اشارشىلىق قازاق جەرىندە قالاي باستالدى؟
جالعاسى...
ءىىى. اشتىق قۇرباندارى
الدىمەن اشارشىلىقتىڭ سەبەبىن انىقتاپ الايىق. مۇستافا شوقاي «تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ» دەگەن ەڭبەگىندە جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ اشتان قىرىلا باستاعانىن، بولشەۆيكتەردىڭ سولارعا قول ۇشىن بەرۋدىڭ ورنىنا سولاي بولعانىن قالاعانىن ايتا كەلىپ، قىزىلدار باسشىلارىنىڭ ءبىرى توبولين دەگەننىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى: ول اشىقتان اشىق بىلاي دەيدى: «كيرگيزى (كازاحي), كاك ەكونوميچەسكيە سلابىە ۆسە روۆنو دولجنى بۋدۋت ۆىمەرەت. پو ەتومۋ دليا رەفوليۋتسي ۆاجنەە تراتيت سرەدستۆا نە نا بوربۋ س گولودوم، ا لۋچشە نا پوددەرجكۋ فرونتوۆ»
مۇنى لەنين مەن ءستاليننىڭ بايلامى دەي الامىز با؟ ولاي دەۋگە بۇلتارتپاس دالەل جوق.
ال بۇل ورايدا شەتەل زيالىلارى نە دەيدى؟
اعىلشىن پروفەسسورى ۆ.كوننولي «ۋرالدىڭ ارعى بەتىندە. كەڭەس ازياسىنداعى ەكونوميكالىق دامۋ» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە اشارشىلىق وتىرىقشىلاندىرۋ مەن كولحوزداستىرۋدىڭ سالدارى ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن. ءوز سوزىممەن ايتساق: «قازاق كوشپەلىلەرىن وتىرىقشىلىققا اۋىستىرۋ پروتسەسى مەن كولحوزداستىرۋ بارىسىنداعى دورەكى ادىستەر بۇكىل قازاقستان بويىنشا ادامداردىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋىنا، مال باسىنىڭ كۇرت ازايۋىنا دۋشار ەتتى... قازاق دالاسىنىڭ جاعدايىندا قىسقا مەرزىمدە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرىن وتىرىقشىلىق شارۋاشىلىققا اۋىستىرۋ ارەكەتى «ەكونوميكالىق ەسسىزدىك ەدى». («قازاقتار شەتەل ادەبيەتىندە»، الماتى. 1994 ج. 162-163 بەتتەر).
كانادالىق عالىم ر.ءپيرستىڭ بايلامى دا وسىعان ۇقساس. ول «1867-1917 جىلدارداعى ورىستاردىڭ ورتا ازياداعى وتارشىلدىق ساياساتى» زەرتتەۋىندە: 1917 جىلعا دەيىن باستالعان كەيبىر پروگرەسشىل تەندەنتسيالاردى» كۇشتەپ جىلدامداتۋ كوپتەگەن ادام قۇرباندارىنا ۇشىراتتى. مىسالى، كوللەكتيۆتەندىرۋ بارىسىندا قولدانىلعان زورلىق پەن وتىرىقشىلاندىرۋ اشارشىلىققا اكەلىپ، ءبىر ميلليوننان استام ادام قىرىلدى» – دەيدى.
پىكىر، بايلام وسىنداي، اشتىققا ۇرىندىرعان – ەكونوميكالىق ەسسىزدىك.
بولشەۆيك كوسەمدەردىڭ سول تۇستا قازاق دالاسىندا جۇرگىزگەن ساياساتى كوللەكتيۆتەندىرۋ بارىسىنداعى زورلىقتىڭ سالدارى ما، باسقاشا ما، ناتيجەسى ەلدىڭ قىرىلۋىنا اكەلىپ سوققان سوڭ، ونىڭ اتى – قىلمىس. ماسەلە، قانداي قىلمىس ەكەندىگىندە. قاساقانا جاسالعان با، جوق قاتە ەكونوميكالىق رەفورمانىڭ «جەمىسى» مە؟
اشارشىلىق، قاراپ وتىرساڭىز، قازاق حالقى عانا كورگەن ناۋبەت ەمەس، ودان ورىس تا، ۋكراين دا، بەلارۋس پەن مولداۆان دا، قىرعىز بەن باسقالار دا زارداپ شەكتى. كوممۋنيستەر وسىلاردىڭ ءبارىن قىرۋدى جوسپارلاعان جوق شىعار.
ەگەر بولشەۆيك كوسەمدەر قازاق پەن قىرعىزدى قاساقانا قىرىپ سالماق بولسا، ولار بۇل ماقساتتارىنا جەتەتىن ەدى. سول تۇستا بۇلارعا توسقاۋىل بولاتىن كۇش جوق-تى.
سوۆەت ۇكىمەتى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ۇراندى يدەياسىن جۇزەگە اسىردى، جەكە مەنشىك اتاۋلىنى شۇعىل قۇرتتى، ءبارىن مەملەكەتتىك مەنشىككە وتكىزدى، كوللەكتيۆتىك شارۋاشىلىق قۇردى.
بار گاپ – وسى شارالاردىڭ بارىنشا قىسقا مەرزىمدە شەكتەن شىققان قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلگەندىگىندە.
ال اتىشۋلى «ازىق-تۇلىك سالعىرتىنا» كەلسەك، وعان رەۆوليۋتسيا بەسىگىنە اينالعان پەتروگراد پەن موسكۆا، باسقا دا ءىرى ءوندىرىس ورتالىقتارىنداعى پرولەتارياتتىڭ اشىعۋى يتەرمەلەدى. ەگەر شىنجىر بۇعاۋدان باسقا جوعالتارى جوق، باستان-اياق قارۋلانعان، ابدەن جىرتقىشتانىپ العان ميلليونداعان ءجالاڭتوس تارىقسا، قازان توڭكەرىسىنىڭ باسقا توڭكەرىسكە اينالا سالۋى ابدەن مۇمكىن-ءدى. سوندىقتان لەنين ءوزى توڭكەرىلمەي تۇرعاندا پروۆينتسيالارداعى ميلليونداعان شارۋالار مەن شەتتەگى ۇلتتاردى پرولەتارياتتىڭ قۇربانى ەتۋگە بەل بايلادى.
«اسكەري كوممۋنيزمنىڭ ساياساتى» دەپ اتالاتىن «ازىق-تۇلىك» سالعىرتى روسسيادا 1919 جىلدىڭ 11-قاڭتارىندا باستالدى. شارۋالاردىڭ استىقتى، باسقا دا تاعام تۇرلەرىن وزدەرى قويعان باعاعا ەركىن ساتۋىنا تيىم سالىندى. ولار قولداعىلارىن مەملەكەتكە بيلىك بەلگىلەگەن باعاعا وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ ەلگە قولايسىز بۇل ساياسات پەن استىق جانە ەت سالىعى ورىس شارۋالارىن تۇرالاتتى. دەرەۆنيالاردا اشتىق ارانىن اشتى.
قازاق دالاسىنا بۇل ناۋقان 1920 جىلى جەتتى. اۋەلى استىق، ىلە-شالا مال جينالدى. وسى جىلى عانا حالىقتان 44 ميلليون پۇت بيداي مەن تارى، 5 ميلليون پۇت ەت، 335 مىڭ پۇت ماي تارتىپ الