىن كورىپ قالدى، مونتيعان، توپ-تولىقشا بەتىندەگى ويماقتاي، مامىق، ءتاتتى قىزىل ەرىنىن دە بايقادى. تورسيعان، جۇپ-جۇمىر اق قۇبا بىلەگى دە، بۇراڭداعان قىپشا بەلى دە، جاس بالانىڭ اياعىنداي، كىپ-كىشكەنە اياعى دا… اقىلبايدىڭ كوزىنە ەركەلەپ، جاعىپ بارادى.

-* * *

مازەن دە اقىلبايعا تەسىرەيە قاراپ ءولىپ بارادى. اقىلباي اقىرىندا قارتقا قاراپ:

– وي، اكەتاي-اي! دامەلىڭە قانداي قالىڭ بەرسەم ەكەن؟… – دەيدى. مازەن ساقالىن تاعى ءبىر سيپاپ قويىپ:

– بالام، مەنىڭ العاشقى كەمەل دەگەن قىزىما مۇستافا ءجۇز جيىرما ءدىلدا بەرىپ ەدى، – دەيدى.

اقىلباي جۇلىپ العانداي قاباعىن مايىستىرىپ:

– مەن ونى ءجۇز ءدىلدا بەردى عوي دەپ ويلاپ ەم، – دەيدى. مازەننىڭ ازىراق جوتەلگىسى كەلسە دە، ارەڭ توقتاتادى.

– بالام، ءجۇز جيىرما بولاتىن… ۋادە قاعازىمىزدا كورسەتىلمەگەن، قوسىمشا تولەگەنى دە بار… ونداي ەگجەي-تەگجەيىن مۇستافا ۇمىتقان شىعار…

نەمەسە جاڭىلىپ ايتقان بولار…

اقىلباي جىميادى.

– بولسا بولسىن ءجۇز جيىرما ءدىلدا. بۇل قىزىڭىزعا دا سونداي قالىڭ سۇرايسىز عوي، شاماسى.

قارت جىميىپ، باسىن شايقايدى.

– بالام، مانسۇر مولدانىڭ ۇلى ءوزىڭدى ءوزىڭ قورلاعىڭ كەلمەيتىن بولار؟ قالاي ايتاسىڭ، ەكى قىزىمدى دا كوردىڭ عوي، سوڭعى قىزىمدى ارتىق باعالاماعانىڭ با؟ ءجا، اللا كارىم-اي، قويدان بوكەندى ايىرا الماعانىڭ با؟ اقىلباي مازەنگە جىلى جۇزبەن قارايدى دا ايتادى:

– اكەي، شىنى قۇدايدىكى، العاشقى قىزىڭىزدى مەن انىقتاپ كورگەن دە ەكەن، تەك بيتتەي عانا كوزىمنىڭ قىرى ءتۇسىپ ەدى، الايدا كوزىم قىراعى ءتارىزدى ەدى.

مازەن قولىن كەلتە سەرمەپ، توقتاتىپ قويىپ:

– اللا اتىمەن انت ەتەمىن، راس، سەن قىراعى مانسۇردىڭ ۇلىسىڭ. بىراق جاڭا عانا ءوزىڭ بەتىنە كوزىم ءتۇستى دەدىڭ عوي. سەن كوزىڭننىڭ قىرىمەن عانا كورگەن ەكەنسىڭ، بيتتەي عانا. بىراق بەتپەن ءبارى ءتامام بولمايدى. باسىنا كەسپەك كيسە، ەڭ سۇلۋ دەگەن حور قىزىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭ؟ بالام، وزگە مۇشەسى دە ەسەپكە كىرەدى عوي. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ويتكەنى سەنىڭ كوزىڭ شىن قىراعى ەكەن. مەنىڭ جاڭا كەتەر-كەتپەستە، – دەپ كەلە جاتىپ، – ءسوزىن اياقتاتپايدى، وتكىر قارا كوزىن جاس جىگىتتىڭ كوزىنە قاداپ، كۇتەدى. ءبىر تالايعا دەيىن شالقالاپ كۇلەدى.

– وي، قايىرىمدى اكەتاي-اي، سىزگە وزگە سىيلاعان سىپاتىمەن تۇرماي، جاقسى ساۋداگەردىڭ ەبىن دە بەرگەن اللادان اينالىپ كەتەيىن. ارپانى بازار نارقىنان ارزان الام دەگەن كىسى سىزگە جولاۋعا بولمايتىن كورىنەدى.

قارتتىڭ كوزى قاباعىنا سۇڭگىپ، ەرنى جىمىرىلىپ، باياۋلاتا، اندەتە ءسوز قوزعايدى:

– اركىم ءوز جۇمىسىن ءوزى بىلەدى، «ءوز قوتىرىڭدى ءوزىڭ قاسى» دەپتى عوي. سونى ايتقان سوڭ ەكەۋى ءۇن-ءتۇن جوق تاعى وتىرادى. كىدىرمەي اقىلبايدىڭ ادەپتى ماڭعازدىعى ۇستاپ:

– قانشا سۇراساڭىز دا انىق باعاڭىزدى اتاڭىزشى! – دەپ سۇرايدى. مازەن ەشنارسەگە قىزىقپاعان، ءبىر ءتۇرلى جۇمباق تۇردە وتىرىپ:

– ساۋدالاسقان كىسىمەن سويلەسپەگەندى ارتىق كورۋشى ەم، – دەپ ءبىر باسىپ وتەدى.

– الدە مەن ساۋدالاستىم با؟

– ءتۇرىڭ سولاي ما دەپ جوريمىن.

– اقىلدى قارت، ءوز باعاڭىزدى ايتىڭىز، سودان سوڭ كورەيىك .

مازەن جىگىتكە ۇڭىلە ءبىر قاراپ:

– ەكى ءجۇز ءدىلدا، – دەيدى. اقىلبايدىڭ ءتۇرى انتەك سۇرلانادى.

– اكەي، ساۋدالاسقان كىسىمەن سويلەسپەيتىن بولساڭىز، ەسەن تۇرىڭىز، جۇمىسىڭىز مەنسىز دە وڭعا باسسىن، – دەيدى دە ورنىنان تۇرادى. مازەن شالبارىنىڭ قالتاسىنان ويۋلى شاقشاسىن الىپ، الاقانىنا ناسىبايىن سالادى دا، اتپاي ازىراق كىدىرىپ، قوشتاسقالى تۇرعان جىگىتتىڭ قولىن سوزۋلى كۇيىندە قالدىرادى. سولاي وتىرادى دا، ءسوزدىڭ تەگىن ايتقان كىسىشە جايىمەن:

– ەكى ءجۇز ءدىلدا. ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىندا جيىرمادان ءبىرى كەمىتىلەتىن سالت بار عوي. ءدال تۇرار جەرىن ايتساق، باس-اياعى ءجۇز سەكسەن ءدىلدا، – دەيدى.

– جارايدى، اكە، سىزگە ۇقساپ مەن دە ساۋدالاسپايىن. مەن ءسىزدىڭ مالىڭىزعا ءجۇز قىرىق ءدىلدا ۇسىنامىن.

تاعى ءبىراز ۋاقىت وتەدى.

– مەن ايتتىم عوي ساعان، ءجۇز سەكسەن ءدىلدا، – دەپ مازەن جاي ايتا سالادى.

– ال، ءجۇز قىرىق بەس، بۇ دا كوپ.

– جوق، ەڭ تۇرار جەرى – ءجۇز جەتپىس بەس. اقىلباي باسىن شايقاپ، اعاشقا بايلاۋلى اتىنا بارادى. اللا اتىمەن انت ەتەمىن، ءجۇز جەتپىس بولسىن، بۇل ناق باعاسى. وندا دا اكەڭنىڭ ارۋاعى ءۇشىن.

جىگىت تاعى كەلىپ وتىرادى. ءلام دەمەستەن قارتقا شىلىمىن ۇسىنادى. ەكەۋى قارسىما-قارسى وتىرىسىپ، بىرىنە-ءبىرى قاراسىپ، شىلىم تارتىسادى. سودان كەيىن ءسوز قايتا باستالادى، بۇ جولى ءسوز سىپايى، سالماقتى، ادەپتى، بىرىنە-ءبىرى سەنە، باستارىن تاياي شۇيىركەلەسەدى. ءسۇت پىسىرىمگە تاياۋ سويلەسكەن سوڭ ەكى جاعى دا كەلىسەدى: دامەلى ءجۇز ەلۋ دىلداعا ساتىلادى.

II

ۇزاتۋ

مىنە، توي دا تاياۋ. بۇرسىگۇنى تاڭەرتەڭ دامەلى جاڭا مىرزاسىنىڭ ۇيىندە ۇيىقتايدى. اقىلبايدىڭ ءۇيى وعان ءۇي بولادى. بىراق اقىلباي اناۋ تەرىسكەي جاقتاعى دەلىس شاھا­رىن­دا تۇرادى. بۇگىن الاكەۋىمنەن اتتانۋ كەرەك، ويتكەنى مازەن ول شاھاردى ءتىپتى الىس اتاعان.

مۇستافا ءشاۋجايىنان ۇستاپ ىڭكار قى­زىن اق قاشىرعا مىنگىزىپ جاتىر. ەر ور­­نىنا قاشىردىڭ ۇستىنە قىل كەپتەگەن قىزىل تىستى ارقالىعى بار، جۇمساق مۇيەت ورناتقان. دامەلى وسى ۇلكەن ۇياعا مالداسىن قۇرىپ وتىرادى، كەمەر بەلبەۋىن سالبىراتىپ، شاپانىنىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازادى. تاڭنىڭ تاۋدان اسقان قىزعىلتىم ساڭلاقتانعان ساۋلەسىنە شومىلىپ، قايتىپ كورمەستەي، ءبىر جولا قالىپ بارا جاتقان ۇيلەرىنە، قوراسىنا كوپكە دەيىن قيماي قارايدى.

شاتىردا قوناقتاپ وتىرعان دەگەلەك قوش ايتىسقانداي دامەلىگە ىرعاي موينىنسوزادى، سابالاق قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، قىزىل يت دامەلىدەن كوزىن ايىرمايدى، مۇستافانىڭ تەۋىپ جىبەرگەنىنە بولماي، سۇر مىسىق قايتىپ كەلە بەرەدى دە، قاشىردىڭ اياعىنىڭ استىنا بارىپ، ءجۇنىن كۇجىرەيتە بەرەدى.

دامەلى كۇرسىنەدى، ءزىلسىز قۇمارلىق كۇرسىلى، بىراق بويىن تەز-اق جيىپ الادى. قوش، قوش! دەلىس الىس، ءجۇرۋ كەرەك.

* * *

مازەن باس-كوز بوپ جونەلتۋدىڭ قامىندا. قورا ماڭى ۇلكەن ابىگەرشىلىك. وتىز-قىرىق كىسىلىك كەرۋەن ايقاي-قيقۋ، اماندىق كورىسۋ، كۇلىسۋ، جىلاۋ-سىقتاۋ، ۇزاتۋ، مىلتىق اتۋمەن ساپتالىپ شىعادى. ءسويتىپ، اتتىلى، قاشىرلى كەرۋەن ماي اعاشىنىڭ جانىنان وتەتىن جولعا ءتىزىلىپ ءتۇسىپ، سودان ءارى وزەنگە قاراي بۇرىلادى. سارى التىنداي سانداقتاعان جىپ-جىلى كۇن تۇنگى شىقپەن باستارى كۇمىستەي جىلتىلداپ تۇرعان بۇتالاردىڭ ورتاسىندا دامەلى جىميادى. شىققا دا، بۇتاعا دا، بارىنە دە جىميادى. جوقتان وزگەگە جىميادى. ءبارى دە وعان قىزىقتى، ەرمەك ءتارىزدى كورىنەدى. بارىنەن دە دامەلىنى ەرتىپ، قاستەرلەپ اكەلە جاتقان جۇرتتى ايتسايشى. ءوي، جاساعان-اي! قايىپتىڭ اتىنا ءمىنىپ، قولىنداعى ۇلكەن مىلتىعىن ديىرمەنشە اينالدىرىپ كەلە جاتقان، جۇپ-جۋان، جۋاس مۇستافا مىناۋ. تورپاقتاي الا قاشىرىنا ءمىنىپ، اياعى سالاقتاپ كەلە جاتقان ەڭگەزەردەي، مەس، تاقىراش دۇكەنشى اناۋ. ونىڭ ارتىندا سەيتقادىر قوجا. بىرەۋ الىپ كەتەتىننەن جامان ۇزىن تۇتىگىن ەرنىنە كولدەنەڭ سالىپ، تۇتامداپ ۇستاپ، كۇمىستەگەن قامىس تاياعى قولىنان تۇسپەي كەلە جاتقان. ودان ءارى جاساۋ ارتىلعان قاجىرلى، ەستى ۇلكەن قاشىرلار، ەكى تەڭدەۋلى جاسىلدى، سارىلى تاقتالى اعاش ابدىرەلەر، شوپتىعىنىڭ ۇستىندە ءپىلدىڭ باسىنا مىنگەن نەمەشە شوقيىسىپ، قارقىلداپ وتىرعان بالا، ايەلدەر قاتار جۇرگىسى كەلىپ، الىستان ايقايلاسىپ، بىردەڭە دەپ كەلەدى. كەمەل جالاڭاش، بۇيراباس سارى بالاسىن الدىنا الىپ ەمىزىپ كەلەدى.

مىنە، كەرۋەن قيىرشىق تاستى، قىزىل قۇمدى ارنادان ءوتىپ بارادى، جاڭا شىققان كۇننىڭ شۋاعىمەن جارقىراپ، جىلانشا بۇراڭداپ، ارنامەن قىلدىرىقتاي وزەن اعىپ جاتىر… دامەلى كوزىن جوعارىعا سالدى.

ءتىرىلت ءشاھارى كەنەت باسىنا شىعىپ كەتكەن ءتارىزدى، ارتى دا، سول جاعى دا، توبە ءۇستىن­دەگى مۇنارالار سەكىلدى، نايزاداي-ناي­زاداي سورايعان ءشاھار. تومەندە قۇرتىمداي جاسىل تەڭبىل ماي اعاشى. ودان گورى قالىڭ قۇراق قوڭىر تەڭبىل ۇيلەر. قوش بولىڭدار، قوش!

اپەلسىن، قۇرما باۋلارىن جاعالاپ، باستالعان ارپا ەگىنىن جۇلگەلەپ، ءاتىر ءيىسى اڭقىعان ادەمى جەرلەردى باسىپ، ميداي جازىق شوپتەسىن جولمەن كەرۋەن ءالى ءجۇرىپ كەلەدى. ەركەكتەر ەزۋ تارتادى، سۇلۋ بيكەشتەر دامەلىگە قاراپ جىميادى.

* * *

كۇن كوتەرىلىپ، تاۋ كەنەرىنە التىن نۇرىن توگەدى. ياۋدىڭ تاپ ەتەگىنەن دەلىس باس كوتەرەدى. ۇلكەن قىستاق، ادام ايتار ەمەس، تىرىلتتەن جيىرما ەسە ۇلكەن، سۇتتەي اپپاق.

سول جاعىندا كوكپەن-كوك جاقۇت ءتۇستى قوزعالىپ جاتقان ءبىر ءداۋ، ءتۇسى بىرەسە كەمپىرقوساق تارىزدەنەدى، ۇزىن-ۇزىن كۇمىستەي جولاقتار كەسىپ وتكەن تارىزدەنەدى. دامەلى قارايدى. اۋزىن اشىپ، سىلەيە، تاڭدانا قاراي-قاراي كوزى تالادى. ءومىرى كورمەگەن تاماشا، تىم بولماسا الىستان دا كورگەن ەمەس، بۇل پۇرانسۇز (فرانتسۋز) شاھارى مەن تەڭىزى ەدى.

سودان كەيىن قاسىندا قالتاقتاپ كەلە جاتقان ىڭكارگە قارايدى. الدەبىر بەتىنە پەردە كيگەن ادامدى كورىپ، كۇلەدى. ويباي-اۋ، پەردە ەكەن-اۋ. ول ەسىنەن دە شىعىپ كەتىپتى. ءوزىنىڭ دە يەك جاعىندا اق سۇزگى پەردەسى بار. اراب جۇرتىندا شاھارلەرىندە ايەلدەر تىسقا بەتىن جاۋىپ شىعادى. ولاردىڭ ءومىرى قاپاستا وتەتىن بولسا كەرەك. دامەلى ۇزىن قاسىن انتەك جيىرىپ، قاباعىن تۇيگەندەي بولادى. بوتەن الدەبىر كولەڭكە قۇيىنداي قالباقتاپ وتكەن سياقتى.

بىراق كولەڭكە جوعالدى. دامەلى ويىنا جىڭىشكە مۇرتى قيىلعان، جۇمساق قولدى اقىلبايدىڭ سۋرەتىن ەلەستەتەدى. سويتەدى دە قامىس شىبىعىمەن قاشىرىن ساۋىرعا ءبىر سالىپ ايدايدى.

ازدان سوڭ قاشىردىڭ تۇياعى ءبىر كۇمبەزدىڭ استىندا كۇڭگىرلەتىپ بارا جاتادى. قاشىر توقتايدى. قاراسا، دامەلى ءتورت بۇرىشتى كەڭ قورانىڭ ىشىندە تۇر. استىڭعى قاباتى وڭشەڭ تەرەزە، ۇستىڭگى قاباتى جيەكتەرى شارباقتى، باسقىشتى كالەرەي.

جىبەك قىناما، اسىل تاس، تانا-مونشاق كيىنىپ، شارباقتارعا اسىلىپ، دامەلىگە قاراپ، ايەلدەر سۇيگەن يشاراسىن قىلادى. ول كەزدە مۇستافا مەن مازەن دامەلىنى شىنى-اياقتاي ەپتەپ ۇستاپ، قاشىرىنان قولتىقتاپ ءتۇسىرىپ جاتادى.

بۇل ايەلدەر – اقىلبايدىڭ بىرگە تۋعان اپا، قارىنداستارى. بۇلار ۇكىدەي ۇشىپ جاس كەلىندى كوگىلدىر سىرمەن قابىرعالارى بويالعان، سامال ۇيگە اكەپ كىرگىزەدى، جابىلا سۇيىسەدى، ايالايدى، ماپەلەيدى، شاتتانىسىپ شاڭقىلدايدى.

سودان كەيىن كوگىلدىر بولمەگە ەكى اعاش ابدىرە اكەپ كىرگىزەدى. ايەلدەر ابدىرەدەن جايناعان جاسىل جاساۋدى ساۋسىلداتىپ الادى. بۇل – اقىلبايدىڭ قالىڭدىعىنا سىيلاعان جاساۋى. ايەلدەر تاۋسىلماس، ۇزىن مۇنارا اڭگىمەگە كىرىپ كەتە جازداپ، قايتا ورالادى دا، بۇيىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ تاڭدامالارىن بىلاي الىپ قويادى دا، ولگەنشە باپتاپ، توعىز ساققا جۇگىرتىپ، كوزدەرىن اشىپ، جۇمىپ، مويىندارىن قىلقىڭداتىپ، بەتىم-اۋ، پالەن-اۋ دەسىپ، دامەلىنى ساندەپ كيىندىرە باستايدى.

ارەڭ دەگەندە كۇن باتاردىڭ الدىندا دامەلىنى بەزەندىرىپ بولدى-اۋ. ءماز-ءمايرام، ۋدا-شۋ، كۇلگەن، سىڭقىلداسقان توپتى ايەلدى ەرتىپ، دامەلى باسقىشتى كالەرەيمەن ەكىنشى بولمەگە بەت قويادى. شىمىلدىق اشىلادى، دامەلى كىرەدى. كىرە بەرىپ وقىس تۇرا قالادى، ويتكەنى قارسى الدىنداعى اينادا تاعى ءبىر جاس كەلىن وزىنە قارسى كەلە جاتىر ەكەن دەپ قالادى.

كۇلكى مەن ايقاي ونان سايىن ءۇيدى باسىنا كوتەرەدى.

– احا-حا، حا، ويباي، ەسەر قىزىم-اي! باسقا كەلىن دەگەنىڭ، قالقام-اۋ، ءوز كولەڭكەڭ عوي، – دەيدى دە، شىمىلدىقتىڭ ارجاعىنداعى ءۇش لامپىنىڭ جارقىراعان قىزعىلتىم ساۋلەسى تۇسكەن اينالى شكافقا قاراي دامەلىنى يتەرمەلەيدى.

III

قارىز

كۇندەردەن كۇن وتكەندە ەرلى-زايىپتى ەكەۋى تۇسكى تاماقتان كەيىن باۋ تۇكپىرىندە سىبىرلاسىپ، شۇڭكىلدەسىپ وتىرعاندا، انادايدان ماڭىزدانا اياق باسىپ كەلە جاتقان ايباتتى، سالاۋاتتى، تاقۋا مازەندى كورەدى.

اقىلباي تۇرا الدىنان جۇگىرەدى، ەكى ەركەك ءبىرىنىڭ ءبىرى يىعىنان ءسۇيىپ، قايتا-قايتا سالەمدەسىپ، تومەن قاراپ دامەلى دە تايانادى. قارتتىڭ بالاسىنا جىلى ۇشىراعاندىعىن سودان ءبىل، بالاسىنا ەڭكەيىپ امانداسادى، دامەلى باسىن كوتەرىپ، جالاڭاش بىلەگىمەن اكەسىنىڭ ۇزىن موينىن قۇشىپ، ۇندەمەي، ەرنىمەن تەز ءسۇيىپ الادى. سودان كەيىن ۇزىن كىرپىگىن تاعى دا ءتۇسىرىپ، ءمۇپ-ءمۇلايىم كەيىن شەگىنىپ كەتەدى.

مازەن اقىلبايدىڭ بەتىنە قاراپ، ەكى قولىن جوعارى كوتەرەدى:

– اللانىڭ بەرگەنىنە شۇكىر، مەنىڭ بايقاۋىم، دامەلى كەشىكپەي سەنى بوپەلى قىلار. ءسويتىپ، ساعان تارتقان جيەنىمدى كورىپ، مەن دە ءبىر جاسارمىن.

اتاسىنىڭ قوشامەتىنە اقىلباي قوشامەت سوزبەن جىميىپ جاۋاپ بەرەدى:

– مەن شىنىمەن ماقتانارلىق بالام بولعانىن تىلەيمىن، مەن قۇداي ايداپ ءسىزدىڭ ەسىكتى قاقتىم عوي…

ەكەۋى وتىرىسادى، مازەن جيەنى تۋعاندا قانداي قۋاناتىنىن اڭگىمە قىلادى. ولگەنشە اۋىر ءبىر ءىستى ۇمىتۋ ءۇشىن وعان مۇنداي قۋانىشتى حابار كەرەك ەدى.

مازەن باسىن شايقاپ، كوپكە دەيىن ساقالىن سيپاي بەرەدى:

– وي، بالام-اي، ساعان قۇداي باق بەرگەن كەزدە مەنىڭ ۇيىمە قايعى جىبەرگەنىن كورمەيمىسىڭ… اقىلباي اتاسىنا تاڭدانا، تەسىرەيە قاراي قالادى. مازەن تاعى سويلەيدى.

– سوڭعى كەزدە مەن دۇكەنشى تاقىراشپەن جەرگە سويلەسىپ ءجۇر ەدىم، ونىڭ جەرى مەنىڭ قاسىمدا بولاتىن عوي. قۇمەتتى سەيت-حاميت يشاننىڭ ارقاسىندا (ماعان جاردەم قىل دەپ سۇبحان يتەرەدى عوي) سول جەردى ارزان الۋعا ءسوز بايلاسىپ ەدىك. بالام، وزىڭە دە ءمالىم شىعار، ءبىزدىڭ ورتادا سەيت – حاميتتىڭ ىقپالى زور، ءازيز ادام عوي، مەن دە سول پەرىلەردىڭ ءبىر مۇرتىمىن عوي. جارىقتىقتىڭ ىقپالى سونداي كۇشتى بولسا دا، جەر يەسى سوزىنەن اينىپ كەتكەنى. سوندىقتان مەن جەردىڭ ساتىلعانى تۋرالى تەزىرەك شارتتى ۋادە جاساۋعا اسىقتىم. اقشانى تۇگەل، قولما-قول نوتاريۋستىڭ الدىندا تولەمەك بولدىم. سول جەرگە تولەيمىن عوي دەپ وزىڭنەن قالىڭعا العان ءجۇز ەلۋ دىلداعا تاعى ەلۋ ءدىلدا قوسىپ، سالىپ قويماسىم بار ما؟ ادامنىڭ كوڭىلدەگىسى بولا بەرمەيتىنىن قاراڭىزشى، تاڭ قالعانداي، قىنجىلعانداي ءبىر ءىس قوي، بالام! كەشە جول جۇرەيىن دەپ سول اقشامدى قاراسام، ءدىلدا تۇگىلى دىم دا جوق! بۇ ارابتىڭ ۇرىسىنداي ەپتى ۇرىنى دۇنيەدە تاپپاسسىڭ.

اقىلبايدا ءۇن جوق، مازەن باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاعىپ، كوزى الدەقايدا الابۇرتادى. ءبىر مەزگىلدە جوعارى قاراپ:

– سودان سوڭ جانىمداي جاقسى كورەتىن، اياۋلى بالام ساعان كەلىپ وتىرمىن، تۋرالىققا، جونگە سيا ما، سىيماي ما؟! التى ايعا نەمەسە ءۇش ايعا دەيىن تاۋىپ بەرۋگە ەكى ءجۇز ءدىلدا بەرە تۇر، ويتكەنى ءبىر تالاي ادامعا قارىزعا بەرگەن اقشالارىم دا بار ەدى، ولاردىڭ قايىراتىن مەزگىلى دە، مىنەكي، تاياندى، – دەيدى دە اقىلبايدان كوزىن ايىرمايدى.

– وسىنداي بولماشى قىزمەتىڭدى سۇراپ ساعان كەلۋدىڭ وزىنە دە ءبىر تالايعا دەيىن تابانىم تۇرمادى، ويتكەنى قالادا، كۇيەۋلەرىنە جولىققانىمدا ولار سەنىڭ ساندىعىندا ءۇش جۇزدەي عانا ءدىلدا سالۋلى جاتىر – دەپ ەدى.

اقىلبايدىڭ قاباعى العاشقى كەزدە تۇقسيىپ وتىرسادا ءارى-بەردەن سوڭ قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ كۇلگەن بولادى.

– اللا اتىمەن انت ەتە سويلەيىن، قىزىڭدى ايتتىرىپ الۋ تۋراسىندا سەنى بارىپ تۇرعان ساۋداگەر ەكەنسىڭ دەپ ەدىم، بۇگىن وعان قوسىمشا ايتاتىنىم، زاۋدە ءىستى بولىپ، سوت الدىنا شىعا قالدىڭ بار عوي، ساعان قورعاۋشىنىڭ كەرەگى جوق ەكەن.

ەرتەڭىنە تاڭ سارىدەن مازەن قىزىمەن دە قوش ايتىسۋدى ۇمىتىپ، ءۇش ايدان كەيىن اقشاسىن ءوسىمسىز قايىرۋعا كۇيەۋىنە جابايى قولحات تاستاپ، ۇيىنە سىزىپ بەرەدى.

IV

ەسەپكە وتىرىستى

ءۇش اي «ءاۋ» دەگەنشە-اق ءوتىپ كەتتى. دامەلىنىڭ «قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق»، مەزگىلى تايانىپ كەلە جاتقانعا ماساتتانىپ «مۇرتىنان كۇلەدى»، سوندا دا سىرتىنا شىعارمايدى. قۇتتى بولسىن ايتقانداردىڭ ءسوزىن وزىنە ۇنامدى، ءبىر ءتۇرلى مۇلايىمدىكپەن تىڭدايدى دا قويادى.

اناۋ كۇنگىدەن بەرى قايىنبيكەلەرىنەن تالاي نارسەنى كورىپ، ءبىلىپ، ىسىلىپ قالدى. ەندى ناعىز ءشاھار ايەلى بولىپ الىپ، كىسىمەن وتىرىك جايدارىسىپ سويلەسۋدى دە، ءوزىن قالاي ۇستاۋدى دا، ءجۇزىن قۇبىلتۋدى دا، ءسوزدى قالاي تالعاۋدى دا بىلەدى. جالعىز-اق كۇيەۋىن العاشقى كۇنگىدەي سۇيەدى. ول سۇيگەنى ءالى سول قالپىندا، سونىسىن عانا ايتپاساق، دامەلى دۋاردىڭ بۇرىنعى ويسىز، قامسىز كوگەرشىنى ەمەس. كەيدە ەسىنە ءتىرىلت ءشاھار ءتۇسىپ كەتكەندە، كوزىنە الدەبىر وتكىر كۇن ساۋلەسى شاعىلىسقانداي كوزىن سىعىرايتادى. ۇيدەگى مالدارىن ۇمىتىپ بارا جاتقانىنا ءوزى دە قول قويادى. سويتەدى دە شىنتاقتاپ وتىرىپ، مەيىرىمدى اناسىن، ءومىرى كۇزگى كۇندەي سۇرلانىپ، مۇڭمەن وتكەن سورلى اناسىن ويلايدى. قوڭىرسىعان جالاڭباس شىراقتىڭ الا كولەڭكە ساۋلەسىندە سىقسيىپ وتىرعان اناسىنىڭ تىم-تىرىس ۇيدە جاپادان-جالعىز شۇيكەدەي بولىپ، قادالىپ وتىرعان ءتۇرى كوزىنە ەلەستەيدى.

مىنە، مازەننەن اسىعىس حات اكەلگەن مۇستافا: «ءالحامدى ءيللا ساۋ-سالاماتپىز! قىزىمىز دامەلىنىڭ كۇيەۋى قۇرمەتتى اقىلباي بالامىزعا سالەم. «باعدىندا» سىزگە ايتاتىن حابارىمىز: ەنەڭىز ناۋقاستانىپ جاتىر. وسى بارۋشى مۇستافاعا دامەلىنى ەرتىپ جىبەرىڭىز، كىم بىلەدى، قۇداي ءساتىن سالسا، قىزىن كورگەن قۋانىشى اناسىنىڭ سىرقاتىنا ەم بولماس پا ەكەن؟ سەن ەسكەرتسەڭ دە، بۇگىن اقشانى جىبەرە المادىم، عافۋ ەت. وسى ناۋقاستىڭ الەگى كەيپىمدى بۇزعاندىعى سونشا، قازىر ەسەپكە وتىرۋعا دا قولىم تيەتىن ەمەس».

دامەلىگە توركىنىنە بارۋعا اقىلباي ءوزى ءماسليحات بەردى. بوساناتىن مەزگىلى تاياعانمەن، اراب تاۋىنىڭ قىزدارىنا سالت اتقا مىنۋگە ەكى قاباتتىقتىڭ بوگەتى جوق قوي، سونىمەن، جاس كەلىن كوڭىلى قاپىرىق بولىپ، قاشىرعا مىنەدى.

* * *

بىرنەشە كۇننەن كەيىن اقىلباي مازەننەن: «دامەلى امان-ەسەن كەلدى!» – دەگەن ەكى-ءۇش جول حات الدى. ارادا ءۇش جۇما وتكەندە بۇلار نەعىپ حابار بەرمەي جاتىر دەپ دامىلسىزدانىپ، اقىلباي ەنەسىنىڭ ناۋقاسى جايىن سۇراپ، حات جازادى. «ىنكاردىڭ ناۋقاسى ءبىر قالپى» – دەگەن شولاق حاتتى دا الادى. وسىدان باسقا تۇك، تۇك جوق. ەكى ءجۇز ءدىلدا ۇشتى-كۇيلى ۇمىتىلدى.

الدە ناۋقاستىڭ سالدارىنان كوڭىلى جارىم بولىپ، قولى تيمەي جۇرگەن بولا ما؟ نەمەسە قارىز بەرگەن ادامداردى كەزىندە بەرىمسەكتەرىن وتەي قويمادى ما؟ بۇل قالاي اقشانى جىبەرمەي جاتقانى؟ مۇنى قايتسەم ەكەن دەپ، اقىلباي ءبىراز سەرگەلدەڭ بولىپ ويلاندى دا، اتاسىنا مىنداي حات جىبەردى:

«ءۋاللاھىل… قۇرمەتتى كورۋشى قايىن اتامىزعا مىڭ قايتارا سالەم! «باعدىندا» ايتار ءسوزىمىز، ءبىزدىڭ بۇل ەسكەرتكەنىمىز، سىزگە اۋىر تيسە، ونى كەشەرسىز، ويتكەنى سىزگە قانشا جاعايىن دەسە دە ءبىر ۋاقيعا بولىپ قالىپ، بالاڭىزدىڭ وعان قارسى تۇرۋعا ءحالى بولماي تۇر. قايعىڭىز قانداي كۇشتى بولىپ، كوڭىلىڭىزدى الاڭ قىلسا دا، ءبىزدىڭ دەلىس شاھارىنە سوڭعى كەلگەندەگى ءۇش ايدان كەيىن قايتارماق بولىپ العان ەكى ءجۇز ءدىلدا قارىزدى ۇمىتىپ كەتۋىڭىز كىشكەنە ويعا سىيىڭقىرامايدى. «ءۇش ايدان كەيىن قايىرامىن» دەپ قولحات بەرىپ، مىندەتتى بولعان ەدىڭىز، مىنە، ءتورت ايدان دا اسىپ كەتتى. قانشا كۇتسەم دە، اقشادان حابار-وشار بولمادى. ونىڭ ۇستىنە باۋعا تولەۋگە ارناپ قويعان اقشا ەكەنىن ول كۇندە وزىڭىزگە ايتقان ەدىم. ەي، قاتىنىمنىڭ اكەسى، ءبىزدىڭ اكەمىز! وزىڭىزگە جاردەم قىلعان ادامعا قاستىق ەتكىڭىز كەلمەسە، ەكى جۇمانىڭ ىشىندە مەنىڭ اقشامدى ورنىنا سالارسىز دەپ سەنەمىن».

ەكى جۇما ءوتتى. بۇ جولى ءبىر اۋىز جاۋاپ تا قايتپادى. اقىلبايعا الدە ەنەم ءال ۇستىندە جاتقان شىعار دەگەن وي كەلەدى. ءبىر جاعى قايعىدان، ءبىر جاعى اۋرۋدى باعىپ قاجۋدان قاتىنىم دا اۋىرىپ قالدى ما دەپ ويلايدى. سول ويمەنەن قاجىماس قارا سۇر اتىن ەرتتەپ ءمىنىپ، جەلە-جورتىپ جولعا شىعادى.

* * *

شام جامىراماي-اق اقىلباي اتاسىنىڭ شاھارىنە كەلەدى. اتاسىنىڭ قوراسىندا «ءشۋۇ» دەگەندە كوزىنە تۇسكەن ەنەسى ىڭكار قارۋلى قولىمەن تاس استاۋعا سالىپ، كوپىرتىپ كىر جۋىپ جاتىر. باسىن كوتەرىپ اقىلبايدى كورىپ تانيدى دا، قىسىلىڭقىراپ بەتىنە قارايدى. ىڭكاردىڭ ارتىندا قىسقا شاعىل كۇننىڭ شۋاعىنا جىلىنىپ، شي ۇستىندە دامەلى وتىر. ەندى ارتىنا بۇرىلعاندا، اقىلباي جايىمەن ماڭعازدانىپ، ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتقان اتاسىن كورەدى.

– وي، بالام، وي! مەنىڭ ۇيىمە ايداپ كەلگەن جاساعاننان اينالايىن. جاي-كۇيىمىزدى بىلدىرۋگە جاڭا عانا حات جازعالى وتىر ەدىم. اتاسىنىڭ «ا» دەگەننەن بۇلاي دەگەنىنە اقىلباي ساسىپ قالادى، ايتسە دە بويىن جيىپ الادى دا، اتاسىنا قادالا قاراپ:

–راس-اق، ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى الىپ قايتۋعا ءتاڭىر ايداپ كەلدى. ءسوز جوق جاماعاتىڭىزدىڭ جات ناۋقاسى ول حاتتى ماعان جىبەرۋگە بوگەت بولعان عوي، – دەيدى. مازەن تابان اۋدارماي تۇرىپ قالادى. قاباعى عانا انتەك قيمىل ەتەدى. اسىقپاي، ساسپاي باسىن قاقىرايتىپ كوتەرىپ الىپ سالماقتاپ:

–قارتتىقتىڭ ۇلەسى – انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەگەندەردىڭ ادەپسىزدىگى مەن اڭداۋسىز ءسوزىن كەشە ءبىلۋ، – دەپ كەكەپ وتەدى. اقىلباي قولىن قۋسىرىپ قارتقا قارايدى:

–اللا اتىمەن انت ەتەمىن، سەن مەنىڭ قاتىنىمنىڭ اكەسىسىڭ، مەن سەنى تۋعان اكەمدەي قۇرمەتتەۋگە ءازىرمىن. بىراق اقساقالدار جاستارعا ونەگە كورسەتىپ، بورىشتارىڭدى مەزگىلىمەن تولە، وتىرىك ايتپا دەپ ۇيرەتۋگە مىندەتتى ەكەنىن دە ءبىلىپ قوي.

بۇ ءسوزدى ول قاتتى ايتتى. ەگىن جۇمىسىنان قايتىپ كەلە جاتقان ادامدار تاپ ءۇيدىڭ جانىنان جۇرەدى. ولار باستارىن كوتەرىسىپ، كۇڭكىلدەسەدى دە، ەستىمەگەن كىسى بوپ، اسىعىپ ۇيلەرىنە قاراي تارتادى. اقىلبايدىڭ الگى سوزىنە مازەن قىرىن قاراپ تۇرىپ، قىسىلماي پاڭدانا جاۋاپ قايىرادى:

–جات جالانىڭ قاتىن-قالاشتىڭ كوزىنشە باجىلداۋىنان اۋلاق بول – دەگەن ءسوزدى ەستىگەنىم بولۋشى ەدى. سوندىقتان مەن ۇيىمە كىرەمىن، مەنىڭ ءۇيىمدى ءوز ۇيىڭدەي كور. ايتسە دە قاتىنىڭ بوسانباي تۇرىپ، ۇيىڭە قايتقانىڭ دۇرىس بولار، بوساناتىن مەزگىلى تاياۋ. بوسانعان سوڭ الىپ قايتارسىڭ، اللا جاردەم بەرسە، مەن دە ءوز تۇسىمنان سەنىڭ قارىزىڭدى تولەۋگە شامام كەلىپ قالار.

ەرتەسى ەل تۇرا اقىلباي ۇيىنە قايتتى.

* * *

ارادا ەكى جۇما وتكەن سوڭ، مۇستافا مازەننەن حات الىپ تاعى كەلدى. بۇ جولى حاتى بۇرىنعىلاردان ۇزىن: «بالامىز اقىلبايعا سالەم. ءوزىڭ كەتكەننەن ءۇش كۇننەن سوڭ كەلىنشەگىڭ بوسانىپ، دۇنيەگە قىز بالا كەلتىردى. قازىر قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ، ۇيىڭە قايتۋعا دا جارادى. ەندى كەلۋىڭە بولادى. بىراق تاعى دا سەنىمەن داۋلاسپايىن دەپ، مەن اۋەلى ەسەپ قىلىسقىم كەلىپ وتىر. ارينە، مەن ساعان ەكى ءجۇز ءدىلدانى تولەۋگە مىندەتتىمىن. ال سەن دە بىرنەشە ستاتيالار بويىنشا ماعان قارىزدارسىڭ. كەلىنشەگىڭدى اسىراپ ساقتاعانىم ءۇشىن، بوسانعان كەزدە، ودان كەيىن دە كەلىنشەگىڭدى مەن كۇتكەنىم ءۇشىن، كەلىنشەگىڭ سۇراعان سوڭ، مولدادان ىشىرتكى، بويتۇمار اپەرگەنىم ءۇشىن، تاعى دا سونداي ۇستاعان شىعىندارىم بار. ول ءوز جونىمەن عوي. اسىرەسە، سەنىڭ قۇتتى قادام ۇيىمدە جانىمىزدان وتكەن اۋىل ادامدارىنىڭ كوزىنشە مەنى قاقاراتتاپ، ءتىلىڭ ءتيىپ، شاتاق قىلعانىڭ ماعان زور كەمشىلىك كەلتىردى. جۇرت وسەك قىلىپ الدى، ماعان تۋرا قارامايدى. ءپىردىڭ ەتەگىن تۇتقان ءمۇريد ەدىم، ول قادىرىم اياق استى. سونىڭ ءۇشىن مەنىمەن ەسەپكە وتىرعىڭ كەلسە، مەنى قورلاعان كۇنا-سۇمدىعىڭدى مەن كەشسىن دەسەڭ، وسى حات اپارۋشىدان بۇرىنعى قولحاتىمدى قايتاراسىڭ. سويتسەڭ، ارامىزداعى بارلىق جۇمىس جايلانادى. وسى ايتىلعان ءجونى بار، تۋرا سۇيىسپەنشىلىك بىتىمگە كونسەڭ، مەن كەلىنشەگىڭدى وزىڭە قايىرامىن. ال كونبەيتىن بولساڭ، كەلگەنىڭمەن پايدا جوق».

 V

 سەنىم قاعاز

اقىلباي قاتىنىن قايىرىپ الۋدى تالاپ قىپ ميروۆوي سوتقا ارىز بەردى. سوت جۇمىستى قارايتىن كۇنى دامەلى كەلمەيدى، وعان تاڭىرقارلىق دانەڭە جوق. جالعىز ءوزى كەلە الماعان عوي. مازەننىڭ بۇل داۋعا قاتىسى جوق. الدە ول جۇمىستىڭ سوزىلعانىن، ءسويتىپ كۇيەۋىن جالىقتىرىپ، وزىنە پايدالى بىتىمگە كوندىرگەنىن قالايتىن بولار. بىراق اقىلباي تاتۋ-ءتاتتى بىتىسەرلىك كىسى ەمەس، قالايدا قۋىپ ءجۇرىپ قاتىنىن ۇيىنە قايتارتاتىن كەسىم قىلدىرادى.

ەندى وعان تەك وسى كەسىمدى ورنىنا كەلتىرۋ قالدى. اۋەلى مازەنگە حابار قىلىپ، ەندى سوتتان كەسىمدى ورىنداۋعا كىسى شىعار دەپ سۇراعالى وتىرعاندا، توبەدەن تۇسكەندەي سوتتىڭ كەسىمىن بۇزۋعا دامەلى مازەنقىزى ارىز بەرىپتى دەگەن حابار ساپ ەتە تۇسەدى.

سۇيگەن جارى دامەلى، سۇيگەن كۇيەۋىنە جاڭا تۋعان بوبەگىن مارە-سارە بولىپ الىپ قايتادى دەگەن دامەلى، سوت ەرىك بەرىپ وتىرعاندا كەسىمگە كونبەيدى، ەرەۋىل قىلدى دەگەن نە سۇمدىق!؟

قوي، بۇل ويعا سىيمايدى، بەكەر بولار. اقىلباي سالىپ وتىرىپ سوتقا بارادى. قاتىنى نوتاريۋسكە كوزبە-كوز ءوزى كەلىپ، سوتتىڭ كەسىمىنە نارازى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، ونى بۇزۋعا مازەنگە بەرگەن سەنىم قاعازىن حاتشى سەلقوس ۇستاتا بەرگەندە، اقىلباي سىلەيدى دە قالدى.

* * *

ەرتەڭگى جارمەڭكەگە مۇستافانىڭ كەلگەنى جاڭا، سۇرى تىم-اق قاشىڭقى. مۇرتىن جۇلمالاپ، مۇرنىن قاسىپ، جوتەلىپ سىڭبىرىنە بەرەدى. اقىرىندا ءبىر اياعىن ىلگەرى قويىپ، ەكىنشى اياعىنا سالماعىن سالىپ، بويىن بەكىتىپ، قولىن ايقاستىرىپ الدى دا:

– اقىلباي قۇلاعىڭ سال، سەن مەنىڭ تۋعان باجامسىڭ، مەنى جۇرت «مۇستافا ءتاۋىر جىگىت»، – دەيدى. ءسويتىپ، مەن ساعان بۇگىن ءماسليحات بەرگەلى كەلىپ وتىرمىن. ءتىلىمدى ال. مازەننىڭ ايتقانىنا كون، قولحاتىن قايتىپ بەر، سوعان بەرگەن قارىزىڭنان بەز. سەنىڭ داۋلەتىڭ بار، ءبىراز سوماڭ كەمىگەنمەن، ويسىراپ قالماس. سونىمەن، قاتىنىڭدى قايتىپ الاسىڭ،– دەپ كەلە جاتقاندا، اقىلباي كيمەلەپ، «قايتۋعا دامەلى كونبەسە قايتەم؟» – دەپ شۇڭكىلدەسە سۇرادى. مۇستافا بۇل جۇمىسقا تۇسىنبەگەن تارىزدەندى.

– دامەلى؟ نە دەدىڭ؟ قۇتىردىڭ با؟..

– مەنىمەن داۋلاسىپ جۇرگەن قاتىننىڭ ءوزى عوي. مەن قۇتىرعام جوق. ويتكەنى ول اكەسىنە سەنىم قاعاز بەرىپ قويىپتى. مۇستافانىڭ كوزى باجىرايىپ، زامات قالشيا قالادى. سودان كەيىن ەكى ادىمداي ارتىنا شەگىنىپ، كوپكە دەيىن ماندايىن ۋقالاي بەرەدى. قاباعىن تۇكسەيتىپ، وزىمەن-ءوزى ارپالىسقان ادام سيپاتتانادى. ءبىر مەزەتتە جان-جاعىنا قارايدى دا، اقىلبايدى قاپتالىنان تارتىپ، جارتاستىڭ قاق جيەگىندەگى دوڭگە جەتەلەپ اپارىپ، سىبىرلاپ ايتادى.

– وي، باۋىرىم اي! دامەلى ەكەۋىڭە پايداڭا بولا… مازەن، مەن، كەلىنشەگىم –ۇشەۋمىزدەن باسقا ءتىرى جان بىلمەيتىن سىردى ساعان ەرىكسىز ايتقالى تۇرمىن. بىراق كۇن بۇرىن ايتىپ قويايىن، مەن ءوزىم تىنىشتىعىمدى جاقسى كورەمىن، زاۋدە بۇل سىردى سىرتقا شىعاراتىن بولساڭ، مەن جاتىپ تىنامىن. مەنىڭ ءسوزىمدى ۇلكەن سىر دەپ ءبىلىپ، اۋزىڭنان شىعارماسىما دەپ اۋەلى اللا، ەكىنشى پايعامبار اتىمەن انت ەت.

اقىلباي ءجۇزىن قۇبىلاعا بەرىپ، انت قىلعاننان كەيىن مۇستافا سىرىن سويلەيدى:

– قۇلاعىڭ سال! مازەننىڭ قىزىن ەرتىپ نوتاريۋسكە كەلۋى راس. ول قىزىنىڭ سەنىمەن داۋلاسۋعا، اكەسىنە سەنىم حات بەرۋى راس. بىراق (وڭداپ تىڭدا) نوتاريۋس سەنىم حات بەرۋشىنى دە، الۋشىنى دا بىلگەن جوق. سەنىم حات بەرۋشىنىڭ بەتى شالا بۇركەۋلى ەدى، ايتا بەرسەم، ول قىز ءتىپتى سەنىڭ قاتىنىڭ ەمەس. ول مەنىڭ قاتىنىم ەدى. اقىلباي سەلك ەتىپ، تالتىرەكتەپ بارا جاتقاندا، مۇستافا يىعىنان سۇيەپ:

–  سورلى دامەلى اكەسى مەن كۇيەۋى داۋلاسىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى. «مەنىڭ كۇيەۋىم قايدا ءجۇر، قىزىنا ات قويۋعا نەعىپ كەلمەي جاتىر؟» – دەپ كەشە مەنەن سۇرادى، – دەدى.

* * *

ودان ارعى ءسوز اقىلبايدىڭ قۇلاعىنا بارماعانداي ەكى كوزى دالادا، بەت-اۋزى قۋارىپ كەتتى. جۇلىپ العانداي:

–ەسەبى اتامىز قانىشەر دەسەيشى؟ – دەدى.

–تەك! اقىرىن! اۋزىڭنان شىعارماي­مىن دەگەنىڭ قايدا؟ – دەپ، مۇستافا بۇيىردەن ۇستاي الدى، ءسويتتى دە داۋىسىن سىبىرعا اينالدىرىپ:

ء–يا، اتامىز قيانات قىلدى. بۇل قياناتپەن ول پايدالانادى. سەن دە، مەن دە وعان تۇك قىلا المايمىز. تولەگەننەن باسقا شارا جوق شىعار، ەكىنشى، ەلىمىزدىڭ عۇرپى اكەسى قانداي قىسىمشىلىق ەتسە دە، ءوز قىزى ونى ايىپتاۋعا جول جوق، ءۇشىنشى، مازەن ءوزى پىرگە قول تاپسىرعان، ءبىزدىڭ بۇل تاۋ ەلىنە بەدەلى بار، ءمۇريد ادام، سوندىقتان قورىققانىمنان وزىمە قۋعىن قىلا ما دەپ مەن دە ءوزىمدى باعامىن. مىنە، بۇگىن مەن ساعان ادەيى كەلىپ، اقشاڭناڭ بەز، مازەننىڭ ودان سۇرارى جوق. ايتپەسە دەپ وسى داۋدان تاعى ىلەمىن دەپ ايلا قۇرادى. ول سەنەن قاتىنىڭدى ايىرادى! سويتەدى دە، دامەلىنى باسقا بىرەۋگە ساتادى دەپ ايتىپ وتىرعانىم سول.

اقىلباي ماڭداي تەرىسىن بۇقاشا جيىرىپ، ونىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولدى دا بەتىنە قاراپ:

–بۇ كىسىگە، بۇل اتاما كورسەتۋ كەرەك، مەن ونى ۇيرەتەمىن، – دەپ كىجىنە شورت كەستى.

اقىلباي دامەلىگە قارسى

سوت اشىلدى! ءىس قارالدى.

مازەن قىزى دامەلى تالاپكەردى اتىنان شاقىرعان ادۆوكات كوشپەلى اراب ەلىنىڭ زاڭىن تولىق ءتۇسىندىرىپ كەتكەننەن كەيىن قورىتىندى سوزىندە بىلاي دەدى:
– جيىپ-تەرىپ كەلگەندە، زادە كوشپەلى اراب ايەلى كۇيەۋىنەن ايىرىلا المايدى، تالاق حات الا المايدى ەكەن. ول ۋاقىتتا ەرىنىڭ زورلىق-زومبىلىعى شە؟ ول قانداي دەسەڭىز، اكەسىنىڭ ۇيىنە بارىپ قورعالايدى: «بۇتاعا قورعالاعان تورعايدىڭ دا جانى قالادى». عۇرىپ بويىنشا، توركىنىنە بارعان ايەلىنىڭ مازاسىن الۋعا، ارتىنان قۋىپ بارۋعا، ەرىنە جول جوق. سونىمەن، قاتىنى كۇيەۋىنە رەنىشتى بولىپ جاتىپ الادى. رەنىش قىلۋعا جول بار. ماعان ءىسىن بەرۋشى ايەل دە بۇل كۇندە كۇيەۋىنە قارسى رەنجۋ مۇرساتىمەن پايدالانىپ، ونىڭ ۇيىنە بارۋدان ايگىلەنە باس تارتىپ وتىر. دامەلى اتىنان سوتتان سۇرايمىن، ەرىنە رەنجىگەنىن ءبىلدىرىپ، اكەسىنىڭ ۇيىنە بارىپ قورعالاعانىن سوت كۋالاندىرسا ەكەن.

ءوز كەزەگى كەلگەن سوڭ، مىنا جاقتان اقىل­بايدىڭ ادۆوكاتى تۇرىپ سويلەدى:

–كوشپەلى ارابتىڭ ايەلى ەرىنە رەنجۋگە قانداي مۇرساتى بار ەكەنىڭ مەنىڭ قۇرمەتتى ايتىسۋشىم ەگجەي-تەگجەيىن قالدىرماي اقتان تيگىزە ايتىپ ءوتتى. ماعان وتە از عانا سويلەرلىك-اق نارسە قالدى، ودان گورى دۇرىسىراق ايتساق، سول از عانانىڭ ءوزىن الگى سوزدەن شىعارىپ ايتامىن. ول ءسوز رەنجۋ دەگەنىمىز – ايەلدىڭ ءوز باسىنا عانا بەرىلەتىن، جالعىز وزىنەن وزگە جان ونىمەن بايلانۋعا بولمايتىن پۇرسات. دامەلى اتىنان مەنىڭ وقىمىستى ايىپكەرىم سويلەپ ءوتتى. ول ءوز ايتارىن ايتتى. ودان وزگەنى ايتا المادى. ءتىرىلت شاھارىندەگى ادامنىڭ رەنىشى تۋرالى سويلەگەندە، ونىن اتىنان-جالعىز دامەلىنىڭ اتىنان عانا سويلەۋگە بولادى. بىراق سول دامەلىنىڭ ءوزى قايدا؟ ءسوزدىڭ شىنىنا كەلگەندە، دامەلى ءىسىن بەرگەن ادۆوكاتتىڭ ارتىندا وتىرعان بىرەۋدى مەن كورىپ تۇرمىن. بىراق ول بىرەۋ – دامەلى ەمەس، دامەلىنىڭ اكەسى. سەنىم قاعاز دەگەن نارسەنىڭ بولاتىنىن مەن قۇپ بىلەمىن. بىراق ول سىپاتتاما قاعاز، ول ادامنىڭ ەركىمەن بەرگەن تىلەگىن دالەلدەي المايدى دەپ ويلاۋعا ءبىزدىڭ دالەلىمىز بار. ول دالەل قايسى دەسەڭىز، ماعان ءىسىن بەرىپ وتىرعان ازامات اقىلبايعا مازەننىڭ جازعان حاتى. ول حاتتىڭ ءسوزى: «قاتىنىڭدى قايتارىپ الام دەسەڭ، قارىز العان اقشامنىڭ قولحاتىن وزىمە قايىر»، – دەپ ۇسىنادى. بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن سول، ماعان سەنۋشى اقىلباي ازامات قاتىنىنىڭ رەنجىگەنىن ءوز اۋزىنان ەستۋ ءۇشىن، ەرلى-زايىپتى ەكەۋىن سوت الدىندا بەتتەستىرۋدى وتىنەمىن.

سوت كەڭەسى بولمەسىنە كىرىپ سىپاتتامالاردى قاراستىرىپ: «اقىلباي مەن دامەلى سوتتىڭ اشىق ماجىلىسىندە ەمەس، جابىق ماجىلىسىندە بەتتەستىرىلەدى»، – دەپ قاۋلى شىعارادى.

* * *

الايدا بۇل كەزدەسۋ ءبىر ايسىز بولماسقا كەتتى. مازەننىڭ ادۆوكاتى: «بۇل ءوزى جاس بوسانعان كەلىنشەك، تۇرعان ءشاھارى بولسا الىس، جول بولسا اۋىر، پالەن-پاكتۋان»، – دەپ جايعا قاراتقىزدى. مازەن ۇيىنە قايتقان سوڭ، ەرتەڭىنە-اق وسى بەرىلگەن كەڭشىلىكتى پايدالانىپ قالۋعا كىرىسەدى.

ول يماندى كىسى جۇزدەنىپ، بۇيىرا وتىرىپ، دامەلىنى شاقىرىپ الادى دا، سالاۋاتتى داۋىسپەن:

– وي، قىزىم-اي! سەنەن بوپە تۋعانىڭدى مەنىڭ جىبەرگەن كىسىمنەن ەستي تۇرا، وسى كۇن­گە دەيىن ەرىڭنىڭ كورىنبەگەنىنە، ءسوز جوق، تاڭداناتىن دا، جابىعاتۇعىن دا شىعارسىڭ، – دەپ ءبىر باسىپ وتەدى.

دامەلى بالاسىن باۋىرىنا تامان قى­سىپ، اكەسىنە قارايدى. مازەن ازىراق جوتەلىپ الىپ، ماڭلايىن الاقانىمەن ءبىر سيپاپ ءوتىپ تاعى قوزعايدى:

– قاراعىم، سەنىڭ ەرىڭ: «ول بالا مەنەن تۋعان بالا ەمەس»، – دەپ ايتۋعا اۋزى ۇيالماي وتىر. ونى ءبىر دەپ ءبىل.

دامەلى شانق ەتەدى. مازەن قولىڭ جۇلقا سەرمەپ، دامەلىنى تىرپ ەتكىزبەيدى.

– ەرىڭ بۇل ءسوزدى جالاڭ مەنىڭ كوزىمشە ايتا ءبىر ءسارى ەدى، سورىمىزعا قاراي ءبىزدىڭ يشاندارعا جاقىن جۇرەتىن ءبىرتالاي يناباتتى ايعاقتاردىڭ الدىندا ايتقانى اۋىر-اق ءتيدى. سونىمەن، مەنىڭ ۇيىمە ونىڭ كورسەتكەن قورلىعى جۇرەگىمدى قاندى جارا قىلدى.

ساقالىن بىرنەشە رەت باپتانا سيپايدى، ارابتا كوككە كەزەنۋ سالقىنى سولاي باستالادى عوي. دامەلى وزىنە ايان بۇل كارىلى سيپاتتى كورگەندە، قۋ شۇبەرەكتەي بولادى. مازەن تاعى قوزعايدى:

– ايتكەنمەن ونىڭ نە دەگەنىن دە ەلەمەي، ءبىر رەتتەن مەن ۇمىتار دا ەدىم، زاۋدە، سەن مەنى دە، سەنى دە – ءبارىمىزدى دە وسىنشا قورلاپ وتىرعان ادامنىڭ بوساعاسىن ماڭگى كورمەيمىن دەپ بەزەتىن بولساڭ.

دامەلى ءۇنسىز جىلايدى. سودان كەيىن بالاسىن كوكىرەگىنە باسىپ، جۇگىنە قۇلايدى:

– وي، اكەتاي-اي، بۇل ءسوزدى ول ايتقان بولسا، ءشۇۋ دەپ اشۋ كەرنەگەندە، نە ەسىنەن ايرىلعاندا اۋزىنان شىققان بولار. ونىسىن كەش، اكە! ول ءدايىم مەيىرىمدى، مومىن بولۋشى ەدى، ول سەنەن كەشىرىم سۇ­رار… مەنىڭ قايتقانىمدى قالايتىن بولسا، قايتۋعا ماعان رۇقسات ەت! – دەپ جالىندى. مازەن جيرەنگەن ادامشا ەزۋىن تىرجيتىپ، قىزىنا قاراپ سويلەيدى:

– ساعان ءبىر قورلىق از، ەكىنشى قورلىق كە­رەك ەكەن. بۇل – اق! سونشا مەيىرىمدى، سون­شا مومىن اقىلبايدىڭ سەنى قورلاعانى شىن. بولماسا مەنى قۇداي اتسىن. مەنەن كەشىرىم سۇرايتىن جىگىتىڭنىڭ نەعىپ وتىرعانىن بىلەسىڭ بە؟ ول سەنى ەل كوزىندە ماسقارالاۋعا ارپالىسىپ، كاپىردىڭ سوتىنا ارىز بەرىپ، سەنىڭ ءوزىڭنىڭ كەلگەنىڭدى تالاپ ەتىپ وتىر، سەن تاقۋا ءۇيدىڭ قىزى كاپىردىڭ ورتاسىنا بارعانىڭ با؟!

* * *

كىدىرمەي ءتىرىلت شاھارىنە لاقاپ شاشىلدى: «اقىلباي جىندانىپتى-مىس، مالعۇنمەن تامىر بولىپتى-مىس. ول يسلام دىنىنەن بەزىپ، ناساراتي دىنىنە كىرمەك ەكەن. مۇسىلمانداردان جيرەنەتىنىن اشكەرە سوعىپ ءجۇر دەيدى. مىنە، اتاسىنىڭ ءۇيىن قايتىپ كورگىسىز بوپ، قورلاپ جۇرگەنى سول ەكەن. دەلىس شاھارىندە پالەندەي شايحانادا وتىرعاندا ول جۇرتقا اشىقتان-اشىق: «قاتىنىمدى قايتىپ اكەلەم، شوشقا ەتىن جەگىزۋگە، اراق ىشكىزۋگە اكەلەمىن، قىزىمدى شوقىندىرامىن»، –دەپتى-مىس.

بۇل وسەك كۇننەن-كۇنگە ءورشىپ، نەشە ءتۇرلى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن تۇرلەندىرىپ اكەتتى. اقىلباي سوتتا ولتىرە سويلەگەنىن اۋىلدىڭ كەيبىر ادامدارى دا ەستىگەن عوي. بۇ ءبىر شاتاق، بۇعان قارسى كوكجال مازەننىڭ قىلار قايراتى جوق.
ۇيدەن شىعۋدان قالعان دامەلى مەن ىڭكارگە كورشى ايەلدەر دە كەلىپ، اياعان، ەسىركەگەن بولادى. ىڭكار مەن دامەلى ۇيدە وڭاشا وتىرعاندا ءبىرىن-ءبىرى جۇباتقىسى، ۋاتقىسى كەلەدى. دامەلى مۇڭايىپ باسىن شايقايدى، شايقاسا دا جىگەر بار:

– جوق، اقىلباي ونداي بۇزىق ادام ەمەس، ول كەلىنشەگى مەن قىزىن الامىن دەپ ىزدەيدى، ويتكەنى ولاردى ول سۇيەدى. مازەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا نە پالە بولىپ قالدى. كەمەل نەعىپ كوپتەن كورىنبەيتىن بوپ كەتتى؟

جۋىردا، انەۋگۇنى مازەن كەلىپ قالاتىندا، مۇستافا وسى بىردەڭە ايتقالى كەلە جاتىپ، سونىڭ ايتا الماي قالعانى نەمەنە ەكەن؟ مازەن وعان «كەلمە» دەپ قويعان بولۋ كەرەك. سودان كەيىن قاراسىن كورسەتپەي كەتتى عوي. ىڭكار جيەنىن قولىنا الىپ تەربەتەدى.

– ءيا، باسە جات نارسە، سوندىقتان كوزىڭنىڭ جاسىن قوزعاتىپ اقىلبايمەن سوت الدىندا كورىسۋدەن كۇدەر ۇزبەگەن جاقسى، ونىڭ نە ايتاتىنى، سەنىڭ نە دەپ جاۋاپ قايىراتىنىڭ سوندا اشىلادى.

اۋىلدىڭ اۋزىنا يە بولا الماي جۇرگەن جىبىرلاقتارى وتىرىك ايتىپ، شىن ايتىپ جۇرگەنى دە سوندا بايقالادى.

مىنە، كولەڭكەدەي ءۇنسىز مازەن دە ۇيگە كىردى. توبەگە ۇرعانداي اۋىزدارىن جۇما قويعان. سۇرلانا قالعان ەكى سورلى ايەلگە ول ۇزاق قارادى. قولىن ءبىر قوزعاماستان قاتىنىنا قاراپ سالاۋاتتانا ايتتى:

– وي، ىڭكار-اي، اۋىلدىڭ سول جىبىرلاپ جۇرگەن ادامدارىنىڭ ءسوزى قانداي قاپىرىقتى بولعانمەن، مازەن باسىممەن مەنى شۇلعىتىپ وتىر. نەگە دەسەڭ، ولاردىكى شىن. ويتكەنى، كاۋىرگە قارسى شىعىن قۇداي جولىندا. ۋا، قاتىن، مەن سەنى العالى كوپ جىل بولدى عوي. سەن شىن قۇدايدىڭ جاعىندا بولساڭ، وسى ءۇيدىڭ بوساعاسىندا جۇرە بەر! ال قۇدايدان بەزگەندەر جاعىنا شىعام دەسەڭ، جولىڭ بوس. باسىڭداعى نوقتاڭدى سىپىرىپ الامىن دا قويا بەرەم، كەتە بەر.
ءسويتىپ، مازەن ءسوزىن تالاقتىڭ ءۇش ءتۇرلى شارتىنا تۋرالاپ سويلەدى، بىراق «تالاقسىڭ» دەگەن جوق، سەرت تۇرىندە ايتتى. ىڭكار قاي تاڭداعانىن الماق، نە كەتپەك نەمەسە قالماق. قالسا، بۇدان بىلاي دامەلىگە قارسى بولىپ، اۋزىنا تاس سالۋ كەرەك.

* * *

سوتقا باراتىن كۇن تايانعاندا، مازەن اۋىلىنا حابار بەرەدى. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەن بالەگە قاسيەتتى سەيت حاميت يشاننىڭ دا قابىرعاسى قايىسىپ، باتاسىن بەرگەلى، ءبىزدىڭ جامان قۇجىرامىزعا كەلمەكشى بولدى دەپ.

ءتىرىلت ءشاھارى تىم-تىرىس. ەركەك بىتكەن كەلەتىن يشان حازىرەتتىڭ الدىنان شىعىپ كەتكەن، ايەلدەر اۋىلدىڭ شەتىندە ۇيلىعىپ نەمەسە ۇيلەرىنىڭ توبەسىنە شىعىپ، جۇگىنىپ وتىرىپ، ءۇنسىز، ءتىلسىز الىسقا قاراۋدا.

ءبىر مەزگىلدە ءالپى اعاشى جاقتان كۇبىرلەگەن داۋىس شىعادى. اق شاپاندار تولقىنداي توڭكەرىلىپ، مازەن ءۇيىنىڭ توڭىرەگىن قورشاپ الادى. بىردەڭە تايانىپ كەلەدى، تايانعان سايىن دامەلىنىڭ جۇرەگى ءدىر-ءدىر ەتەدى. ۇزىن بويلى، قاتپا تۇيەدەي جاداۋ، جاعى وپىرايعان، تەكە ساقالدى، بادالعان بولات، قاراشىق كوزدى سەيت حاميت ەكى قولىن الدىنا سوزىپ، باياۋ باسىپ، كىشكەنە قاقپادان قوراعا كىرەدى. توقتايدى. شارت جۇگىنىپ جەرگە موليگەن ەكى ايەلگە ءۇڭىلىپ ۇزاق قارايدى. ءبىرتالاي مەزگىلدەن سوڭ كۇڭىرلەگەن، كۇلدىرلەگەن داۋىسپەن:

– ءۇشبۇۋ قۇتتى قادام، ىزگى ءۇيدىڭ ىشىنە سالاماتتىق بولعاي! اللا تاعالا ىزگى ءومىرىن مەنىڭ قۇجىراما تۇسىرۋگە راقىمى كەلدى. ونىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋ ءۇشىن مەن تۇردىم دا مۇندا كەلدىم. ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ ماعان ايت دەپ، ماعان ىستە دەپ بۇيىرعانى بۇ ءدۇر. «بۇ قۇرمەتتى ۇيگە ءىبىلىس عالايھي الەك ەتپەككە بەكەر كەلگەن. ءۇي ءىشىنىڭ ار-ۇياتىنا كەمشىلىك كەلتىرگەن، ونىڭ جۇرەگىن، ونىڭ قۇتتى قادام ءۇيىن قورلاعان، قارعىس اتقاننىڭ كەسىرىنەن مازەن سوپى مۇنان ءارى جاپا شەگەرگە، اھ ۇرارعا دۇرىس ەمەس»، – دەيدى.

دامەلىنىڭ قاباعى قالتىراپ، قولدارى دىرىلدەپ كوكىرەگىنە باسىلادى.

– بۇ كۇندە ونىڭ پاك قىزىن ءدىنسىز كاپىردىڭ جاۋىز عۇرپىنان ارام ەتەرگە، داقيدا ۇشبۇۋ قىزىنىڭ پەرزەنتىن ناسارنيلارىنىڭ ءۇش ءجۇزدى قۇدايىنا ۇعۇلاتتىرارعا مۇمكىن ەمەس.

«دىننەن بەزۋدىڭ كۇناسى اجال ۋىنان دا اششىراق» – دەپ يشان حازىرەت كۇندەي كۇركىرەگەن داۋىسپەن قۇراننىڭ جان شوشىنارلىق اپاتىن كەلتىرەدى. راحىمات ىزگىلىك ءتاڭىرىسى: «بار، – دەدى ماعان، – بار، – دەدى، ۇشبۇۋ ءۇيىنى ءىبىلىس شارتىدەن پاكلەۋگە، قۇتقار،- دەدى، – قۇتقارارعا بولارلىق نارسەنى، توقتات دەدى. قاتەرلى يولدا تۇرعۋشى پەرزەندى مەن اناسىن. نە بار ول دىننەن بەزگەن، يمانىن ساتقان الداۋشىدا». سونى ايتادى دا يشان ەكى قولىن كوككە كوتەرىپ، سودان كەيىن دەرەۋ الدىنا سوزادى. ەندى ءنارلى سوزدەرىن ايتقانشا دامەلى يشاننىڭ اياعىنا باس قويادى.

* * *

سوت شەشىمىمەن دامەلى ەرىنە ورالاتىن بولدى.

– نە دەسەك تە، مازەن اقىلدى. ءبىر قىزىن ءبىر كۇيەۋگە ەكى ساۋدالادى. مۇنداي دا اقىل بولادى ەكەن – دەستى جۇرت.

ال، قۋانا-قۋانا ۇيىنە ورالعان دامەلى ەندىگى مەزەتتە اقىلبايدىڭ الدىندا ءوزىن كىنالى سەزىنەتىندى شىعاردى. اكەسىن قارعايىن دەسە، ەڭ اۋىر كۇنا دەپ ءوزىن تىيعانداي بولادى. قارعامايىن دەسە قىلعان قياناتى ەسىنە ءتۇسىپ، كۇيىپ-ءپىسىپ، مازاسىزدانادى… بولعان جاي ەكى جاستىڭ اراسىنداعى سەزىمگە اسەر ەتكەنىن ءبارى دە اڭعارعانداي. (قا.)

حاديشا بايبىشە

اۋىز سۋىن قۇرىتقان تاماشا زەينەسى شالدىڭ ءتورتىنشى توقالى ەكەنىن ەستىگەندە، اقىلباي قالاي ەنجار تارتقىسى كەلسە دە بولماي، قاباعى تۇنجىراپ كەتەدى.

حاديشا بايبىشە قاسىنداعى جولداسىمەن سارا اپايدىڭ ۇيىنە كىرەدى، ون مينۋت وتكەننەن كەيىن حاديشا بايبىشە ءىستىڭ ءمان-جايىن ابدەن تۇيەدى. اقىلبايدىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتتا ۇيدە بولۋى، جابۋلى ەسىكتەن ولگەنشە ءۇڭىلىپ قاراۋى تەگىن ەمەس ەكەنىن ءوزى دە جورىپ قويعان عوي. ونىڭ ۇستىنە سارا ءىنىسىنىڭ زەينەمەن وقىس جولىعىپ قالۋىندا ءمان بار ەكەن… ونى ءىنىم ءوزى ايتتى دەگەن سوڭ، ەندى نەشىك كۇمان بار. ەندى حاديشانىڭ بىلمەگەن نەسى قالدى؟ سونىمەن، حادەكەڭ بىلاي قورىتادى. جاقىن ارادا «سەيت ءابدىلدا ءتورتىنشى توقالىن تالاق قىلىپتى» دەگەن حاباردى ەستىسە، سۇلۋ جىگىت جالاڭ تاڭدانىپ قانا قويمايدى ەكەن، ودان دا تەرەڭىرەك ويعا تۇسەدى ەكەن – دەپ قورىتادى.
بايبىشە ۇيىنە قايتىپ كەلگەن سوڭ. زەينەنى تىزەسىنە وتىرعىزىپ ايتادى:

– كانە، كوگەرشىنىم، ونى سەن شىن ۇناتاتىن بولساڭ، ساعان قوسۋىم-اق…بۇل ءتىپتى جاقسى بولادى. قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي سەندەردى جارىلقايدى. ءبىزدىڭ قارت بايىمىز سەيت ءابدىلدا، ءسوز جوق، دەگدار، راحىمدى، ەر كوڭىل، اياۋلى كىسى. بىراق شىنى قۇدايدىكى! سەنىڭ مونتيعان اۋزىڭ ونىڭ كوك ساقالىنا بولا جارالعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، جاسىڭ، مىنە، ون جەتىگە كەلسە دە قارتتان ءالى بالا كوتەرگەن جوقسىڭ! بالا تابۋ اللانىڭ بۇيرىعى عوي. زاۋدە، ءوز كوڭىلىڭ قالاسا، قۇداي قوسسا، ءسويتىپ بىرنەشە ايدان سوڭ سەن اقىلبايعا قاتىن بولاسىڭ! وعان بيتتەي ۋايىم جەمە، قۇدىرەتتىڭ بەرگەن شاعىندا بۇدان دا قيىن جۇمىستاردى تالاي جايعاستىرعانمىن.

زەينە ۇندەمەي ءبىراز وتىردى، بەتى وتتاي دۋىلدار، كوزى تۇنعيىقتانا تۇنجىرايدى. سويتەدى دە جالاڭاش سۇلۋ بىلەگىمەن كەكسە بايبىشەنىڭ موينىن قۇشىپ، سۇقسىرداي جۇتىنعان سۇلۋ باسىن بايبىشەنىڭ قۇلاعىنا تاياپ سىبىرلاپ:

– جۇرەگىمنىڭ سىرىن بىلەتىن انام سەنسىڭ، بالاڭدى قانداي بيلەسەڭ، مەنى دە سونداي بيلە، – دەيدى.

ارادا از كۇن وتكەن سوڭ سەيت ءابدىلدا شابارمان زاڭگىسىن جىبەرىپ، اقىلبايدى شاقىرتادى. الا كولەڭكە، قوڭىر سالقىن ۇيىندە قىزىلدى-جاسىلدى اباتپەن كەستەلەگەن جاستىقتار سالۋلى، تاپال كۇرسى ۇستىندە اقساقال شىنتاقتاپ جاتىپ، اقىلبايدى قابىل ەتەدى. الدىندا جابۋلى جاتقان قالى كىلەمگە اقىلبايدى وتىرعىزىپ، بەتىنە تەسىرەيە قارايدى. قاراپ ءبىراز وتىرعاننان كەيىن، جىلى-جۇمساق داۋىسپەن ءسوز باستايدى:

– بالام، سەنى قاشاندا ءوز بالامداي كورەتىنىمە قۇداي كۋا. اكەڭمەن جان دوس بولىپ ءوتىپ ەدىك، مەن ساعان تالاي جاردەم ەتىر ءجۇردىم، سەن دە ماعان ءدايىم قىزمەت ەتىپ كەلدىڭ. جانە مەن سەنى وسى ەلدەگى جاس جىگىت­تەردىڭ ىشىندەگى ەڭ سەنىمدى ەڭ قارايلاسارلىق قايراتى بار جىگىت دەپ ەسەپتەيمىن. اقىل-پاراساتىڭ دا بار جىگىتسىڭ، قانداي نارسەنى سىناتۋعا بولسا، ساعان الاڭسىز سەنۋگە بولادى.

اقىلباي قارتتىڭ قولىن اقىرىن ۇستاپ، ءلام دەمەستەن ەرنىنە تيگىزەدى. سەيىت ءابدىلدا مۇرتىنان جىميىپ، ءسوزىن جالعايدى.

– ءسويتىپ، مەن سەنى وزىمە ءتان ءبىر ۇلكەن جۇمىستى ايتايىن دەپ، سونىڭ جايىنان اقىلداسايىن دەپ شاقىرىپ ەدىم. سونى ايتادى دا، جاستىعىن قولتىعىنىڭ استىنا تىعىنداپ، كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ الىپ.

– بالام، سەن مەنىڭ ءشارىپ تۇقىمىمەن سۇيەك-شاتىس ەكەنىمدى بىلەسىڭ عوي. مارقۇم بولعان نەمەرە ءىنىم بايازيتتىڭ دا ول ۇيمەن قانى قاس ەكەنىن بىلەتىن بولارسىڭ. بىراق سونىڭ جەسىر قاتىنى بايى ولگەلى ءۇش جىل وتسە دە جۇرتتىڭ ويلاعان جەرىنەن شىقپاي، وسى كۇنگە دەيىن ەرگە تيمەي وتىر. سو19نىمەن، مەنىڭ الگى ءشارىپ تۇقىمىنان شىققان ءبىر قاتىنىم – ماعان اسا ءجونى بار ءبىر ءسوز ايتىپ ەدى. تۋعان بالاڭنان سوڭعى ولگەن ءىنىڭ جاقىن. سوڭىن اياعىندا جاتقان قوساعى عوي، ول ءوزى تەكتى اتانىڭ قىزى، ونىڭ ءبۇيتىپ وسىنشا جىل ەرگە تيمەي، تۇل وتىرۋى – ول ايەلگە تىم قورلىق دەپ ەدى. ءوزى ەگدە تارتىپ قالعان ايەل بولعان سوڭ، دوس-جاران ادامدارىما الا عوي دەپ ايتۋعا ادەپ ساقتاپ، الا قويسا جاقسى، المايمىن دەسە، مىناۋ ايەلگە ودان جامان قورلىق بولادى عوي. ءوزىمنىڭ دە ساعىم سىنادى عوي دەگەن ويمەن ءوز ءۇيىمنىڭ ءىشى ۇناتىپ وتىرعان سوڭ، سول جەسىر قاتىندى ءوزىم الۋعا بەل بايلاپ ەدىم.

– سونى ايتىپ قارت اقىلبايعا تاعى قارايدى. اقىلباي قارتتىڭ ءسوزىن قادىر تۇتىپ، ىقىلاس قويىپ تىڭداپ وتىرعانىن بايقاپ، قارت تاعى قوزعايدى:

– الايدا، بۇگىندە مەندە قاتىن تورتەۋ ەكەنى، مۇمكىن، ساعان ءمالىم ەمەس شىعار. دەمەك، ۇيىمە تاعى بەسىنشى قاتىندى كورگىزۋدى جول كوتەرمەيدى. سوندىقتان ماعان اۋەلى ءبىر قاتىنىمدى جىبەرۋ كەرەك بولىپ وتىر. بۇل ارادا قارت ويىنىڭ باس-اياعىن جينايتىن كىسىشە تاعى دا ءبىراز كىدىرىپ، سىقسيعان كىرپىكتىڭ استىنان اقىلبايعا كوز سالادى سويتەدى دە:

– جىبەرگەندە ءالى بالا تاپپاعان، جاڭادان العان ەڭ كىشى توقالىمدى جىبەرگەن ءجون عوي دەپ وتىرمىن. اقىلباي تىرپ ەتكەن جوق، سوندا دا انتەك بوزارىڭقى تارتتى. سەيت ءابدىلدا:

– راس-اق، ول توقالدىڭ ءوزى قاتىنىم دەگەنىم بولماسا، انىعىندا قىزىم ەسەپتى. بۇل ءوزى ءبىر اعايىنىمىزدىڭ قىزى ەدى، قارايلاساتىن جاقىن كەم بولماعان سوڭ، ءوز ۇيىمە، قاتىندارىمىز قولىمىزدان شىعارمايىق، جاتقا جىبەرمەيىك دەگەن سوڭ عانا، سولاردىڭ ماسليحاتىمەن ارتىنان قاتىن قىلىپ الىپ ەدىم. ارينە، ونىڭ نەلەر جاقسى مىنەزدەرى بولعانمەن، مەن سياقتى ەگدە كىسىگە تىم جاس. سوندىقتان ونى مەن بايىنا ۇقساپ ەمەس، اكەسىنە ۇقساپ جاقسى كورەمىن. سونىمەن وعان تالاق حات بەرۋگە ءازىرمىن. بىراق ونىڭ كوپكە دەيىن جالعىزدىق كورىپ، ۇياتقا شالدىعۋىن دا ۇناتپايمىن، قولىمنان كەلگەنشە ونى ۇياتتان قورعاعىم كەلەدى. ونىڭ جاس ەكەنى دە، كوركەم ەكەنى دە مەنىڭ ۇيىمنەن ارتىق بولماسا، كەم جەرگە بارمايتىنى دا، وعان جاقسى كۇيەۋدىڭ تابىلاتىنى راس. سەن جۇرەگىم سۇيگەن بالام بولعان سوڭ، ەكى تالاي قيىن جۇمىسقا كەلگەندە، تاباندى، جاقسى بي بولعان سوڭ، وسى جۇمىس تۋرالى سەنىڭ اقىلىندى ەستىگىم كەلەدى.

– اقىلباي اقساقالدىڭ بەتىنە قارايدى، تىزەسىندەگى ساۋساقتارى ەرىكسىز دىرىلدەي باستايدى، ول ءالى دىبىسىن شىعارعان جوق. قارت تا ءوز تۇسىنان وتكىر كوزىن تۋرا وعان قاداپ وتىر.

– سۇيىكتى ۇلىم! جاقسى، ابىرويلى ءوزىڭ قاتارلى جىگىتتەردەن زەينەتايدى العانداي، ونىڭ الاتۇعىنىنا كۇن بۇرىن كوزىم جەتكەندەي ادامدى بىلمەيسىڭ بە؟

بۇل جولى اقىلبايدىڭ جۇرەك سىرىن جاسىرۋعا ءاددى جەتپەيدى.

– بالام، ساعان نە بولدى؟ مەنىڭ باسىمداعى جۇمىسقا سەنىڭ مۇنشا قىسىلىپ، سۇرىڭنىڭ قاشقانىنىڭ ءمانى قالاي؟اقىلباي تۇرەگەلدى. قولدارىن سالبىراتىپ، باسىن تۇقىرتىپ، داۋىسى ارەڭ شىعىپ ايتادى:

– اكەي، ارتىق-كەم ءسوزىم بولسا كەش. مەنىڭ جاقسىلىعىمدى ايتىپ ماداق قىل­عاڭىنا مەن دە قۇرمەت ەتىپ، شىن كوڭىلىم­دى بىلدىرۋگە مىندەتتىمىن. سونىڭ ءۇشىن مەن تۋرالى سەنىڭ شىن نيەتىڭ، مەيلى، قانداي بولسىن، ماعان سەنەم دەگەن ءسوزىڭنىڭ استارلى ءمانىسى نە بولسا، ول بولسىن، وسى ءىستىڭ ارتىنان ، مەيلى، قانداي ۋاقيعا جولىقسىن، ەندى مەنىڭ سەنەن سىر جاسىرۋعا مۇرشام جوق. وتكەن جولى سىزدىكىنەن شىعىپ بارا جاتقاندا… ياپىراۋ، كوڭىلىمدە تۇك جوق بۇرىلىپ كەتۋگە دە مۇرشام بولماي قالعانى. الگى ايتىپ وتىرعان جاس ايەلمەن ۇشىراسىپ قالدىم. مۇنداي وقىس مۇنداي ابايسىز كەزدەسىپ قالعانىما جامان وكىندىم. وعان ءوزىم ايىپتى بولسام دا، وزىمە ءوزىم ىزا بولدىم (كوزىن جەردەن الادى). اكەتاي، مەنى ەندىگى ەتەتىن ءۇمىتىم، مەن ىلاجىسى: قۇداي اقىنا! ىلاجىسىز ءبىر قاتىنىڭىزدىڭ ءجۇزىن پەردەسىز كورىپ قالعانىم ءۇشىن، مەنى ۇيىڭىزدەن قۋىپ شىقپاسسىز. ونى بىلگەن بولساڭىز، راس ەدى دەيمىن، بىلمەسەڭىز بىلدىرگەنىم. بۇل ارادا سەيت ءابدىلدا دا ورنىنان تۇرىپ، اقىلبايعا ءبىر ادىم تايانىپ:

– بالام، ونى مەنىڭ بىلەتىنىم راس. سەنىڭ بۇكپەڭنىڭ جوقتىعى، سەنىڭ مۇنداي قالتىقسىز قىلپ ەتكىزبەيتىن وتە اشىقتىعىڭ مەنى تاڭ قالدىرادى، – دەيدى دە داۋىسىن باسەڭدەتىپ ايتادى. – مەنىڭ جانە بىلەتىنىم (مۇنان ارتىق اشىق بولۋ جارامايتىنىن ءوزىڭ ۇعىپ تۇرسىڭ دا), زەينەنىڭ كەلبەتى سەنىڭ ەسىڭنەن جۋىردا شىعا قويعان جوق، سەن ونى كەتىرگەن دە جوقسىڭ، ويتكەنى ودان بىرنەشە كۇن سوڭ زەينە تۋرالى ءوز ءۇيىنىڭ ءبىر ايەلىنە ايتقانىڭ دا بار.

اقىلباي ءسۇزىلىپ جەرگە قاراپ ۇندەمەدى.

– مەنىڭ تاعى ءبىر بىلەتىنىم (قارتتىڭ داۋىسى بىرتەلەپ كۇشەيە بەرەدى): بۇعان كوزىم جەتىپ وتىر، ءسوزىمنىڭ استارى دا وسى. زەينەنىڭ اتىن ەستىگەندە، سەنىڭ بەتىڭ ءالى دە سۇرلانا بەرەدى.

اقىلبايدا ءۇن جوق، ەكى كوزى جەردە. سەيت ءابدىلدا تاعى ءبىر ادىم تايانىپ، قولىن اقىلبايدىڭ يىعىنا جۇمساق عانا سالىپ:

– بالام، سەن ۇعۋىڭ كەرەك، سونىڭ ءبارىڭ بىلە تۇرا، بۇدان بىلاي زەينەنى ۇيىمدە ساقتاۋعا شامام جوق، – دەيدى. ءسوزىن تاعى ءبىر توقتاتقاننان كەيىن.

– سوندىقتان سەنىڭ ۇعۋىڭ كەرەك. سەنىڭ دە، ونىڭ دا ىرىستى بولۋلارىڭا بۇدان بىلاي ونىڭ ورنى – سەنىڭ ءۇيىڭ، – دەپ ءسوزىڭ اياقتادى.

سەيت ءابدىلدا سول كۇنى-اق زەينەگە نوتاريۋس الدىندا تالاق حات بەرەدى. زاڭ بويىنشا، زەينە سەيت ءابدىلدانىڭ ۇيىندە ءۇش اي تۇرماقشى. سودان كەيىن اقىلباي يناباتتى سەيت ءابدىلدا اقساقالدىڭ كوزىندە قياناتشى ادام بولىپ كورىنىپ قالماس ءۇشىن ءوز تۇسىنان نەكە شارتىن جاساتپاقشى.

III

كەزەك ءسۇيىس

مىنە، ءۇش كۇندەي بولعان جوق، زىمىراپ ءۇش ايدا ءوتتى. بۇگىن–توقالدىڭ التىن بوساعانى اتتايتىن كۇنى. توسەك ورنىن دا، ورىندىقتارىن دا، ساندىقتارىن دا، اينالى ىشقابىن دا، لامپىلارىن دا، جۇپار ساۋىتىن دا تاپ دامەلىنىڭ ۇيىندەگىدەي اۋدارماي، قاتار بولمەنى توقالعا بولا كەشە ادىمىلەپ، جاساپ، بەزەندىرىپ قويعان. شاريعات جولى بويىنشا، اقىلباي العاشقى ءۇش تۇندەي ۇدايىمەن توقالدا بولۋ كەرەك.

دامەلىنىڭ قاراشىعى باتىپ، ءتىرى جانعا كورىنە الماعانىنا، مىنەكي، ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ءوتىپ بارادى. تاڭ قالاي اتتى، اقىلباي سولاي جوعالىپ كەتەدى.
دامەلىنىڭ ەنجار ەكەنىنە، رازى ەكەنىنە كوزى جەتكەن ەكى قايىنبيكەسى – سارا مەن ءجاميلا كۇرتىنەن، اسىعىس جۇمىسپەن شۇعىلدانا قالادى.

بۇكىل ءۇيدى بەينە بازار عىپ جۇرگەن زەينە ءتارىزدى. زەينە كالەرەيگە شىعىپ ولاي دا، بىلاي دا كولبەڭدەيدى. ءان سالادى. ءدامىل-ءدامىل وتكەننەن دە، كەتكەننەن دە قاي ۋاقىت ەكەنىڭ سۇراي بەرەدى. سودان كەيىن كالەرەيدىڭ قۇرماسىنا شىناشاقتاپ، ەسىكتىڭ قارسى الدىندا الىستان اقىلباي قاشان كورىنەر ەككەن دەپ كۇتىپ تۇرادى.

مۇنى تيتتەي جاسىرمايدى، ساڭقىلداپ، كۇلىپ، جۇپ-جۇمىر، توسىرايعان بار كەۋدەسىمەن ساقىلداپ كۇلىپ ايتادى. سويتەدى دە، جالپاق بىلەزىك سالعان جالاڭاش قولىن جوعارى كوتەرىپ، تالماۋراعان، مايىسقان تال بويىن بۇراڭداتىپ، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، جۇمىر، جۇمساق ساۋساقتارىن نۋ قولاڭ شاشىنا توعىتىپ، كەرىلىپ-سوزىلادى، سوندا كوزدەرى تۇنجىراي جايتاڭدايدى. ەكى كۇن ۇداي زەينەنىڭ ىستەگەنى وسى… دامەلىگە ءالى ەكى ءتۇندى، بەينە العاشقى تۇندەي ەكى ءتۇندى وتكىزۋ كەرەك.

ءتورتىنشى كۇن دامەلىنىڭ كەزەگى، كۇيەۋى مۇنى سۇيەتىن كەزەگى. قۇراندا «كەزەك ءسۇيىس» وسىلاي ايتىلعان عوي. دەگەنمەن ەرى دە، قاتىنى دا بىرىنە-ءبىرى تىم سەزىكتى، تىم تۇيىق كورىنىپ قالام با دەپ قىپىلداپ، ەكەۋىنە دە بۇل جۇمىس ءالى تىم جات سەكىلدى توساڭسي بەرەدى.

الايدا زەينە سىندى ايەلگە مۇنداي جۇمىس بالەڭدەي ۇنامسىز دا بولا قويعان جوق. ول قالاي بولسا سولاي قاپەرىنە دە الماي، بىلعاڭ-سىلعاڭ ەتىپ، دامەلىنىڭ وتاۋىنا كىرىپ كەلىپ، جايىمەن وتىرا كەتەدى.

دامەلىنى كۇندەسىم ەكەن دەپ ويىنا دا المايدى. حاديشا بايبىشە: «بارعاندا سەرىك اپاڭنىڭ كوڭىلىڭ كوتەر، وعان جاعىن، ونى سىيلا، شاماڭ كەلگەنشە استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، سۇيكىمدى كورىن»، – دەپ، زەينەنىڭ قۇلاعىنا ءدايىم قۇيىپ وتىراتىن عوي. زەينە دامەلىمەن دوس بولۋعا ابدەن ءازىر ەكەنىن كورسەتەدى، كورسەتكەنى ەمەي نەمەنە، بەت-اۋزىن، دەنەسىن ءجۇز قۇبىلتىپ، نەلەر قىمبات سىرلارىن ايتا باستايدى.

ول ءوزىنىڭ نەنى اۋەس ەتەتىنىن، قانداي وعاش مىنەزى بارىن، بالا كوتەرسەم دەگەن ءۇمىتىن، ءوزىنىڭ ايەلدىك تىلەگىن – ءبارىن دە جىر قىلىپ كويىتەدى. دامەلىنى الداندىرۋعا، قىزدىرۋعا، تىم بولماسا، ءبىر ەزۋ تارتتىرۋعا تىرىسادى. سويتەدى دە، سيقىرلى كوزىن ، سۇيەگەش اۋزىن قۇيقىلجىتىپ، دامەلىگە قاراپ ءوزى جىميادى.

دامەلىنىڭ يت جىنى قۇرىسىپ ۇيدەن قۋىپ شىققىسى-اق كەلەدى. امال نە، قۇداي كوندىرگەن سوڭ، وتىرىپ-وتىرىپ زەينە شىققان سوڭ، دامەلى باسىڭ شايقاپ، دەرەۋ ىشقاپتاعى ايناعا جۇگىرەدى. بەتى دۋىلداپ، قىزارىپ تۇرادى.
دامەلى ايناعا كوپ قارانادى، جۇيكە تامىرلارى ازىراق دامىلداعان تارىزدەنەدى. شىنىندا، ول ءالى دە بولسا كوركەم عوي. ءالى دە كۇيەۋىنە ۇناي الادى عوي. قوي، كوگەرشىندەي قۇلپىرىپ، قايىنبيكەلەرىنەن، وزگە كىسىلەردەن سونشا ماقتاۋ ەستىرتكەن كوركەمدىگى تيتتەي دە جوعالعان جوق قوي.

دامەلى ءوزىن-ءوزى اينالدىرادى، سىنايدى. اقىرىندا كۇندەسىنىڭ جالعىز عانا ارتىق جەرى – تەك جاڭا تۇسكەندىگى، سونىلىعى جوق دەگەن ويعا كەلىپ بەكىدى. سودان كەيىن، وتكەن ايدا ونى الماي تۇرعاندا، كۇيەۋى وسى زەينەگە جەرىك بولىپ جۇرسە دە، وزىنە ءبىر اۋدارىپ الىپ، جاقسى كورگىزگەنى ەسىنە تۇسەدى.

جارايدى، زەينەنىڭ كۇيەۋى قانداي سۇيسە، بۇ دا سونداي ءوزىن سۇيگىزگىسى كەلەدى. كۇندەسىنىڭ كۇندەرلىك دانەڭەسى بولماسا ەكەن دەيدى، ويتكەنى ونىڭ اڭعال ۇياتسىزدىعى جانىن كەمىرىپ بارادى.

دامەلى اقىلبايدى قايتادان وزىنە قۇمار قىلدى. بىراق مۇنىمەن اقىلباي زەينەنى جەك كورىپ كەتپەدى. ەندى ول ەكى قاتىنعا باۋىر باسىپ، توسەلىپ الدى. سەيت ابدىلداعا ۇساپ بۇ دا ءوزىن قاتىندارىنا بىردەي ءبولىپ بەرۋدى داعدى قىلىپ الدى. بىراق ونى دامەلى مىسە تۇتپايدى. وزىمەن وسىنشا ارپالىسسا دا، دامەلى كۇندەسىنە قىزعانۋىن قويا المادى… سۇيگەن جارى قوينىندا جاتقان ءتۇنى دە قىزعانىش سوڭىنان ءبىر قالمايدى.

بۇگىن بىرگە جاتقانمەن، ەرتەڭگى كۇڭدى ويلايدى. ونىڭ كوزىنە زەينەنىڭ ماحاببات وتىمەن جايناعان كوزدەرى ، جۇمىر، مامىق ساندارى ەلەستەيدى. سودان بارىپ، دەرەۋ ميىندا ءبىر ۇڭىرەيگەن بوس قۋىس پايدا بولادى. جۇرەگى وقىس سوقپاي قالعان ىسپەتتەنەدى. ەسسىز سۇيەدى. سوندا ول وزىنە ءوزى: «بۇل ەلەس، زەينەنى كۇيەۋىم تاستاسا، سوندا ويىمنان شىعار ەدى-اۋ»، – دەيدى. ورتاق بايى ەكەۋىنە بىردەي بولىنبەي، كوبىرەك، ارتىعىراق، جاقسىراق جاعىن بۇعان، دامەلىگە اۋىسقانى كەرەك ەدى. بىراق دامەلى ەپپەن دەگەنىمە جەتەم، قارىق بولام دەپ بەكەر اۋرە بولادى. اقىلباي ونى ۇقپايدى، «كەزەك ءسۇيىس، كەزەك جاتۋ» بۇزىلماي بولىپ تۇرادى. جالپى، باقتان تيگەن ءوز تالەيىنە زەينە قاناعات ەتكەن ءتارىزدى. كەيبىر كۇنى زەينەنىڭ سىباعاسىنا تيگەن ءتۇنى دامەلى ورتاق ەرىن بۇرىنعىدان بەتەر قاتتىراق اڭسايتىن كەزى بولاتىن.

ءبىر كۇنى كەشكە تامان اقىلباي وزىنە بۇگىن ءتۇنى ءسوزسىز كەرەك ەكەنىنە كوزى جەتەدى. كىم بىلەدى، بۇگىنگى ىشكى ونىڭ قىزعانۋى وتە كۇشتى بولدى ما، كىم بىلەدى، ءۇش كۇن ءۇردىس سوققان اڭىزعاق دەنەسىن قىزدىردى ما، كىم بىلەدى ەمەس، انىعىندا بۇگىنگى كەش ول ماحاببات دەرتىنە ۇشىرادى.

ايتسە دە ەلدىڭ سالتىندا بار جانە زاڭدا دا ايتىلادى، زاۋدە، الدەبىر كۇندەس ءوز كەزەگىن اناعان بەرەم دەسە ، كەزەك جاتىسى بۇزىلۋعا دا جول بار.
مۇنى دامەلى بىلەدى، بۇرىنعى بايىندا جۇرگەندەگى حاديشا بايبىشەنىڭ مىنەزىن اڭگىمە قىلىپ وتىرىپ، مۇنى زەينەنىڭ ءوزى ۇيرەتكەن. سەيت ءابدىلدانىڭ جاسىراق كەزىندە حاديشا بايبىشە كۇندەستەرىنە بىرنەشە دىلداعا ايىنا ءبىر رەت ساتادى ەكەن. ويتكەنى حاديشا بايبىشە قىلتىڭ-سىلتىڭ ايەل بولعان عوي.
دامەلىنىڭ ەسىنە وسى تۇسەدى، القا، سىرعا تانا، مونشاققا كەلگەندە كارى حاديشادان زەينەنىڭ قۇمارلىعى بىردە كەيىن ەمەس شىعار دەپ ويلايدى. زەينە ءوز جاساۋىنىڭ ىشىندەگى ەڭ شىعىت كيىمدەرىن كيىپ، اينا الدىنا تالاي ساندەنىپ تۇرعانىڭ اركىم-اق كورىپ ءجۇر عوي. ءسويتىپ، دامەلى بۇگىنگى كەش زەينەنى ءوز وتاۋىنا شاقىرىپ الادى. جازعىتۇرعى گۇلدەي جايناپ، ۇلپىلدەپ، جۇپار اڭقىپ، كيىكشە باسىپ، زەينە كىرىپ كەلەدى. قارالدىسىنان ماحاببات لەبى ەسەدى. قازىر اقىلبايدى قۇشادى عوي! دامەلى كۇندەسىن قولىنان ۇستاپ، قارسى الدىنا وتىرعىزادى. سودان سوڭ سارى الا ساندىقتى سالقام ۇستاپ، وزىنە تامان تارتىپ الىپ، ءبىر كەزدە مۇستافا اكەلەتىن نەشە ءتۇرلى ساقينا-جۇزىكتەرىن ءبىر-بىرلەپ شىعارا باستايدى.

– سەن مەنىڭ اسىل نارسەلەرىمدى ءالى كورگەن جوقسىن عوي، سولارىمدى ساعان دا كورسەتەيىن دەپ ەدىم! – الدىمەن گۇلدىبادان اسىل تاسى جارقىراعان، نازىك ناقىستى، التىن جالاتقان، جالپاق كۇمىس قوس بىلەزىك شىقتى. تاماشا ادەمى. زەينە مۇندايدىڭ جايىنا جەتىك كىسىمسىنىپ قولىمەن سالماقتاپ كورىپ، كوزىنە تاياپ سىعالايدى.

– بۇلار مەنىكىنەن ارزان بولماس، انتەك قىمباتىراق دا سوعار، – دەپ قويادى.
سودان كەيىن وڭكەي ءۇش قاتار التىن اقشا قادالعان، ماڭدايعا قيعاش ءتۇسىپ باستى شىرق اينالا جاۋىپ تۇراتىن سۇلۋ بەرىك شىقتى. زەينە ونى باسىنا كيدى دە، سول جاعىنداعى اينالى ىشقاپقا كەۋدەسىن شالقايتا بۇرىپ قارايدى دا جىمىڭ قاعادى. زەينە ءوزى دە كورىكتى ايەل عوي، الايدا مىناۋ بەرىك ونىڭ قويۋ قارا شاشىن قۇنتيتا جارىپ ءبىر ءتۇرلى سۇيىكتى، ءبىر الۋان ادەمى قىپ، جاراستىرىپ جىبەرەدى. زەينە قىلىمسىپ، جىميىپ وتىرادى دا، لەزدە الاقانىنا شاپالاقتاپ:

– اپاتاي-اي، بوركىڭ ماعان قالاي جاراسادى، مەنىكىنەن دە سۇلۋ ەكەن،- دەيدى، دەيدى دە، اپاتايىنا بەتىن بۇرىپ الىپ سۇمدانا سۇرايدى. – اياۋلى اپەكە! مەنىمەن ايرباس قىلمايسىڭ با؟ بوركىڭدى مەنىڭ توبىق ساقيناما ايىرباستا، ول قانداي سالماقتى نەمەسە جۇرتتىڭ بارىنە ۇناعان سىرعاما ايىرباستا.
دامەلىنىڭ جۇرەگى ءجۇرس-ءدۇرس سوعادى. «ا» دەگەندە جاۋاپ بەرە المايدى. زەينە ونىڭ قولىنان ۇستاپ جالىنادى:

– تىڭدا، سۇيكىمدى كوگەرشىنىم، مۇنىڭا مەن ساقينامدى دا، سىرعامدى دا بەرەيىن، ماعان قالاي جاراسادى.

سول كەزدە دامەلىنىڭ القىنعان جۇرەگى ازىراق باسىلىپ، ايتادى:

– جاراساتىنى راس، ءسىڭىلىم! بىراق ساعان ساقيناڭ دا، سىرعاڭ دا جاراسادى.
ولارىڭدى مەنىڭ العانىم قىلمىس بولار. ولار وزىڭدە تۇرسىڭ. ال سەن ءبىر كىشكەنە نارسەگە كونەتىڭ بولسان، وندا بورىكتى سەن ال.

زەينە دامەلىنىڭ ءسوزىن اڭداپ اڭعارماي قالدى بىلەم!

– ءبىر بولماشى قىزمەت كورسەتسەڭ، بورىكتى دە ال، – دەپ دامەلى قايتا ايتادى.
زەينە «الاقايلاپ» قۋانعاننان كەيىن، دامەلى انتەك قىزارانداپ تومەن قاراپ:

– كۇيەۋىڭنىڭ بۇگىنگى كەزەگىن ماعان قي، – دەپ ءسوزىن ءبىتىردى. زەينە جاۋاپ قاتپاعان سوڭ، دامەلى ونىڭ بەتىنە قارايدى. كۇندەسىنىڭ قاباعى ءتۇيىلىپتى، جازىق ماڭدايى جيىرىلىپتى. جىمىرايعان ەرىندەرى بۇلك-بۇلك ەتەدى. زامات شىڭىراۋ تارتقان قاراشىعى بەينە الىسقا قاراعان ىسپەتتى. دامەلى انتەك قۋارادى دا، بىلەزىگىن زەينەنىڭ الدىنا تاستاي بەرىپ، – مىنانى دا الاسىڭ، – دەيدى. زەينە ەرنى جىمىرايعان كۇيىندە كوزى قىدىرىپ، ول جاق، بۇل جاعىنا باسىن باسۋ بۇرا باستايدى. دامەلى قولىن ساندىققا تىعىپ جىبەرىپ. – مەن ساعان سىرعامدى دا بەرەيىن،- دەيدى. زەينەنىڭ تۇلا بويى قالتىراپ، نەداۋىرگە دەيىن باسىلمايدى. كوزى قايتادان وتشا جارق ەتىپ، ەرنى كەزەرە سوزىلىپ:

– جوق، اپاي! ماعان ءلاززاتى كەزەگىم ارتىق، – دەپ شورتىنان ءبىر-اق قايىرادى.
سويتەدى دە، بورىكتى، سىرعانى، بىلەزىكتى، كىلەم ۇستىنە قويىپ، مايىسىپ، دولدانا ورنىنان تۇرادى. «ءلاززاتتى كەزەگىم» دەپ، ويىنداعىسىن وپ-وڭاي ايتا سالىپ، كوزى وتتاي جايناپ، ماحاببات كوركىمەن جارقىراپ، جۇپار ءيىسىن انقىتىپ ەرىن ەرەسەن اڭساعان تۇردە زەينە كەتىپ قالدى. ونى كۇندەپ، ونى جەك كورىپ بۋلىعىپ، داۋىسىم شىعىپ كەتەر مە ەكەن دەپ، دامەلى ەرنىن مىقتاپ تىستەپ العان.

دامەلى بىرازعا دەيىن قوزعالا الماي، قالشيىپ قاتا قالادى دا، سودان كەيىن قۇتىرعان كىسىشە ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قىزىن الا-مالا جالاڭ اياق كۇيىندە جۇگىرىپ سارانىكىنە جونەلەدى. (مۇندا وعان ءبىر تابان جاقىن، وتە-موتە بۇگىنگى كەش. يە، وسى بولمەدەن وعان تىم ۇرىمتال عوي!) بىراق ۋاقىت ءوتىپ بارادى، «سەيىتتىڭ بۇگىن ەرتەرەك جاتقىسى كەلىپ وتىر دەپ، دامەلى كەتسىن دەگەندەي، سارا قۇلاق قاعىس قىلادى.

دامەلى جاميلانىكىنە بارادى. كەشىرگەن ۋاق، كەشىكپەي ونىڭ بايى دا كەلەدى، تاعى كەتۋ كەرەك. مىلقاۋ كالەرەيمەن جالاڭاياق سىبىرسىز باسىپ ۇيىنە قايتادى. ءتۇن تىمىق. بوزارعان دوڭگەلەك اي كوكتەن كوگىلدىر ساۋلەسىن قوراعا قۇيىپ تۇر. كۇندىزگىدەي جارىق.

دامەلى ءوز ەسىگىنە تاياندى. تابالدىرىقتان اتتاۋعا باتىلى بارمايدى. جۇرەگى ءدىر-ءدىر ەتىپ ەكىنشى ەسىككە، قاتارىنداعى شىمىلدىعى جاڭا عانا ءتۇسىرىلىپ، جايقالىپ تۇرعان ەسىككە قارايدى. مىنا شىمىلدىق بولماسا، وي، دۇنيە-اي! زەينەنىڭ توسەگى وسى ارادان كورىنىپ تۇرار ەدى-اۋ! ءبىر مەزەتتە ار جاعىنداعى ءبىر نارسەنىڭ جەلپىنۋىمەن شىمىلدىق قاتتىراق شايقالىپ، ءبىر بۇرىشى نەداۋىر كوتەرىلىپ كەتەدى…

شانق ەتكەن اششى داۋىس شىققانعا الدىمەن ءجاميلا، سودان كەيىن سارا، سودان سوڭ اقىلباي جۇگىرىسىپ كەلدى. ونىڭ جۇيتكىگەن جۇيكە تامىرلارىن ساباسىنا وڭاي تۇسىرە المادى. اقىرىندا ابدەن دىمى قۇرىپ، تالعان سوڭ كوزى ۇيقىعا كەتتى. ەرتەڭىڭدە كەش وياندى. كەشكە دەيىن ساتقاق ۇرعانداي كۇيزەلىپ ءتىرى ادامعا ءتىل قاتپادى.

سوندا قايىنبيكەلەرى اقىلبايعا بۇگىنگى ءتۇن دامەلىنىكى بولسا دا، بۇگىن ونىڭ تىنىشىن الما دەپ اقىل ايتىپتى. بۇل اقىل زەينەنىڭ قولايىنا جاعا كەتتى. ول ولجا كەزەكتى قاعىپ اكەتۋگە دايىندالىپ تا جاتىر. ايتكەنمەن اقىلباي اسىرەسە كەشەگى ۋاقيعادان كەيىن بۇل مەرزىمسىز مەيىرىمدى زەينەگە كورسەتۋگە بەلىن بايلاي المايدى. دامەلى مۇنىمىزدى سەزىپ قويسا، تاعى ءبىر ۇلكەن پالە بولادى دەپ، اقىلباي زەينەنى سوزگە تۇسىندىرمەك بولادى. زەينە اقىلبايدىڭ جانىنا كەلىپ، قولىنان ۇستايدى. ءتوسىن ونىڭ توسىنە قىسىپ،كوزىنە قادالا ۇزاق قارايدى. ءسويتىپ، قولىنان جەتەلەپ الىپ كەتەدى.

ەكەۋى سارانىكىنەن شىعىپ، سولايشا قايتىپ كەلە جاتادى، سوندا دا كۇندەسىنىڭ ەسىگىنە تايانعاندا، زەينە وقىستان وقىس دولدانىپ كەتەدى. قىلىعىنىڭ ارتى نە بولارىن ويلاماستان، اقىلبايدىڭ ايتقانىنا كونگەن بولادى. وتكەن كۇنگى دامەلىنىڭ جىن قاققانداي قىزعانىپ، ءبىر ءۇيدىڭ ءىشىن وراسان بورىكتىرگەن كەسىرىنەن زەينە سىباعالى لاززاتىنەن كەندە قالدى عوي. زەينە سونىڭ قارۋىن قايىرۋدان دا تايىنعالى تۇرعان جوق (حاديشا سىندى كارى جىننىڭ ۇيىندە كورگەن-باققانى تەككە كەتتى دەيسىڭ بە؟), كۇندەسىنىڭ ەسىگى الدىنا كەلگەندە، زەينەنى قيقۋدان ءبىر جوتەل قىسىپ توقتاي قالادى. اقىلباي دا ساسقالاقتاپ توقتايدى، ول زەينەنىڭ قولىنان بۇلقىنىپ، جۇلقىنىپ قاشقىسى كەلەدى. بىراق زەينەنىڭ قۇشىرلانا ۇستاعان قولى بىلەگىنەن جىبەرمەيدى. ءسويتىپ تۇرعاندا، دامەلى ەسىگىنەن شىعا كەلەدى. بايىنىڭ بۇلقىنعانىڭ، زەينەنىڭ بوساتپاعانىڭ كوزى شالىپ قالعان ەكەن. كوزى وتتاي جايناپ كۇندەسىنە قارايدى دا:

– ۇرى، ۇرلىقشى! – دەپ شاپتىعىپ قويا بەرەدى. اقىلباي توقتاتقانشا بولماي دامەلى تەپسىنە شىرىلداپ. – ءجا، ءلاززات ۇرىسى! كەت ءارى، سويقاندى قارا! – دەپ ايقاي سالادى.

IV

– نە ول، نە مەن تۇرامىن.

مۇنى ۇيدەگىلەر ەستىدى، قولىن ەربەڭدەتىپ ءجاميلا جۇگىرە شىعادى، بوساعاسىنان باسىن قىلتيتىپ سارا دا كورىنەدى. سەيىت پەن ماقىلىپتىڭ ۇيلەرىندە كۇبىرلەسىپ، بىردەڭە دەپ جاتقانى ەستىلەدى. «مىنە، ەندى راسىندا»، «قۇداي اقىنا…»- دەگەننەن باسقاسى ءجوندى ەستىلمەيدى.

قايىنبيكەلەرى دامەلىنى جەتەلەپ، سۇيەمەلەپ وتاۋىنا كىرگىزىپ، توسەگىنە جاتقىزادى. زەينە پاڭدانا، قورازدانىپ ءوز ۇيىنە قايتادى. اقىلباي ءۇن-ءتۇن جوق قوناق ۇيگە تارتادى.

سودان كەيىن اي ساۋلەسىنە شومىلعان اپپاق كەڭ قورانىڭ ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىپ-جىلى، جىم-جىرت بولادى. تەك وقتا-تەكتە اتتىڭ پىسقىرعانى، دامەلى وتاۋىنىڭ تۇنشىققان ىنقىلى عانا بۇل جىم-جىرتتىڭ سۇرەنىن بۇزعان سەكىلدەنەدى.

اقىرىندا ءبارىنىڭ دە ءۇنى وشەدى. اي باتقان، قورانىڭ جارىمى ەندى الا كولەڭكە تارتقان. تاڭ تاياۋ بولۋ كەرەك. بۇل الا كولەڭكەنى الدەبىر اق كولەڭكە جارىپ وتەدى. ول قاقپانىڭ قارا كولەڭكەسىنە جىلپ بەرگەندە، تىسقا شىعاتىن كىشكەنە ەسىك تە اشىلادى. سويتەدى دە، ەسىكتى تىرس ەتكىزىپ جاۋىپ ءجۇرىپ كەتەدى.
كۇندەگى ادەتىنشە ءۇي ءىشى تاڭ نامازىنا تۇرادى. كەشىكپەي-اق زەينەنىڭ جويىلعانى ءمالىم بولادى. كىدىرمەي ونىڭ قايدا بارعانى دا بەلگىلى بولادى. ەڭگەزدەي زاڭگى كەلەدى دە ەڭكەيە سالەم بەرىپ، اقىلبايعا سەيت ءابدىلدانىڭ حاتىن ۇسىنادى.

«ءبىر اللانى ماداق ەتەلىك،
ءبىر اللانى دارىپتەلىك.
ۇلىقتانسىڭ ول اللا!ماقتاۋعا تۇراتىن سەيت مانسۇرۇلى اقىلبايعا سالەم! بالام، بىلدىرەتىن حابارىم، بۇدان ءبىر ساعات بۇرىن سەنىڭ توقالىڭ: «قۇداي ءۇشىن كىرگىز!»- دەپ مەنىڭ قاقپامدى كەلىپ قاقتى. مەنىڭ قاتىندارىم ۇيگە كىرگىزگەن ەكەن، سولارمەن بىرگە وتىرعانىن كوردىم. مەنى كورگەن سوڭ، كوزىن ءسۇزىلدىرىپ، كەشە كەشكە مەنىڭ قوجامنىڭ ۇلكەن قاتىنى قوجامنىڭ ءۇي ىشىندەگى ادامداردىڭ الدىندا ماعان ءتىلى ءتيىپ، قاتتى قورلادى. سەنىڭ قولىندا سەنەن تاربيە العان سوڭ، قولىم جەتىپ تەڭدىك العانشا، ۇيىڭدە قورعالاتا تۇرا ما دەپ سۇراعالى كەلدىم دەدى. قاتىندارىمنىڭ كوزىنشە زەينەنىڭ بۇل ءوتىنىشىن تىندادىم دا، جانىم، سەن بۇرىن ماعان قاتىن بولعان ادام ەدىڭ، مەنىڭ ۇيىمە كەلگەنىڭە كۇيەۋىڭ رەنجىپ جۇرەر دەسەم دە، ونىڭ قامقورى بولعاندىعىمنان، ونى ۇيىمە جولاتپايمىن– دەي المادىم. سوندىقتان قاتىندارىمدى قوسىپ ونى مەن جىبەردى دەپ ايتىڭدار تاپسىرىپ، مۇپتيگە جىبەردىم، بۇل اڭگىمە تۋرالى سەنىڭ ويىندى بىلگەنشە ءمۇپتيدىڭ قاتىندارىمەن بىرگە بولا تۇرعانىن ماقۇل كوردىم. اللا جاردەم بەرسە، بالام، سەنىڭ كەسىمىڭ دۇرىستىققا، ادىلدىككە ىلايىق بولار دەپ سەنەمىن».

ءبىر ساعاتتان كەيىن اقىلباي مۇپتيگە كەلەدى. اپپاق قۋداي قارت مەشىتتەن قايتىپ كەلەدى. اق ساۋساقتارىمەن اق ساقالىن سيپاپ، باسىن قالتاقتاتىپ، باياۋلاتىپ ايتادى:

– بالام، قاتىنىڭنفڭ ساعات ايت دەپ تاپسىرعان ءىسى – كەشەگى ۇيىندە بولعان ۋاقيعادان كەيىن، قورلىققا شىداپ، انا قاتىن تۇرعان جەردە تۇرا المايمىن دەپ ايتادى. «نە ول، نە مەن تۇرامىن»،- دەيدى. ساعان ايت دەگەن، ءوز اۋزىنان شىققان ءسوزى وسى. ساعان ەكەۋىنىڭ تاڭداعانىڭ الۋ كەرەك بولادى. از كىدىرىپ قارتتىڭ تاعى ايتقانى: «ساعان ەسكەرتۋگە مەنىڭ موينىما ارتىلعان مىندەت- سەنىڭ توقالىڭ العاشقى قاتىنىداي كوشپەلى اراب قىزى ەمەس، شىن ارابتىڭ قىزى، سوندىقتان سەنىڭ كوزىنشە ءۇي ءىشىڭنىڭ ءبىر مۇشەسى قورلاعانى ءۇشىن، زاڭ جۇزىمەن تالاق حات تالاپ ەتۋگە اقىسى بار. سونى ايتىپ قارت ورنىنان تۇرادى دا، اقىلبايدى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالادى. – كىم بىلەدى، جاسىمنىڭ قارتتىعىنىڭ ساعان ءبىر ءماسليحات بەرگىزەتۇعىن ءجونى بار شىعار. تۇز-ءدامى جاراسىپ وتاسا الماعان ەكى قاتىندى ۇستاعاننان شىراقدانمەن قاتار مىلتىق ءدارىسىن ۇيىنە ساقتاعان كوپ ارتىق.

اقىلباي ودان شىعىپ سەيت ابدىلدانىكىنە بەت قويادى، ول ءوز تۇسىنان ايتادى:

– بالام، سەنىڭ ۇلكەن قاتىنىڭ قىزعانشاقتىعىن ىشىنە ساقتاي المايتىنىن،
كەشە كەشكە توقالىڭدى شىن قورلاعانىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، سوندىقتان ونداي قورلىقتى ەستىپ وتىراتىن جەرگە توقالىڭنىڭ بارا المايتىنى ساعان ايدان دا جارىق بولۋ كەرەك. زەينە شاريعات جولىندا جانە سونىلىق ەرەجەسىمەن ادەپ كورىپ وسكەن ايەل، سوندىقتان سەنىڭ توقالىڭ كۇندەسى كورگەنسىز ايەلشە ءوزىن-ءوزى ۇستاي الماي، بەيپىل اۋىزدىق كورسەتكەنىن كوتەرە المايدى.

بۇل ايەل مەنىڭ قاراۋىمدا، مەنىڭ پانامدا بولعانىن ەسكەر، جازالاسا، سەنىڭ  ۇيىڭدە جۇرگەندە جازىقسىز رەنجىگەنىن ءوزىم دە كوتەرە المايمىن. سەيت ءابدىلدا وسىنى ايتىپ، ايقىن كەزدەرىنە قاباعىن قارسى جاپتى. اقىلباي ەڭسەسى ءتۇسىپ، ىلگەرى  باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، ۇيىنە قايتتى.

– تۇسكى تاماق كەزىندە اقىلباي ۇيىنە كەلمەيدى. ول تاماقتى ويلامايدى، اش ەمەس قوي. ول ماۋىر شايحاناسىندا وتىرىپ شىلىمدى شىلىمعا قوسپاي، اراقتى اراققا قوسپاي بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سىمىرۋدە. ول وسى شايحانانىڭ ىشىندەگى كورىكتى نارسەلەردى وتە تاماشالاعان ادام ىسپەتتى. مەشىت ۇلگىلەس مۇنارا شىعارىپ، سارجا وسىنداي اينەك ورناتىپ، قامىستان جاسالعان كەڭ قاپاستا وتىرعان بۇلبۇلدى دا قىزىق كورەدى. جىلى جاقتىڭ قولعا ۇيرەتكەن شولاق قۇيرىق، ءتورت اياقتىدا قويى دا وعان جات كورىنەدى. قۇراننىڭ اياتىن ويىپ جازعان جابايى اعاش تاقتاي دا ونىڭ كوزىن تارتادى. ءتىل-سۇقتان ساقتاۋعا، كوك سىرلى قابىرعاعا جوسامەن جازعان تىلسىم دا وعان تاڭسىق كورىنەدى. وتكەن-كەتكەنگە قوناق بول دەپ، قول بىلعاۋ يشاراسىن كورسەتۋگە سالىنعان وگىز قانى تۇستەس سوناۋ  قول دا كەرەمەت تارىزدەنەدى. كۇندىز ول كەنت كەمەسىنە بارىپ، جەزدەسى ماقىلىپپەن ەكەۋى قاقپا تۇبىندە وتىرىپ ۇزاق كەڭەسەدى، سودان كەيىن قازىنىڭ كەمەسىنە قاراي بەت قويادى.

* * *

دامەلى ازاپ ءتۇنىن ارپالىسىپ وتكىزدى، ونىڭ ورنىن جىلىداي كۇن باستى. ەندى نە بولار ەكەن؟ كۇندەستىڭ قاشىپ كەتكەنىن ول بىلەدى، ول كەشەدەن بەرى كۇيەۋىن دە كورگەن جوق، قايىنبيكەلەرى ساسكەگە دەيىن  قاراسىن كورسەتكەن جوق. اينالاداعى الەم مولاداي اڭىراپ ادىرا قالعان تارىزدەنەدى، جانى دا ادىرا ءبىر ۇڭگىر. بەينە ءبىر بەزگەك سوعىپ كەتكەندەي  قۇلاعى شىڭ-شىڭ، كوز الدىنداعىنىڭ ءبارى ساعىمداي بۇلدىرايدى.

ۇيقى يەكتەپ وتىرماعانىنا كوزىن جەتكىزگەلى كىشكەنە قىزىن تىزەسىنە وتىرعىزادى، ۇزىك-ۇزىك سۇيەدى. فاتيماسى «تاعى،تاعى» دەي بەرەدى، دەيدى دە بالاۋسا مامىق ساۋساقايىمەن اناسىنىڭ بەتىن ايالايدى. بالاپانىنىڭ اشەيىن ايعايلاپ، ءتاتتى سۇيگەنى دامەلىنى ازىراق تىنىشتاندىرادى، تالماۋلاپ، تالىقسىپ اقىرىن جىلاعانى ەندى وعان شەرلى تىنىشتىق تارىزدەنەدى، ەندى كوزىنىڭ جاسى قۇرعايدى.

– ەي، مەيىرىمدى جاساعان، وسىنىڭ ءبارىن جايلاي گور، ءبارىن دە ۇمىتۋعا، تاعدىرىما كونۋگە قۋات بەرە گور، بۇدان بىلاي جالعىز عانا بالاما بولا ءومىر سۇرگىزە گور! – دەپ تىلەيدى، تىلەيدى دە بالاسىن قۇشاقتايدى، ەركەلەتەدى، تەربەتەدى. كۇننىڭ كولبەك شۋاعى بولمەگە تۇسەدى، ۇزارادى، از-ازداپ جوعارى كوتەرىلەدى. ول ەندى جىلى، التىن نۇرىمەن قالى كىلەم ۇستىندەگى جالاڭاش-جالپى وتىرعان انا مەن بالاسىن… وراپ، اق پەرىشتەدەي كۇتەدى.

– وي، ءسىڭلىم-اي! تۇر، جۇرەيىك! – دەيدى دە سارا ۇزىن قاپتالدى دامەلىگە كيگىزەدى. ءبىر جاعىنان ءجاميلا تۇرىپ:

– مەن قىزىڭنىڭ قاسىندا بولا تۇرايىن، كەشىكپەي كەلەسىڭدەر عوي، ول تەككە ورالعى بولار، – دەيدى. سارا مەن دامەلى كەتەدى.

– وي، جاساعان-اي! ءبارى دە جايلانادى، بىلەم، جالعىز-اق ءتىلىڭ تيگىزگەنىڭ ءۇشىن، مەنىڭ ويىمشا، كەشىرىم سۇراعانىڭ دۇرىس قوي دەيمىن. كىسى ءوز قىلىعى ءجون بوپ تۇرسا دا، ەش ۋاقىتتا ۇرسۋ كەرەك ەمەس، – دەپ سارا  ۇيرەتەدى. دامەلى بۇ ءسوزدى دۇرىس كورەدى. سوندا دا ءوزىنىڭ كۇندەسىنەن، زەينەدەن كىشىرەيىپ، كەشىرىم سۇراۋ…

– ول الدە سونشا اسقاقتاي دا بەرمەس، زەينەنى ايتام، ول ءوزى وتە جۇعىمدى، ەلپىلدەك ادام عوي. سەن قىزعانشاق بولما، بۇعان سەنىڭ مويىنداعانىڭ ءتاۋىر بولار ەدى. تەك مىنا ءبىر جەرىڭ، سەن وسى قىزعانۋىڭدى قويا الاسىڭ با؟!

دامەلى قولىن جۇرەگىنە باسادى، سويتەدى دە سىبىرلاپ:

– اپام-اي، بايقاپ كورەيىك، بار كۇشىمدى سالىپ، تىرىسىپ باعايىن. بۇدان بىلاي تەك بوبەگىم فاتيما ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە ءوزىمدى كوندىرىپ كورەيىن. ويتكەنى كورمەيسىڭ بە؟ – دەپ كەلە جاتىپ، ءسوزىن دىم قويادى، ويتكەنى الدىنان كەڭسەنىڭ ەسىگى اشىلادى.

* * *

قازى – كەڭ جاۋىرىن، قابا ساقال، سۋىق كوز كىسى:

– دامەلى مازەن قىزى، سەيت مانسۇرۇلى اقىلباي زايىبى!

دامەلى قورشاۋلى شارباقشاعا جاقىندايدى. قازى قاعاز اقتارادى. دامەلى باسىن بۇرىپ، كوزىنە اقىلباي مەن زەينە تۇسەر مە ەكەن دەپ ىزدەيدى. قارايدى دا، قازىر بۇل زال ۇيدە حاتشى مەن شىمقانعان ەكى ايەلدەن وزگە جان جوعىنا كوزى جەتەدى. سارا تىسقا شىعىپ كەتسە كەرەك، ويتكەنى اناۋ بۇركەنگەن ەكى ايەلدىڭ كيىمى وعان ۇقسامايدى، بۇل قالاي؟

– مىنە، ءسىزدىڭ قاعازىڭىز، مازمۇنىن تىڭداپ، ءمانىسىن ۇعىڭىز، – دەپ قازى قاعازىن وقيدى:

– زورلاردىڭ زورى اللاعا شۇكىر! بار كۇش سوندا! ونىڭ ءامىرىڭسىز ەش نارسەبولماق ەمەس! بىزگە دەلىس ءشاھارىنىڭ نوتاريۋسىنا، (اللا ءوزى ساقتاعاي) ءبىزدىڭ شاھارىمىزدەگى سوتتىڭ مۇشەسى  سەيت مانسۇرۇلى اقىلباي دەگەن جاس جىگىت بۇگىن كەلىپ ءمالىم ەتتى. ءبىرىنشى، ءتىرىلت شاھارىنەن شىققان العاشقى قاتىنى مازەن قىزى دامەلىگە ءبىر جولا تالاق حات بەرەم دەپ; ەكىنشى، ول قاتىندى الاردا بەرگەن قالىڭىن قايتىپ الۋعا پۇرساتى بولسا دا دامەلى مازەنقىزىنا قالدىردىم دەپ; ءۇشىنشى، ول ەكەۋىنىڭ نەكەسىنەن پايدا بولعان قىزدى جەرگىلىكتى جەردىڭ وعان بەرگەن پۇرساتى بويىنشا، ءوزىم الامىن دەپ. ول اقىلباي زاڭدى ورنىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، بىزگە وسى اكتى قاعازدى جاساۋعا تاپسىردى.

سودان كەيىن اكتى ورنەكتەرى وقىلادى، بىراق دامەلى ەندى وزگە نارسەنى تىڭداي المايدى. ول جىعىلىپ كەتەم بە دەپ، ەكى قولىمەن شارباقتان ۇستاي الدى. شوقپارمەن سالىپ كەتكەندەي ميىنا بىردەڭە زىرق ەتتى. قازى ۇستەلدى تاعى ءبىر قاعىپ قالىپ:

– مەن سىزگە تاعى قايتا ايتامىن، ءسىزدى الىپ قايتۋعا تۋعان-تۋىسقاندارىڭىز كەلگەنشە، ءازىر ءمۇپتي ازىرەتتىڭ ۇيىندە بولا تۇراسىز، – دەدى.

ءۇشىنشى تاراۋ

ءتىرىلت

دامەلىنى الىپ قايتۋعا مازەن اتىنان باياعى مۇستافا كەلدى.دامەلى كولەڭكەدەي ەلبەكتەپ سوڭىنان ەرە بەرگەننەن باسقا، ەسىرىك ۇيقىداي وتكەن، الىس جولدىڭ ەشنارسەسىن ەسىنە المادى. ەڭ العاش ونىڭ جادىندا قالعان نارسە – مازەننىڭ قوراسىنا كەلگەنى، ونى دا اياڭداپ كەلە جاتقان ەكى قاشىردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى توبەگە ۇرعانداي تۇرا قالعاننان، مۇستافانىڭ ءدۇرس ەتىپ جەرگە تۇسكەنىنەن ءبىلدى. مازەن جالما-جان مۇستافانىڭ جانىنا كەلىپ:

– تالاق حات قايدا؟ – دەپ سۇرادى. مۇستافا بورانعا باراتىنداي قاباتتاپ كيگەن باسىنداعى ءۇش لىپاسىن شەشىپ، كونزىن اقتارىپ، ءبىر مەزەتتە ءتورت بۇكتەۋلى قاعازدى سۋىرىپ الدى دا مازەنگە بەردى. مۇستافا تاقيا-بورىكتەرىن قايتادان ورنالاستىرىپ، سالدەسىن تۇزەتىپ جاتقاندا، مازەن قاعازدىڭ بۇكتەسىنىن جازىپ، قاباعىن ءتۇيىپ، سىقبىرتىپ قاراپ ءوتتى دە جۇلىپ العانداي:

– مىنە، كەرەمەت! ول قالىڭدى قايتا داۋلاماپتى عوي! ۋاي، بۇل اقىلباي نەتكەن اقىماق! – دەدى شاتتانا. ءسويتتى دە قاعازدى كوككە كوتەرىپ، ءبىر الاقانىمەن جۇرەگىن باسىپ:

– قۇداي شىن زور عوي! – دەگەن ءسوزدى قوستى. سودان كەيىن دامەلىگە قاراپ، جۇمساق تىلمەن:

– و، قىزىم، ۇيىڭە كىرە بەر، – دەدى.

* * *

ءيا، اناسى ىڭكار ءتىپتى وزگەرىپتى، جيىرما جىل بۇرىن قارتايىپتى. راس، ءالى باياعى موماقان كوزىنىڭ، قايىرىمدى اۋزىنىڭ سىنى كەتكەن جوق، ال شاشى مۇلدەم قۇپ-قۋ بولىپ، بەلى بۇكىرەيىپ، قولدارى دىرىلدەپ كەتىپتى… انام بايعۇس! ىڭكارمەن قابات ءبارى دە قارتايعان ىسپەتتى. قىزىل يت بەلى اسپانعا شىعىپ، قالعۋدان كوزىن اشپايدى. قوزعالۋدان قالعان، سۇر مىسىق وقتا-تەكتە قىرشاڭقى قۇلاقتارىن ءبىر قالباقتاتىپ، شىبىنعا شىرعا تارتادى، توبەسىن… ەمەن بۇتاقتارىمەن جاپقان ۇيلەرى دە ىرگەسى ءشىرىپ، شوگىپ كەتىپتى. وسىنىڭ بارىنەن قايعى لەبى ەسەدى، تۇسكەن جاپىراقتىڭ، ايرىلىسقان دوستاردىڭ قايعىسى وسەدى.

ءۇش جىل بويى ءتىرىلت ءشاھارىن ەسىنە الماعانىنا دامەلى ءوزى دە تاڭدانادى. ءبىر زاماندا اناسىنىڭ جانىندا تانىمال نارسەلەردىڭ، تانىمال جانۋارلاردىڭ ورتاسىندا ۋايىم-قايعىسىز باقىتتى بولعان جەرىن ويلاماعانىنا تاڭدانادى. وندا ماڭىنداعىنىڭ ءبارى قۋانىش ەدى، ءبارى دە ونى ءسۇيۋشى ەدى، ەندى سونىڭ ءبارى ساۋدىراپ تۇرعانى، قارتايعانى ءوزىنىڭ ۇمىتىپ، تاستاپ كەتكەندىگىنەن بولعانداي كورىپ، قيالىنا الدەنەندەي بۇلدىر ويلار كەلەدى. مەيىرىمدى اناسىنىڭ سۋالعان جاعىن قايتا-قايتا شوپىلدەتىپ سۇيەدى. سودان كەيىن بوساعا بارىپ، كۇنشۋاققا جىلىنىپ، الجىپ جاتقان ءيتتىڭ مىلجا-مىلجا تۇمسىعىن قۇرتىمداي مايدا قولىمەن سيپايدى.

ءبىر كۇنى دامەلىگە امانداسقالى جاس كەزىندەگى ءۇش جولداسى، قۇربى-قۇرداسى، سۇلۋ ايەلدەر كەلەدى. ولار قۋانا شۇرقىراسىپ، قايتا كەلگەنىنە قۇتتى بولسىن ايتىسىپ، دامەلىنى قۇشاقتاسىپ، ءماز-ءمايرام بولادى. الىس جەردەگى دەلىس ءشاھارىنىڭ جايىن سۇراستىرادى، قانداي ءشاھار ەكەنىن وسىنشا بىلگىسى كەلسە دە، سۋرەتىن ويىنا ەلەستەتە المايدى.

اپىر-اۋ، دامەلى سول شاھاردە قالاي ءومىر ءسۇردى ەكەن، سول شاھاردە نە عىپ دامەلى بىرەۋدى ءسۇيدى ەكەن، قۋانىشتى، جاپانى قالايشا باسىنان كەشىردى ەكەن، سول ءشاھاردى نەسىنە ساعىنادى ەكەن. مۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ ميىنا دا كىرىپ شىقپايتىن ءبىر تاڭعاجايىپ  نارسەدەي بولادى. ءا، ءجونى بار، ايتپاقشى، دامەلىنىڭ قىزى وندا، كۇيەۋىندە قالعان ەكەن-اۋ. ءيا، ارينە، ول ەندى تىم اۋىر عوي! بىراق نە ىلاج، زاڭ سولاي، كوشپەلى اراب ايەلىنىڭ قايسىسىنىڭ باسىنا ونداي كۇندەر تۋمايدى. سودان كەيىن ارقايسىسى وسى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە باستان كەشكەن كۇندەرىن جىر قىلادى. ۇشەۋى دە وسى اۋىلدىڭ وزىندە كۇيەۋگە بەرىلىپتى.

مۇنكەي – قوجانىڭ بالاسى ماۋلىتكە، كادىمگى پۇشىق ماۋلىتكە ساتىلىپتى. مۇنكەي وعان تيمەيمىن دەپ قارىسىپتى. و تۇگىلى، اكەسى دە قوجاعا: «بالاڭنىڭ دەرتى بار، تۇلا بويىندا ساۋ جەرى جوق، قىزىمدى بەرە المايمىن»، –دەپتى. بىراق سونى ەستىگەن سوڭ، قوجا قالىڭنان ارتىق تاعى جيىرما ءدىلدا قوسىپتى، سونىمەن مۇنكەيدىڭ اكەسى كونۋگە تايانىپ قالىپتى، ويتكەنى مۇنكەيگە ربۇدان ارتىق قالىڭ تولەيتىن كىم بولات دەيسىڭ، اياعى نە بولدى دەسەڭىز، مۇنكەي وعان تيتتەي دە وكىنبەيدى. ءماۋلىتتىڭ كوزىنەن تومەنگى جەرى ورامالمەن تارتۋلى جۇرەدى، ول قاتىنىنا ونشا جۇمىس تا قالدىرمايدى، ۇرىپ-سوعۋى دا ايىنا بىردەن ءجيى بولمايدى.

ال كۇنىكەي ءبىر ەمەس، ەكى رەت ساتىلىپتى. ونىڭ العاشقى ەرى يشاننىڭ ماڭىنداعى ءبىر بىلىكتى مولدا ادام ەكەن. قولجازبانى كوشىرۋگە جاراسىن دەپ، ول كۇنىكەيگە حات تانىتىپتى جانە دە قول ىسكە ۇيرەتىپ، كۇنىكەيدىڭ توقىعان، يىرگەن، كەستەلەگەن بۇيىمدارىن ساتىپ كۇن كورەتىن بولىپتى، ونىڭ اجالى يشاننان بولىپتى. كۇنىكەي تاعى ساتىلىپتى.

ال، ءماريام دامەلىشىلەپ كۇيەۋىنەن جاڭا ايىرىلىپ كەلىپ وتىرعانى سول ەكەن. كۇيەۋى كوركەم مانسۇر وتە قايىرىمدى، وتە جۇمساق ادام ەكەن. ءماريامدى ماڭدايعا شەرتپەپتى. ول جۋىردا ازاز شاھارىنە ستراجنيك بولىپ سايلانىپ، ءماريامدى بىرگە الىپ كەتپەكشى بولعان ەكەن. بىراق نەكە قاعازدا ءماريامدى بۇل جەردەن الىپ كەتۋگە جول جوق ەكەن. …

بۇلىك

تاقىراشتىڭ كوفەحاناسىن بالدىرعانداي مايىسقان سىمباتتى جەتكىنشەك باسقارادى. بۇل بالادان مۋسۋاك ءيىسى اڭقيدى، قاشان كورسەڭ دە جىميىپ تۇرادى. ونى جۇرت «ومار ءازىز» دەپ اتايدى (سۇيكىمدى ومار دەگەنى عوي). قۇدالىق تويىنان ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، ەرتەڭ دامەلى قوراعا شىعىپ كەلە جاتسا، قارسى الدىنان اياعىن اپىراڭداي باسىپ ومار ءازىز شىعادى: — اسسالاۋماعالەيكۋم، باي! – دەپ بالا داۋىسى ساڭقىلداپ، تاقىراشقا سالەم بەرەدى. جاڭعاق اعاشىنىڭ تامىرىمەن ءتىسىن تازالاپ  بولادى دا، بايعا قاراپ:

– ەندى سەن جاڭا قاتىن العاننان كەيىن ءۇي ءىشىنىڭ جۇمىسىن سوعان ارتارسىڭ دەپ ويلايمىن. سەن مەنى كوفەحانا قىزمەتىنە عانا جالداساڭ دا، كەمپىرىڭ ءباتىم كەتكەلى بەرى، قارا جۇمىستى مەنىڭ موينىما ارتىپ ءجۇرسىڭ. ءالى دە مەنى سولاي جۇمساماقسىڭ با؟ ەندى ايتشى، – دەيدى. تاقىراش قارنىن سيپاپ:

– ونىڭ راس! مەن سەنى كوفەحاناعا بولا جالداعام، – دەيدى. جاڭاعى ءوزى شىققان ءۇي جاعىنا قاراپ.

– ا، قاتىن، بەرى كەل، – دەپ داۋىستايدى، دامەلى كەلەدى. تاقىراش ونىڭ انا جاق بۇرىشىندا تۇرعان ەكى ۇلكەن قۇمىرانى نۇسقاپ:

– انا ەكەۋىن قولىڭا ال دا، تەزىرەك سۋ اكەل – دەيدى. ول ەكى قۇمىرا ءتىپتى ۇلكەن، بيىكتىگى تىزەدەن اسادى، ءبۇيىرلى، ەرنەۋلى، ەكى قۇلاقتى. دامەلى ولاردى قۇلاعىنان كوتەرىپ، بەلىن جوكە جىپپەن بۋىنىپ، ۇندەمەي قورادان شىعىپ كەتتى. ەكى جاعى و جەر، ءبۇ جەرى قۇلاعان، تاس بۇيرات، ونىڭ ءار جەرىندە قاداۋ-قاداۋ تەكە ساقال الۋا، تىكەندى قاقتتۇس، تاس بۇيراتتى جارىپ وتەتىن كۇڭگىرلەگەن تاستاق جام جولمەن بۇلاققا قاراي دامەلى ىلديعا قۇلاپ كەلەدى. دامەلى بۇلاقتان ەكى قۇمىراسىن تولتىرىپ الادى، بىراق كوتەرەيىن دەسە، زىلدەي جانە مۇنداي اۋىر جۇكتى كوتەرۋدەن دە توساڭسىپ قالىپتى.

دامەلى جولعا شىعادى، ايعاي ءوردىڭ قياتاس، تار سوقپاعىمەن دامەلى مىقشىڭداپ ورمەلەيدى، ءجۇز ادىم ءجۇردى  مە، جۇرمەدى مە، تاماۋراتىپ، بۋلىعىپ كەتە جازدايدى، ءالسىن-ءالسىن توقتاماسا، مىزعىتا الار ەمەس! ول تاعى جۇرەدى، قۇمىرانىڭ سالماعىمەن قايقالاقتاپ، ەكى سانى قايقيىپ ۇيىپ قالادى.

جالاڭ اياعىنا تاس كىرىپ كەتە مە دەپ، اقىرىن ەپتەپ باسىپ، ميتىقتاپ ءجۇرىپ كەلەدى. اياعىنىڭ استىنداعى ۋاق تاستار ىلديعا قاراي دومالايدى، الاسا شاتتىڭ اراسىمەن بۇراڭداعان تار سوقپاق اسپانعا شىعىپ ورلەپ بارادى، كەتىپ بارادى. شىعىسىمەن شەكە قىزدىرعان، تاڭعى كۇننىڭ كەلبەك شۋاعى كوزىنە شاعىلىسىپ، ول كەلە جاتىر. ەكى جاعىنداعى باۋلاردىڭ ىشىندە قالىڭ جاپىراقتى اعاشتىڭ كولبەڭ قاققان ساياسىندا وتىرىپ، ەركەكتەر اڭگىمە شەرتىپ، حوش ءيىستى شىلىم تارتىسادى.

ءتىلسىز، ءۇنسىز، دىمى قۇرىپ، ەكى يىعىنان دەم الىپ، ول ءجۇرىپ كەلەدى. جوعارىدا، ءدوڭ باسىندا كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسقان، – شاھارگە جەتەم دەپ، ول وزەۋرەي ورمەلەپ كەلەدى. ءالى كەلەدى، ءالى كەلەدى، دامەلى ءومىرى بۇل شاھارگە ءوزىن جەتە الماستاي كورەدى.

ايتكەنمەن قاقتۇس شارباعى، مىنەكي، ارتتا قالىپ بارادى. تار كوشەمەن ءجۇرىپ كەلىپ، كەڭ الاڭعا شىققاندا كوفەحانا الدىندا تاعى ءبىر دەم الادى. بوساعادا تۇرعان تاقىراش ومار ءازىزدىڭ الدەبىر سوزىنە نارازى بولعان كىسىشە تىرجيىپ تىڭدايدى. دامەلى تالتىرەكتەپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە ەسىگىنىڭ الدىنا جەتەدى. جۇرەگى لۇپىلدەپ، كوزى قاراۋىتىپ… قۇمىراسىن… قۇمىراسىن جەرگە قويا الماي، جىعىلىپ كەتەم بە دەپ قورقىپ، قالتىراقتاپ ءبىراز توقتاپ قالادى. قۇمىرانى توڭكەرىپ الماي، سانىنان سىرعىتىپ تۇسىرۋگە شاماسى جەتەر-جەتپەسىن دامەلى بىلە المايدى. سويتەدى دە كومەككە وماردى شاقىرادى.

ومار ونى ەستىمەيدى، دامەلىنىڭ ەكىنشى شاقىرعانىنا تاقىراش شوشقاشا قورق ەتىپ، بوقتاپ جاۋاپ بەرەدى. سودان كەيىن دامەلى ءالى كەلگەنشە ەپتەپ وتە ساقتانىپ، قۇمىرانى كوتەرگەن ءجىبىن شەشە باستايدى. بىراق دامەلىنىڭ ءالى جەتپەيدى، قولدارى قالت-قۇلت ەتەدى جانە بۇرىنعىداي مۇندايعا يكەمى دە كەلمەيدى. قۇمىرا قاتتى سىرعىپ، جەرگە بارىپ كۇلدىپ ەتە ءتۇسىپ، كۇلپارشاسى شىعادى. سۋى شالپ ەتىپ، كوفەحانانىڭ ەسىگىنە دەيىن شاشىراپ، كول-كوسىر قىلادى. ومار مەن تاقىراش پىشاق كەسكەندەي سوزدەرىن قويا قويادى.

– وي، اقىماق! ەسەك! قانشىق! قانشىقتىڭ بالاسى! – دەپ تاقىراش

دامەلىنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتە باستايدى. بوقتايدى دا، بەت-اۋزى ءتۇتىن بوپ كەتىپ، دامەلىگە تۇرا ۇمتىلادى. دامەلى ءبىر ادىمداي شەگىنىپ كەتەدى. بىراق بايى قولىنان شاپ بەرىپ، وزىنە قاراتا تارتىپ الىپ، ءجۇندى باران قولىمەن پارمەنىنشە سىلتەپ، جاقتان بەرىپ-بەرىپ جىبەرەدى. شاپالاقتىڭ داۋىسى كوشەنىڭ انا باسىنداعى جۇرتقا ەستىلەدى. دامەلىنىڭ تۇششى ەتى اششى تاياقتى تۇڭعىش تاتقانى وسى. مازەن ۇرماق تۇرسىن، اقىرماي-اق قۇرداي جورعالاتۋشى ەدى. اقىلباي ءشاھار  ادامى عوي… قاتىن سابامايتىن. دامەلى جان دارمەن كۇيى دۇكەنشىنىڭ جۋان قولىنان جۇلقىنا بوسانىپ، جان ۇشىرىپ ۇكىدەي ۇشىپ، الاڭنان اسا قاشادى. مىناسى تىم وراسان عوي! ول ەندى اكەسىنە بارىپ شاقپاقشى، بايىنا-رەنىش جاريالاماقشى. ون مينۋتتا ماي اعاشتى شارباقتان ءوتىپ، كەلە اناسىنىڭ الجىعان قۇشاعىنا قۇلاپ، سولقىلداپ جىلاپ، كورگەن قورلىعىن سويلەيدى.

–ىڭكار باسىن شايقاپ، بالاسىن جۇباتادى. مازەن تاڭ نامازىن وقىعاننان كەيىن ءالپى اعاشىنىڭ تۇبىندە وتىرىپ قالعان ەدى، بۇگىن كۇن اڭىزاق، اپتاپ بولاتىن ءتۇرى بار، سوندىقتان ول ساسكەلىك تاماققا دەيىن كولەڭكەدە جاتىپ قالاتىن بولار… ونىڭ مازاسىن الۋ تاعى قولايسىز. و تۇگىلى ۇيگە كەلگەننەن كەيىن كۇيەۋىنىڭ ۇستىنەن قىزى  شاعىم عىپ كەلگەنىنە الدە نە دەرىن كىم بىلەدى؟ رەتى كەلسە، بۇل ۇرىستى مازەن بىلمەي تۇرىپ، جايعاستىرعان دۇرىس بولار ەدى.

ول كەلگەنشە كوزىڭ جاسىن قۇرعاتىپ، نە بولارىن قابىرعاڭا كەڭەسىپ كور دەپ، ىڭكار قىزىنا اقىل ايتادى.  سويتەدى دە، جەردە جاتقان جاپىراقتى شىبىننان جاسقاۋعا قولىنا الادى، بۇكتەندەپ ورنىنان تۇرىپ، دالشە بۇكتەلىپ، شاعىل كۇننىڭ استىندا ءشاھاردىڭ تاستاق كوشەسىمەن ەڭكەڭدەپ ورمەلەي باستايدى.

سورلىنىڭ كەيبىر قۋاتى بار، قارا تەرگە شومىلىپ، تاقىراشتىڭ دۇكەنىنە ارەڭ جەتەدى. جۇرەگى ءدۇرسىل قاعادى، كوزىن تۇمان باسادى.

تاقىراش دۇكەنىندە جاستىق شىنتاقتاپ جانتايىپ شىبىن قاعىپ جاتىپ، قايىن ەنەسىنىڭ ايتقان اقىلىن، ءوتىنىشىن «بەتىم-اۋىن»، «ويباي-اۋىن»، «ماسقاراسىن» تىڭدايدى. تىڭداپ بولىپ، اقىرىندا ايتقان ءسوزى:

– ءيا، ەنەم! جاقسى ايتاسىڭ، سەنىڭ بۇل جۇمىسقا كىرىسكەڭىن الدە دۇرىس تا شىعار. بىراق قىزىندى مەن بايىڭنان ساتىپ الدىم عوي، ماعان مۇددەلى ءسوزى بولسا، ءوزى دە ايتادى. ودان دا تىپ-تىنىش ۇيىڭە قايتىپ، شارۋاڭدى قىل، مەنى دە شارۋالىقتان قالدىرما!

كۇن ىسي باستايدى. مازەن ماڭ-ماڭ باسىپ ۇيىنە قايتادى. كىشكەنە قاباقتان وتكەن سوڭ، ءبىر بوساعادان قىزىن كورەدى. دامەلى اكەسىنە تامان تايانادى.

– اكە، ساعان ايتاتىن ءبىر ارىزىم بار.

مازەن كەرەگە كوز ورامالمەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ:

– قازىر، – دەيدى. ول ۇيىنە كىرىپ، شي ۇستىنە وتىرىپ، ءۇن-ءتۇن جوق ىڭكاردىڭ الدىنا قويعان شەلپەگىن، جەمىسىن، ايرانىن ءىشىپ-جەۋگە كىرىسەدى. مازەن تاماقتى باپتانىپ، بيپازدانىپ جەيتىن ادام، جۋىردا بىتىرەتىن ءتۇرى جوق. دامەلى بۇرىشتا وتىرىپ، اكەسىنىڭ شايناعانىنا قارايدى. اقىرىندا مازەن شەلپەكتى، جەمىستى، ايراندى ابدەن اتتاندىرىپ بولىپ، ەندى كوفە-شايىن قۇيىپ، بىلاي قويىپ، قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، دامەلىگە يشارا قىلادى.

سول كەزدە قورادان مازەندى شاقىرعان داۋىس شىعادى. بۇل كادىمگى ومار ءازىزدىڭ بالداي ءتاتتى تانىمال داۋىسى، مازەن بالانى ۇيگە كىر دەپ شاقىرادى.

– بالام، ساعان نە كەرەك؟ – دامەلى جالما-جان ورنىنان تۇرەگەلىپ قاراڭعى بۇرىشقا جونەلدى. ومار جەرگە تايانعان تاياعىنا سۇيەنىپ ادەتىنشە جىميىپ تۇرىپ ايتادى:

– مازەن سوپى، مەن ساعان تاقىراش قوجام جىبەرىپ ەدى، ول ساعان حابار قىل دەپ ەدى،  ەگەر قىزىن دەرەۋ قايتارمايتىن بولسا، بۇگىن كەشكە قىزىنا مولدانىڭ الدىندا تالاق حات بەرەم دە، جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە بەرگەن قالىڭىمدى قايتا تولەتەمىن دەيدى. مىنە، ونىڭ انت ءىشىپ ايتقان ءسوزى وسى! نە دەپ جاۋاپ قايىراتىنىڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ، قىزىندى قايتاراتىن بولساڭ، مەنەن قالدىرماي قوسىپ جىبەرەسىڭ.

مازەن اپتىقپايدى، ساسپايدى، تاماعىن ءىشىپ بولىپ، ويۋلى شاقشاسىن قالتاسىنا سالعاننان كەيىن، بالاعا قاراپ:

– بايىنا ءتيىستى نارسەنى الىپ قايتۋىنا جول بوس. ونىڭ تىلەگى جولعا دا، زاڭعا دا سىيىمدى. تىلەگىن ايتتى، بولعانى عوي.

ومار ءازىز شاھارگە قايتىپ كەلە جاتىر. يىعىنا سالعان شوقپار تاياعىن سەلتەندەتىپ، ارابتىڭ مايدا قوڭىر ءانىن ىسقىرىپ، ارتىنا قاراماستان، اسىقپاي دونگە شىعىپ بارا جاتىر. ونىڭ ارتىنان ەكى قولى سالبىراپ، موينىنا سۋ كەتىپ، كوزى قىدىرىپ دامەلى كەلە جاتىر. كورمەيىن دەگەن ۇيىنە تاياقپەن قورقىتىپ ونى ەرىكسىز اكەلە جاتىر.

IV

جۋاسىعان كوندىككەن

ەندى ءبىر رەتتە دامەلى اڭگىمەگە الدانىپ وتىرىپ، ينەسىن سىندىرىپ العاندا، تاقىراش كەسەكپەن ۇرادى. دامەلى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، بەتى-كوزىن قاپتاعان توپىراقتى سىلكىپ، قاباعىن سۇرتەدى.

تاقىراش:

– جالقاۋسىڭ، سالاقسىڭ، ولاقسىڭ، – دەپ تاعى ۇرسادى. بىراق بۇ جولى دامەلى ءماز وكپەلەمەيدى. نەسىنە وكپەلەسىن، كىمگە شاقسىن؟

اكەسىنىڭ ۇيىنە قاشقاننان بىلاي تاقىراش ىشىنە قان قاتىپ، كەكتەنىپ تۇرسا – اياققا، وتىرسا باسقا ۇرىپ دەگەندەي، قيتىقتان سيتىق تاۋىپ، كۇن كورسەتپەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى كورششى قوجاعا سەزبەستەن بىلاي اڭگىمە قىلادى:

– راسىندا، مەن قاتىنعا تىم جۇمساق اداممىن. مۇنى ءباتىم دە بەكەر دەمەيدى.

بىراق جالعاندا ەرىنشەك ايەلمەن جانىم ءوش، كەزى كەلگەندە، ونداي ايەلدىڭ باس اساۋلىعىن قاعىپ الىپ، جۋاسىتىپ قويعاندى سۇيەمىن. وندا قوجا تۇرىپ:

– ول سەنىڭ ءوز ەركىڭ عوي. شاريعاتتا «قاتىندى ولتىرگەننەن وزگە نە قىلام دەسە دە ەردىڭ امىرىندە» دەيدى عوي، – دەپ جوندەپ قويادى.

مازەن كەيدە شاھارگە كەلىپ، كەتىپ جۇرەتىن، ءبىر كۇنى تاقىراشتىكىنە كەلسە، قىزى قاسىندا، ەكى-ءۇش كورشى ايەل بار، ات ديىرمەنگە جەگىلىپ، اينالدىرىپ ءجۇر. مازەن كوزىن قىسىڭقىراپ قىزىنا قاراعان بولدى. قىزىنىڭ ۇستىندە ءماز كيىم دە جوق، جالاڭاشقا جاقىن. ديىرمەننىڭ كولدەڭەن اعاشىنان قارىسىپ ۇستا ەڭكەيىپ، ەڭتىگىپ، تىلتىرەكتەپ، ماندايىنان تەر بۇرشاقتاي دومالاپ، ديىرمەندى اينالدىرىپ، اكەسىنىڭ الدىنا التى قابات ءوتتى. اكەسى مۇرنىنا ناسىبايىن باپتاپ اتىپ، تاقىراشپەن سويلەسە بەردى.

قاپالى، مەزى قاتتى قىس كەلدى. اعاش باستارىن اق قار باستى. كەيدە جاڭبىر دا جاۋىپ قويادى. تۇنكەنىڭ شولمەكتەرىن، قاقتۇستىڭ بۇتاقتارىن سالدىرلاتا كۇلدىرلەتە جاۋاتىن قاق توبەدەن تۇسكەن سالماقتى قويۋ جاۋىن. كەيدە كۇننىڭ كۇنگىرت ساۋلەسى جارىلعان بۇلتتىڭ اراسىنان تىلدەي بوپ تەسىپ ءوتىپ، ارنانى باسقان قارا تۇماندى بۇرعىلايدى دا لايساڭ دالانىڭ، تاسىعان وزەننىڭ، سابالاق ورماننىڭ ۇستىنە كەلىپ تۇسەدى. كەيدە ويدا، قىردا، اۋىلدا، دالادا، ءالى كۇن جايعان مۇز ساۋلەنى شىمىلدىقپەن وقىس جارق ەتىپ، سامالاداي جارق بولا قالادى، سو كەزدە ءبارى دە زامات اق تۇمانعا كومىلەدى، ول تۇماننىڭ ىشىندە قارانداعان قوراز دا، يت تە جان شوشىرلىق ايدىك زور ايۋان بولىپ كورىنەدى. مۇنداي كۇندەردە ۇيدەن شىققان ادامنىڭ جۋىردا ءجون تاۋىپ، قايتا قويۋى ەكىتالاي.

سوندىقتان سورلى ىڭكاردىڭ كوڭىلىڭ سۇراي بارعان دامەلى ەكى-ءۇش رەت تۇستەن كەيىنگى ۋاقىتتىڭ ءبارىن سوندا وتكىزىپ ءجۇردى. ىڭكاردىڭ كۇن اسقان سايىن جوتەلى ۇستاپ، كەۋدەسى قۇرىپ بارادى، قايتسىن بارماي…

سوڭعى جولى بايدىن تۇسكى تاماعى مەرزىمدى ۋاعىندا دايار بولا المادى، سوندىقتان تاقىراش قاتىنىنا:

– مەنەن بيلىكسىز شەشەڭە بارىپ، جوعالىپ وتىرىپ العاندى مۇنان بىلاي كوزىمە كورسەتپە، – دەپ قويدى.

كوكتەم باسىندا مۇستافا كەلدى. ەنەسىنىڭ سىرقاتى ءزىلدى دەگەندى ەستىپ، كوپتەن كورمەگەن قىزى كەمەلدى بىرگە الا كەلدى.

– ونىڭ اۋىرۋى جامان دەيدى. سونىڭ ءۇشىن قاتىنىمدى ءبىراز كۇنگە دەيىن، ءبىر جايلى بولعانشا قالدىرا تۇرماقپىن، – دەدى مۇستافا تاقىراشقا. وسى سوزدەردى ايتقان كەزدە قاپىدا دامەلى كىرىپ كەلىپ، قۇپ-قۋ بولىپ كەتەدى، ونى بايقاي قويىپ ساسقالاقتاپ:

– وسى جۇما بىتكەنشە، – دەگەن ءسوزدى قوسادى. سويتەدى دە «اياۋلى جىگىت» ءسوزىنىڭ بەتىن كۇننىڭ سۋىقتىعىنا، ەگىننىڭ شىعىمىنا، قاتىن الامىن دەپ جاتقان كورشىسىنە، ءوسىپ، ولگەن مالدارعا بۇرادى. ايەلگە ۋايىم-قايعى تۇسىرمەيىن دەپ، مۇستافانىڭ بۇلايشا جالتارعانىنا تۇسىنە قويىپ، تاقىراش: «سوعان نەسىنە مايمەڭكەلەپ وتىر؟»، – دەگەن كىسىشە، جاراتپاي، يىعىن قۇنىستىرادى.

الايدا ىڭكاردا بارىپ كۇتۋگە تاقىراش تا قاتىنىنا رۇقسات ەتەدى. بىراق ەگىننىڭ وتاعىن جالداعان قاتىنداردىڭ ىشىندە دامەلى دە بار عوي، دامەلىنىڭ شەشەسىنە سول جۇمىستى بىتىرمەي بارۋىنا بولمايدى. جالدانعان ايەلدەردى باسقاراتىن كۇنىكەيدىڭ بايى – ديقانشى ءجۇسىپ. وسى جۇمىستىڭ تەز بىتۋىنە ول جاۋاپتى. ەگىننىڭ ارام شوپتەرىن (وتاعىن) تەزىرەك جۇلىپ ءبىتىرۋ كەرەك.

بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ بەلدەرىندە قىستىرۋلى ششوتى، كەمزەلىنىڭ ىشىندە دورباسى، يىعىنان اسىرا سالبىراتقان بالشىق قۇمىرالارى بار ون ەكى ايەل اۋىلدان جۇمىسقا شىعادى. ولار الاڭنان وتكەن كەزدە ءباتىم كەمپىر بوساعاداعى ورنىنان تۇرىپ، قاقتۇس اعاشىنا دەيىن قاڭعاراقتاپ بارادى، بارادى دا قالتىلداق قولىن ماڭدايىنا قويىپ، كۇننەن تاسالانىپ، كۇنشۋاقتا ەگىن باسىنا جۇمىس قىلعالى بارا جاتقان ءبىر توپ جاس ايەلدەرگە مۇڭايا قاراپ تۇرىپ قالادى.

بيىل ەگىن تىم سەلدىر. استىقتىڭ دەنىن داۋىل ۇشىرىپ اكەتكەن. ەندىگى قالعانىن وڭداپ، باعىپ-قاقپاسا بولمايدى. ءجۇسىپ جۇمىسىنا تىم-اق تىقاق. ايەلدەر قۇمىرالارىن اعاشتىڭ بۇتاعىنا ءىلىپ قويا سالا، ەگىننىڭ بۇيىرىنەن قاز-قاتار تۇرا قالادى. ءجۇسىپ ايەلدەردىڭ ارتىنا ءتۇسىپ، وگىز ايداعان كىسىدەي قولىن شاپالاقتاپ، ولاي قىل، بۇلاي ەت دەپ جۇمساپ، بۇيىرىپ، ونەگە ايتادى. ايەلدەر مويىندارىن، جالاڭاش قولدارىن ىستىق كۇنگە كۇيدىرىپ، دوعاشا ءيىلىپ، وڭ قولىنداعى شوتتارىمەن ارام شوپتەردى قازىپ، سول قولدارىمەن جۇلىپ، ميمىرتتاپ جۇمىسقا كىرىسەدى. وقتا-تەكتە باستىعى ولاردى قاتارلاستىرىپ، ءبىرىن ماقتاپ، ءبىرىن بوقتاپ، شوقپارمەن سەرمەپ، جۋان داۋىسىمەن باجىلداپ، دالانى باسىنا كوتەرەدى.

اۋىلعا كەلگەن سوڭ، دامەلىگە ومار ءازىز: «اكەڭ شاقىرادى»،-دەيدى. دامەلى ۇرەيى ۇشىپ مازەندىكىنە جۇگىرەدى. قورادا تولعان جۇرت، تامسانىسقان دىبىس. دامەلى اڭقيىپ جاتقان ەسىككە ۇمتىلادى، ءۇيدىڭ قاق تورىندە قوڭىرسىق شىراق تۇبىندە كەبىندەي اپپاق، ءمۇلايىم ءجۇزىن كورەدى.

تاڭەرتەن قيمىلسىز، ءۇنسىز-اق شاپاندى ادامدار توپتانىپ، قورا الدىندا كۇتىپ تۇر. اۋىلدىڭ ايەلدەرى توپ توپ بولىپ، ولىك شىققان ۇيگە اعىلادى، ەسىكتەن قالاي كىردى، سولاي وكىرگەن سيىرداي ازان-قازان بولادى.

ولىك ەندى قورانىڭ ورتاسىندا – كىلەم ۇستىندە. ولىكتىڭ ەكى جاعىندا كەمەل مەن دامەلى اقىرىن جىلاپ وتىر.

ءبىراز كۇن وتكەندە دامەلى ەكىنشى رەت انا بولاتىنىنا كوزى جەتەدى. دامەلىگە زور قايعى… «يت ەتىنەن جەك كورەتىن زورلىقشىل ايۋانعا بالا تاۋىپ بەرگەنىم بە؟» – دەگەن وي كۇننەن-كۇنگە جانىن جەگىدەي جەپ، شىداتپاي بارادى. ءبىر  كۇنى بۇلاق باسىندا ءبىر كەمپىرلەرگە جولىعىپ، مۇنداي كۇيگە تۇسكەن ادامعا مىڭ دا ءبىر داۋا بولاتىن شوپتەر بار ەكەنىن بىلەدى.

ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن، دامەلى قاتتى اۋىرادى. اۋىراردىڭ الدىندا دامەلى اتىشۋلى ءشوپتى ىشكەنىڭ اۋىلدىڭ سۇيرەڭدەگەن وسەكشى قاتىندارى نە عىپ بىلمەي تۇرسىن. مۇنى ەستىگەننەن كەيىن، تاقىراش ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، مازەن قايداسىڭ دەپ جونەلەدى، كەلە ايقايدى سالىپ:

– قۇداي اقىنا، مەن قاتىن ساتىپ الدىم دەپ جۇرسەم، سەن ماعان جۇتقىش ساتقان ەكەنسىڭ عوي! – دەپ دۇرسە قويا بەرەدى. مازەن جايىمەن ناسىبايىن الاقانىنا سالىپ، ۋقالاپ ءبىراز وتىرعان سوع، اسپاي-ساسپاي، سالاۋاتتانا سويلەپ، جۇمىستىڭ ءمانىسىن ۇعىندىر دەپ ۇسىنادى.

– نە ۇعىندىراتىنى بار، ول مەنەن بۋاز بولعان ەدى، سول بالاسىن تۇسىرمەك بولىپ، ءدارى ءىشىپ جاتقانى ەمەس پە؟ مۇرامدى يەسىز قالدىرام دەپ، – دەگەن كەزدە اشۋ كەرنەپ كەتەدى. – مازەن، مىنە، قۇداي، مىنە، پايعامبار. سوپى اتانعان باسىڭمەن وسىنداي پەرىنى تۋعىزارمىسىڭ. زاۋدە بالاسىن ءتۇسىردى بار عوي، شاريعات بويىنشا، بارلىق كورگەن زيانىمدى سەنىڭ موينىڭا ارتاتىنىما، ولدا، اپكەل قولىندى.

مازەن ساقالىن جۇمساق سيپاپ كۇبىرلەڭكىرەپ ايتادى:

– وي، «مەس قارىن» اتانعان تاقىراش! سول سەنىڭ ايتقان شاريعاتىندا بۇلاي دەپ ايتىلماعانى بولار. بىلە بىلسەڭ، سەن ۇيدە جوق بولىپ، قاتىنىڭ مەنىڭ قولىمدا قالعان بولسا، راس، سەن مەنەن بارلىق شىعىنىندى داۋلايتىن ءجوڭىن بار. ولاي ەمەس، قاتىنىڭ ءوز قولىڭدا عوي، ولاي بولسا قاتىنىڭدى باعىپ-قاعۋ مىندەتى ءوز موينىڭدا. دەمەك، ءوزىڭ عانا جاۋاپتىسىڭ!

تاقىراش اشۋ ۇستىندە شاريعاتتىڭ بۇل جەرىن ويلاي الماي قالعان ەكەن، سوندىقتان مويىنداپ، باسىن تۇقىرتادى. مازەن جىمىڭ قاعادى.

– سەن تۇتقيىلدان كەلىپ، اتى-ءجونى جوق شاپتىعىپ، قىزىمدى بەتىمە سالىق  قىلعانىڭا، ونىڭ ۇستىنە ءسوزىڭ تىم وسپادار شىققانىنا قاراعاندا دامەلىنى ۇستاي بىلمەي، اقىماق بولعان ەكەنسىڭ دەپ، مەن دە ءوز تۇسىمنان ساعان تىكە ايتامىن. – سونى ايتقاندا، كەبەجە قارىن دۇكەنشى مازەنگە جالت  قارايدى.  مازەن شاقشاسىن تىرناعىمەن تىرس-تىرس قاعىپ، ءسوزىن تاعى قوزعايدى.

– مەن ساعان مۇنىمدى دالەلمەن كورسەتەيىن، باس ۇيلەردە قاتىننىڭ مىندەتى نە ەكەنىن ءبىلدىرىپ قويۋعا، بايىنىڭ پايداسىن كورسەتۋگە، باقىرىپ شاقىرماي-اق، قاباقپەن قيمىلداتىپ قويۋعا بايى كوپ بولسا ءبىر-اق جۇما كەتىرەدى، ودان ارتىق ەمەس. مىسالى، ىڭكار وسىلاي بولعان. سەن قاتىن العالى ءبىر جىل بولىپ بارادى، سوندا دا سەن ءالى كۇنگە قاتىنىڭنىڭ شاتاعىنان ارىلماي، اتاڭا كەلىپ وتىرعانىڭ! سونى ايتادى دا، مازەن ەنجارلانىپ، ورنىنان تۇرىپ، ەكى الاقانىن ءبىر-بىرىنە ۇيكەپ تۇرىپ:

– ەندى قايت ۇيىنە، دامەلىگە ويىڭا كەلگەنىڭدى ىستەي بەر! مەن وسى ساعان ساتقانمىن، سەن تولەرىڭدى تولەگەسىڭ. ءارۋىم ءوز شارۋاسىن وزىنشە ىستەيدى. «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ»، – دەيدى.

دامەلىنىڭ ءدارىسى قايتەر ەكەن دەسىپپ، ابىسىن-اجىندار كوپ سويلەسسە دە، اناسى دا، مىناسى دا دارىگەرسىپ، ساۋەگەيلىك قىلسا دا، ءبىر سوزگە بايلاپ-ماتاي المادى. «ءبىز كىدىرمەي-اق دەر كەزىندە ۇشكىردىك، ءدارىنىڭ ۋىتى بالانىڭ بويىنا تاراعانداي بولعان جوق»، – دەپ، كورىپ كەلگەن كىسىشە، ءۇش قاتىن جەڭىستىك بەرمەيدى. ەندى تورتەۋى «بالا ۋدى ءىشىپ قويدى، انىق بەلگىسىن بەرىپ وتىر سونىمەن ۇشكىرگەندەرىڭ تۇك تە بولمايدى»، – دەپ داۋلاسادى.

…قاتىنداردىڭ ءتۇرى مىناۋ بولعانىن كورىپ،  تاقىراش اللانىڭ جاردەمىنە تايانادى دا، ۇلكەن بالاسىن دەرەۋ يشانعا جىبەرەدى. كەشىكپەي-اق بالاسى  ءتورت دىلداعا ءۇش تۇمار الىپ كەلەدى. تۇمارلاردى جالما-جان ناۋقاستىڭ موينىنا، ىشىنە، بەلبەۋىنە تاعادى. ال سۇپ-سۇر ۇزىنتۇرا سەيت قادىر دامەلىنىڭ بوساعاسىنا كەلىپ، تاپجىلماي تۇرىپ «ياسىندى» ساۋلاتادى. سودان كەيىن قولىن سوزىپ، جارتى ءدىلدا الادى دا جونىنە تارتادى.

مىنە، ءتورت جارىم ءدىلدا شىقتى. تاقىراش بالاسىن تۇسىرەم دەپ وسىنشا شىعىنعا باتىرعان جۇتقىش قاتىنىن شىلبىردى الا-سالا شىپىلداتقىسى كەلەدى. انىعىندا، بۇگىن قۇدايدىڭ قىرسىقتىرعان كۇنى بولدى. شىعىن ىشىنە جارىپ بارادى. مۇرتىن جۇلقىلاپ، كۇڭكىلدەگەننەن باسقا قولىنان كەلەرى جوق. ويتكەنى ىشىندەگى بالاسىنا جازىم بولماسىن دەپ،  بۇ جاۋىزدى ۇرۋعا دا قولى باتا المايدى.

الايدا ازدان سوڭ تاقىراش تىنىم الادى، ويتكەنى باسىن شايقاتقانداي ءبىر وي تۇسەدى راس، قۇداي جار بولىپ، بۇ جولعى قاتەردەن دامەلى امان بولىپ وتىر. بىراق ەندىگى دە تاعى دا ءبىر ءدارى ءىشىپ قويسا كىم بىلەدى، بالاسى ءتۇسىپ قالار. سوندىقتان ەندى دامەلىنى ۇيدە دە، تۇزدە دە اڭدىتىپ قويۋ كەرەك.

الدىمەن، ءۇيدىڭ ءىشىن وڭداپ تۇرىپ ءتىنتۋ كەرەك، كىم بىلەدى، و كاپىردىڭ قاي قالتارىسقا ءدارى ساقتاپ قويماسىن. سودان كەيىن دامەلىنىڭ جاساۋ سالعان كىلتتى ەكى ءابدىراسىن ءبىر جاققا كوزىن جويۋ كەرەك. دامەلى وعان قارسى بولا المايدى، نەگە دەسەڭ، زاڭنىڭ ايتۋى: «ايەل ۇستىنە كيىپ جۇرگەن كيىمنەن وزگەنى بيلەي المايدى» عوي. سودان سوڭ دامەلىنى ۇيدەن شىعارماۋ كەرەك، شىقسا، بايىنىڭ  ۇرىقساتىمەن شىعاتىن بولسىن.

اقىر اياعىندا ۇيدەن شىققاندا ەكى-اق جەرگە باراتىن، ەكى-اق جۇمىستى ىستەيتىن قىلۋ كەرەك. سۋ مىندەتى ونىڭ موينىندا بولسىن، ءۇيدىڭ قاسىنداعى جەمىس باۋىنداعى جۇمىستى ول اتقارسىن. بۇل جوبانى ۇنەمى كۇزەتپەن ورىندايتىن قىلۋ كەرەك. تاڭەرتەڭگىلىككە دامەلى ءۇي ءىشىنىڭ قارا جۇمىسىن ىستەپ جاتقاندا، ومار ءازىزدىڭ قولى بوس قوي، كوفەحانانىڭ الدىندا قاراپ وتىرعاننان باسقا، ءتىسىن تازالاعاننان باسقا نەمەسە كوزىن سۇرمەلەگەننەن باسقا ول نە بىتىرەدى؟! سول وتىرعاندا ول دامەلىنى باقىلاسىن، دامەلىنىڭ كىرىپ-شىققانىن ول كورىپ وتىرادى عوي.

اڭدىسىڭ، اڭدىسىن، انەۋگىدەن كەيىن بالا تۇسىرسەم دەپ دامەلىنىڭ ءوزى دە كەزەنگەن ەمەس. تاعى دا جۋاسيدى، نيەتى سۇيمەسە دە بالالى بولام دەگەن ويعا كوندىگەدى. العاشقى فاتيما دەگەن قىزىنا ەكىقابات بولعاندا، ەسى-دەرتى ەسەن-امان بوسانۋدى تىلەگەن  دامەلى ەكىنشى بالانىڭ تۋعانىنا ءسۇيىنىپ، وyگەنىنە كۇيىنەرلىك ەمەس، تىم-اق سامارقاۋ!

بالا جارىق دۇنيەگە كەلەدى. ەركەك. باسى-كوزى كونەكتەي، قىزىل شاقا، وتە سۇمپايى. امال بار ما؟! دامەلىگە بۇ دا جۇتىنىپ تۇرعان ءتارىزدى. دامەلى وعان قاراپ جىميادى. ەمشەگىن ەمىزەدى، جوووق، مىنە، دامەلى تاقىراشتى دا، مازەندى دە – ءبارىن دە ۇمىتىپ، ءبىر عانا بوبەگىن ويلايتىن بولادى.

دەسەك تە ول ءبارىن بىردەي ۇمىتا قويعان جوق، ەندى ونىڭ كوز الدىنان ءبىر ادامنىڭ بەينەسى كەتپەيدى. ول كىم دەسەڭىز، اتقان تاڭداي اق جارقىنى، ۇلبىرەگەن ەركەتايى، قاراشىعى – فاتيما ەدى. كۇندەر دە ءبىر كۇن كوفەحاناعا كەلگەن مۇستافادان دامەلى سىبىرلاپ قانا قىزىنىڭ نە بوپ جۇرگەنىڭ ءبىلىپ بەر دەپ سۇرايدى.

– قۇلاعىڭ سال، ءبىلىپ بەر دەسەڭ، مەن ءبىلىپ بەرەيىن، بىراق وزىنەن كەتىپ،

اقىلبايدىكى بولعان قىزىڭنان دا ءوز قولىنداعى تاقىراشتان تۋعان ۇلىڭمەن الدانعانىڭ دۇرىس قوي. بەكەر قانىڭدى بۇزىپ نە قىلاسىڭ؟ – دەيدى. مۇستافانىڭ مۇنىسى دۇرىس ەكەنىن دامەلى تۇسىنەدى. اۋىر كۇرسىنەدى دە، كوزىن ءسۇرتىپ، تاقىراشتان تۋعان بالاسىنا تاعى دا ەپتەپ ەمشەگىن سورعىزادى.

تاقىراش قاتىنىن قاداعالاپ باقىلايدى، باقىلاي-باقىلاي بالاسى – بالاجان انانىڭ باۋىرىندا، قۇداي قاس قىلماسا، ادامنىڭ قاستىعىنان  امان بولاتىنىنا كوزى جەتەدى، ول ەندى كۇزەتىن سولعىنداتادى. ءبىر جاعىندا تاقىراشتا ماقتان دا بار،  ەلۋ جاسقا كەلسە دە سازانداي ءتورتىنشى ۇل تاپقىزعان سوڭ، ول ماقتانباعاندا، كىم ماقتانسىن؟ ۇلىنا جانە سۇلۋ دەپ دەن قويۋلى. ەندى دامەلىگە جەتكەندەي اۋىزدىق سالىندى عوي دەپ ەسەپتەپ، ۇلىن وڭداپ قاراسىن دەگەن ويمەن بۇرىنعى ءۇي ءىشىنىڭ بىرقاتار اۋىر جۇمىسىن ونىڭ موينىنان الادى.

ەندى دامەلى قايدا بارام دەسە دە جالعىز جۇرە الاتىن بولادى. كەيدە مۇنكەي مەن كۇنىكەيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا بارىپ، ءسۇت  پىسىرىمدەي وتىرىپ قالىپ جۇرەدى. ابىسىن اجىندارىنا ماقتانعىسى كەلىپ، قايدا بارسا دا قولىنان بالاسىن تۇسىرمەيدى.

كورشىلەرىنىڭ ايەلدەرى دامەلى ايتپاي-اق بالاسىن ماقتاي باستايدى، بىراق ءبىر كۇنى دامەلى تاقىراشتىڭ تاستاعان قاتىنى ءباتىمنىڭ قاسىنا بارىپ وتىر ەدى، ءباتىم كەنەت باسىن كوتەرىپ الىپ، دامەلىگە تىكىرەيە قاراپ، مىڭقىلداپ: «كەت بۇ جەردەن، كەت اۋلاق!» – دەدى. ءبىر كەزدە دامەلىنىڭ ءوزى دە زەينەگە «شىق ۇيدەن» ايتقىسى كەلگەنى بار ەدى عوي، سونىسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى دە، ۇندەمەي جۇرە بەردى.

دامەلىنى جاقسى كۇتىپ، قارسى العان، بالاسىن قولدان قولعا تۇسىرمەي، ەركەلەتىپ، شوپىلدەتكەن، ماقتاعان قاي جەردە بولدى دەسەڭىزشى، ول ماريامنىڭ تويىندا. ماريام تۇنەۋگى ايتتىرىپ جۇرگەن مۇقاتقا تيگەن جوق، مۇقات سىلەۋسىن اۋلاپ، تالاي تۇندەر باس باعىپ، يەك ارتپادا وتىرىپ، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزسا دا، جىل بويىندا اتقانى ەكى-اق اڭ بولدى. ءسويتىپ، كەسىسكەن كۇنگە دەيىن قالىڭعا جەتكەندەي پۇلدى جيناي المادى. سودان سوڭ ماريامنىڭ اكەسى قىزىن وزگە بىرەۋگە ساتتى. بۇل وزگە بىرەۋ كىم دەسەڭىز، ىڭكارىنەن ايرىلعان مازەن ەدى. سونىمەن، دامەلى جايراڭداعان ماريامنىڭ قىزى بولىپ شىقتى.

ماريام قىزىنىڭ ۇيىنە ءجيى كەلىپ تۇرادى. كەلسە، دامەلىمەن ەكەۋى قوسىلىپ الىپ، قىدىرىپ بۇلاققا بارادى، باۋ ارالايدى. باۋدا دەگەن شەكە قىزار، مي قاينار تالتۇستە قوڭىر سالقىن بوپ تۇراتىن سامال كولەڭكە بار.

ەكەۋى سول باۋداعى قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا جاپىراقتارى توگىلگەن انار اعاشىنىڭ ساياسىندا شالقاسىنان جاتىپ اڭگىمە سوعىپ، كوگەرگەن شىڭىراۋ كوكتە قالىقتاپ، اينالىپ جۇرگەن قاراقۇسقا كوز سالادى. كەيدە بۇتانىڭ ەكىنشى جاعىنان كۇبىرلەگەن داۋىس شىعادى، الدەبىرەۋ بۇتاقتاردىڭ اراسىن ەپتەپ اشقاندا، جاسىل شارباقتىڭ ار جاعىنان امانداسقان داۋىس سانق ەتىپ، قۇلاققا كەلەدى. دامەلى الدەكىم دەپ، تاڭىرقاپ، يىعىن قىسادى، ال اق جارقىن ماريامنىڭ ويىنا دا كىرمەيدى، وعان ءبارى قىزىق، ءبارى ەرمەك.

ەڭ بولماسا تاعى ءبىر ەمىن-ەركىن كۇلىسىپ الۋعا، وگەي اناسى كولەڭكەلى تۇكپىرگە قىزىن تاعى الىپ كەتەدى.

ءباتىم كوزىن سىقسيتىپ، باسىن شايقايدى. تاقىراش ونىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا:

– مەن باردا بۇ كىسىنىڭ ۇيىنە ارامدىق كىرگەن ەمەس ەدى، – دەيدى. تاقىراش توبەگە ۇرعانداي تۇرا قالىپ:

– نە ايتپاقسىڭ، قۇداي اقىنا، ءبىلدىرشى، – دەپ سۇرايدى. ءباتىم قۋ سۇيەك قولىن باۋ جاققا قاراي اقىرىن سوزىپ:

– ءبىر كەزدە قاتىنىڭ ول جاققا تەك جۇمىس قىلۋعا بارۋشى ەدى، – دەيدى. تاقىراش قاباعىن تۇكسيتىپ، شۇعىل بۇرىلادى دا، شوقپارىن قۇشىرلانا قىسىپ، تاپال اۋلانى جاعالاپ، جام جولمەن ىلديعا ءتۇسىپ كەتەدى.

* * *

«قۇرالايدىڭ قارا كوزى دە سەنىڭ كوزىڭدەي قارا ەمەس»… ءماريام مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى. دامەلىگە، ونىڭ تۇرىنە قاراعان دا جوق.

– وڭشەڭ جىننان جارالعان! كۇنانىڭ ۇياسى! – ەكەۋى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلگەندە، قارسى الدىندا تاقىراشتى كورەدى. تاقىراش تاناۋراتقان كۇرەڭ قىزىل بۇتانىڭ ەكىنشى جاعىنان اسىعا قاشقان اياقتىڭ دىبىسى…

– وي، قانشىق! ايۋان! سالداقى! ول اشۋ كەرنەپ، اۋزىنان تۇكىرىك شاشادى.

ونىڭ كوزىڭ تۇمان باسقان. جانجال شوقتارىن قۇلاشتاپ تۇرىپ دامەلىگە جىبەرەدى. اششى ايعاي! جان داۋىس! دامەلى قولىنا بالاسىن ۇستاپ وتىرعان عوي. ول جاسقانا باسىن جالت بۇردى. سوندا بالانىڭ قاق جارىلعان باسىنان اناسىنىڭ ومىراۋىنا قان ساۋلاپ قويا بەردى، بالا ءولدى.

التىنشى كۇن دەگەندە تاڭەرتەن ءتىرىلت  شاھارىنە تەرگەۋشى كەلدى. تۇسكە دەيىن الاتىن جاۋاپتارىن ءبىتىرىپ، قاعازىن جازىپ بىتىرەدى دە، تەرگەۋشى قايتادى، ونىڭ ارتىنان قامباي مەن تاقىراشتى الىپ كەتەدى.

اكەسى مەن كۇيەۋى

«اللاعا شۇكىر! دامەلى قىزىمىزدىڭ كۇيەۋى تاقىراشقا بىزدەن سالەم! سودان كەيىن قۇداي تاعالانىڭ امىرىمەن پەشەنەڭدە جازىلعان ساعان ەكى جىل اباقتى بار ەكەن، تاعدىردىڭ  مۇنىسىنا مەن دە كونەمىن جانە باسقا كومەك بەرۋگە قولىمنان كەلمەگەندىكتەن، سەنىڭ كوڭىلىندى اۋلاۋ ءۇشىن جۇرەگىمنىڭ قالىڭ قاسىرەتىن بىلدىرەمىن. ەندى مەنىڭ ساعان حابارلايىن دەپ وتىرعانىم، سەن جوقتا مۇنداعى ۇلدارىڭنىڭ ىرزالىعى مەن قاتىنىڭدى مەن ءوز ۇيىمە العان ەدىم. سەنىڭ ۇلدارىڭ مەنىڭ قىزىمدى  ەندى قايتىپ كورگىسى كەلمەيدى، سەنىڭ ايىپتى بولعانىڭدى ولار مەنىڭ قىزىمنان كورەدى… پىشاق سالىپ الۋدان دا تايىناتىن ەمەس. بىراق ونداي ۋاقيعا بولا قالسا، ءبىزدىڭ ارامىزعا قاندى قانمەن جۋاتىن كەك تۇسەر ەدى. زاڭ بويىنشا، نە سەنىڭ تۇقىمىڭ، نە مەنىڭ تۇقىمىم قۇرىماي ول كەك تىنباس ەدى. ەكىنشى جاعىنان ايتساق، دامەلى، راسىندا، ساعان ىلايىق قاتىن ەمەس، سەن قايتقانشا وڭالاتىن ءتۇرى دە جوق. جۇمىستىڭ جاعدايى وسىلاي بولعان سوڭ، مەن ساعان قازىر-اق دامەلىمەن ايرىلعانىڭدى ءماسليحات ەتەمىن. جوعارىدا مەنىڭ كورسەتكەن قاتەرلى جاعدايلارىمدى ەسكە الىپ، ەكەۋىمىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن بىتىمگە كەلگەنىمىز ماقۇل بولار دەپ ويلايمىن. سەنىڭ ۇلدارىڭا بۇرىنعى ماعان تولەگەن قالىڭنىڭ جارىمىن قايتارسام، سوعان سەنىڭ دە رازى بولعانىڭ دۇرىس، ەكەۋمىزدىڭ تۇقىمىمىز ءومىرى وشتەسىپ كەتپەسىن دەگەن ويدى مەن ويلاسام، سەن دە ويعا قوسىلارسىڭ دەپ سەنەمىن. سونىمەن، شىراعىم كۇيەۋ، وسى جۇمىستى قابىرعاڭا كەڭەسىپ ويلاپ كور، ءوز تارازىڭا سالىپ، سەن دە ولشەپ كور. ىزگى سالەممەن قايىن اتاڭ مازەن».

مازەننىڭ جاسىرعان ءبىر نارسەسى بار، ول نە دەسەڭىز، تاقىراشتان ايىرىپ الىسىمەن دامەلىنى باسقا بىرەۋگە پۇلداپ ساتپاقشى بولىپ، ساۋداسىن ءپىسىرىپ ءجۇر ەدى.

كەلەسى جۇمانىڭ ىشىندە تاقىراشتىڭ ۇلكەن ۇلى مازەندى مەشىتكە كەلسىن دەپ شاقىرتادى. مەشىتكە اۋىل حالقى تۇگەل جينالماق! حاباردى الىسىمەن، مازەن شاھارگە جونەلەدى. كەلسە، مەشىتتىڭ زاڭعار، سالقىن، الا كولەڭكە ۇيىندە وڭشەڭ اقساقالدار القا-قوتان وتىر ەكەن. اقساقالى دا، كوك ساقالى دا سونىڭ ىشىندە مويىندارىندا ءتاسپى، قولدارى تىزەدە، قوزعالماي ءسۇزىلىپ وتىر. سەيت قادىردىڭ الدىندا جارعاق قاعاز، ءمۇيىز ءداۋىت، قامىس قالام جاتىر.

مازەن باشماعىن تاستاپ، كىلەم ۇستىمەن بايپانداپ، جيىلعان جۇرتقا تامان جاقىندايدى. سول كەزدە تاقىراشتىڭ ۇلى قاسىم دا، قاسىندا ەكى ءىنىسى بار، ورنىنان تۇرىپ، قاۋىمعا قاراي جۇگىرەدى. قاسىم قولىنداعى قاعازىن قوجاعا بەرىپ، سالماقپەن سويلەيدى:

مىناۋ قازىنىڭ كۋالاندىرگەن سەنىم قاعازى، وسى قاعاز بويىنشا مەن اكەمنىڭ وكىلىمىن، – دەيدى. سەيت قادىر حات-ءموردى جاريالاپ وقيدى.

– ءوزىمنىڭ وكىلدىگىم بويىنشا، اكەم تاقىراش مۇقانۇلىنىڭ اتىنان دامەلى مازەن قىزىن ءۇش رەت تالاق قىلدىم، ۇيىمنەن قۋدىم دەپ جاريالايمىن.

مازەن كوزىن شىقشيتىپ، قاعازعا قۇلاق سالادى. سول كەزدە قاسىم تۇرىپ.

– بىراق مەن بەس ءجۇز ءدىلدانى ونىڭ موينىنا ارتامىن، – دەگەن ءسوزدى كىرىستىرەدى. مازەن كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدايدى. قاسىم ءسوزىن اياقتاتادى. – قۇرمەتتى اقساقالدار، سىزدەردىڭ الدىڭىزدا مەنىڭ جاريالايتىنىم: ءبىزدىڭ ۇيىمىزدەن شىعارىلعان دامەلى مازەن قىزى ءبىزدىڭ تولەگەن بەس ءجۇز ءدىلدانى ءوزى نە اكەسى تولەگەندە عانا ەكىنشى بايعا تيە الادى، – دەيدى.

سەيت قادىر بۇل جۇمىستى قاعازداپ ەكى جاعىنا قول قويعىزادى. مازەن جيىلعان جۇرتقا باس ءيىپ، قازداڭداپ، قايقيىپ، ۇيىنە قايتادى.

ءماريام، ءسىڭلىسى ۇشەۋى قورانىڭ ىشىندە وتىر ەكەن، مازەن قىزىن قاسىنا شاقىرىپ الىپ ايتادى:

– مەن سەنى ەكى رەت كۇيەۋگە بەردىم، ءبىرى جاس، ءبىرى كارى كۇيەۋ. العاشقى كۇيەۋىڭ كوركەم، سوڭعى كۇيەۋىڭ سۇمپايى بولدى. سەن بۇل كۇيەۋلەرىڭنىڭ بىردە-بىرىمەن وتاسا المادىڭ. ەندى، مىنە، سوڭعى بايىڭ تاعى تالاق قىلىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە بۇل بايىڭ قالىڭمەن باسىڭدى بايلاپ قويدى. ەندى بۇدان بىلاي سەنىڭ جۇمىسىڭا كىرىسەم دەپ تىلەنشى بولىپ، موينىما قاپ سالاتىنىم، قۇداي بىلەدى، اق. سەن مەنىڭ قىزىمسىڭ، ونى دا بىلەمىن، سوندا دا. – سونى ايتىپ كەلە جاتقاندا، ءماريامنىڭ سىڭلىسىنە يەك قاعىپ، سەنسىز دە مەنىڭ جۇمىسىم از ەمەس دەپ، شىق دەگەندەي قىلادى.

سودان كەيىن قىزىن قولىنان ۇستاپ، قورانىڭ ەسىگىنە الىپ بارادى، جولعا قاراي اقىرىن يتەرىپ جىبەرىپ:

– بار، قىزىم، بار! بۇگىننەن بىلاي باسىڭ بوس. باتامدى بەردىم، قۇداي پانا بولسىن، – دەپ ۇيىنە قايتادى.

كوزىندە ءتۇپسىز مۇلايىمدىك، ەكى قولى سالبىراپ، دامەلى كەتە بارادى. ەندى ول اكەسى ءتىرى بولسا دا ەشكىمنىڭ دە قىزى ەمەس، ول ەندى ەشكىمنىڭ دە قاتىنى ەمەس، سوندا دا كۇيەۋگە تيۋگە ەركى جوق، ول ءالى جاس، ول كوركەم، سوندا دا بۇل وڭىردەگى ەل نامىستان قورقىپ، ونى ەسىگىنەن دە قاراتپايدى، ونىڭ ءبىر ءۇزىم نانى دا، ءبىر ءتۇيىر كۇرىشى دە جوق.

VII

دەلىس

ءال-اسۋاپتان شىعاتىن ۇڭقىر-شۇڭقىر قۇلاما جولمەنەن تاستاۋ توپىراققا قاندى ىزدەرىن تاستاپ، دامەلى ادىمداي باسىپ ىلديعا كەلەدى.

تومەن قاراي تۇسكەن سايىن تانىس نارسەلەردى ءبىر-بىرلەپ تاني باستايدى، شىركەۋ، قازارمان، مەشىت، الىستا ۇزىنشاق تۇبەكتە مولا. ونىڭ بەر جاعىندا قالادان موينى اسىپ تۇرعان ءمۇپتيدىڭ زاڭعار ساتىسى.

ءبىر زاماندا وسىناۋ ساتىدا تۇرىپ، وسى ۇيگە ول ماڭگى قوش بول دەپ ەدى-اۋ. ەي، مەيىرىمى مول جاساعان-اي! جۇرەگى نە عىپ تۋلاپ بارادى؟ شەكە تامىرى نەگە زىرقىلدايدى، مىنە ەندى باسى دا اۋىرىپ كەتتى، سىنىپ بارا جاتقانداي اۋىردى.

دامەلى ەنتەلەي باسىپ قورعانعا جاقىندايدى، سويتەدى دە ەكى قولىن الدىنا سوزىپ، ءال-اسۋاپتىڭ قاقپاسىنا كىرەدى.

* * *

مىنا ءبىر اباقتىنىڭ جانىندا جۇگىرىپ بارا جاتقان نەتكەن ايەل؟ مىنە، ول ۇلگىباۋىنىڭ جىڭىشكە قاقتۇس اعاشتارىنىڭ، ەسكى قورانىڭ اراسىنان ءوتىپ بارادى.

ول جۇگىرىپ كەلەدى، مىنە، ول… ەڭ باي، ەڭ قۇلاما كوشەگە قاراي بۇرىلدى. ول جۇگىرىپ كەلەدى، ەسەكتەر جولىن بوگەدى، ولاردىڭ قۇم تەڭدەگەن قوراپشىلارىنىڭ ارا-اراسىمەن ايەل سىمپىلداپ ءوتىپ بارادى. ول جۇگىرىپ كەلەدى،  دەنەلەرى قولاداي، جالاڭاش بالالار توپتى تورعايداي شاشىراپ «دۋانا» قاتىننىڭ ارتىندا شانق-شۇنق ەتەدى.

ەسىك الدىندا وتىرعان ءبىر اراب جالما-جان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قولىن بۇلعايدى، كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ءبىر پوليتسەي تۇرا جۇگىرەدى. ءبىر ەسالاڭ تىلەنشى قاتىن كىشكەنە قىزدى، اقىلبايدىڭ قىزىن جاڭا عانا الا جونەلدى.

بالا دا جىلاپ، اعاتايلاپ، تىپىرلاپ بارادى، ويتكەنى قۇشاعىنا قىسىپ، ارسالاڭداپ سۇيگەن تىلەنشى ايەل ونى شوشىتتى، ءبىر جەرىن اۋىرتتى ما، كىم ءبىلسىن؟!

سورلى ايەل! كىم بىلەدى، الدە ول دا جانىنداي سۇيگەن قىزىنان ايرىلدى ما؟

بوتەن تىلەنشى قاتىننىڭ قولىنان اقىلبايدىڭ قىزىن ارەڭ  دەگەندە ايىرىپ الدى. سودان سوڭ پوليتسەيلەردىڭ باستىعى سورلى تىلەنشىنى اسكەر اۋرۋحاناسىنا اپار دەپ بۇيىردى.

ءۇنسىز ۇلكەن زال، ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندى قوس قابات اق شىمىلدىقتىڭ ارتىندا، اينەك تۇبىندەگى جىڭىشكە توسەكتە دامەلى جاتىر. ونىڭ شاراسىنان شىققان، بادىرايعان كوزدەرى جان-جاعىنا الاق-جۇلاق ەتەدى. جاستىقتاعى باسى سالماقپەن ولاي-بۇلاي بۇرىلادى، كۇنگە كۇيگەن، قوشقىل قولدارى كورپەنى ءارلى-بەرلى سيپايدى. وقتا-تەكتە ول سىبىرلاپ، كوشپەلى اراب تىلىمەن الدە بىردەڭەنى ايتادى. ول ايتقانى ەركەلى، ءتاتتى ءسوز بولۋ كەرەك. ءدالىس دەگەن ءسوزدى تالاي ايتقان شىعار.

دارىگەر:

– ءتىلماش اكەلىڭدەر، تەزىرەك بار، – دەيدى دە باسىن شايقاپ، ساعاتىن سۋىرادى. كەشىكپەي ءتىلماشتا كەلەدى. ءتىلماش – اقىلباي.

اقىلباي ءال ۇستىندە جاتقان ايەلگە ەڭكەيىپ قارايدى دا، دامەلى ەكەنىن تانيدى! ول بوپ-بوز بوپ كەتەدى. الايدا مۇسىلمان ادام بويىن بەرمەۋ كەرەك. ول ونىڭ كۇس بولىپ جارىلعان ساۋساقتارىنا، قۋ سۇيەك بىلەگىنە، تابىت كەۋدەسىنە قارايدى. جالاڭاش جاتقان وڭ جاق يىعى استىنان ۇزىن جارانىڭ ورنىن كورەدى.

ايەلدىڭ باجىرايعان كوزدەرى اقشاڭداپ، باسى جاستىق ۇستىندە اۋناقشي بەرەدى، كەزەرگەن ەرنىنەن سىبىر ەستىلەدى.

– و، قۋانىشىم، قۋاتىم! ءيا، سەن ءالى مەنىڭ بالامسىڭ عوي، مەنىڭ… ءسۇيشى جانىم! مەن سەنى جانىمداي كورەمىن. ونى دا سۇيەمىن، ونى دا. ول مەنى قۋىپ جىبەردى عوي. سوندا دا  ول مەنىڭ كۇيەۋىم عوي. مىنەكي، مەن دە كەلدىم! مەن بۇدان بۇرىن كەلمەكشى ەدىم، بىراق مەنى ۇستاپ جىبەرمەدى عوي، مەنى قينادى عوي! وي قانداي قينادى! جوق، ەندى مەن بىلمەيمىن. ساۋلەم، سەن نەتكەن ادەمىسىڭ. كانە، كەلشى، اسىل قۇلىنىم! سەن بار! اعاڭدى، مەنىڭ كۇيەۋىمدى شاقىرىپ كەل. وعان تەزىرەك كەلسىن دەپ ايت…دەرەۋ دەپ ايت…ويتكەنى كەشىكپەي مەنى تاعى… كەتۋ كەرەك…

اقىلباي تىرپ ەتپەي، ءبىر اۋىز ءسوزىن دە جەتكىزبەي، قۇلاعىن سالادى، ونىڭ القىمىنا بىردەمە تىعىلعانىن دارىگەر دە بايقادى. ول توسەكتىڭ شەتىنە قولىن تايانعان، ونىڭ شىنتاعى ءدىر-ءدىر ەتەدى.

دامەلىنىڭ قولى توسەك جاپقىش ۇستىندە ولاي-بىلاي سەندەلىپ ءجۇرىپ، اقىلبايدىڭ قولىنا تيەدى… ونىڭ ۇلكەن كوزدەرى بايىزداپ، نۇر پايدا بولادى…سونان كەيىن كەزەرگەن ەرنىنە لاقىلداپ قان اعادى… جالما-جان قاقالىپ-شاشالىپ، سولقىلداپ:

– وي، اقىلباي! اقىلباي! اقىلباي! – دەپ زارلايدى. دامەلى باسىن انتەك كوتەرىپ الىپ…قالتىلداعان قولدارىن سوزىپ، – سەن كەلدىڭ بە، سۇيگەن جارىم! مەن ءولىپ بارام! – دەپ كوزىن جۇمادى.

سوڭى

تۇپنۇسقا: «قازاق ادەبيەتى» گازەتى (2020 جىل 28 قىركۇيەك)

Abai.kz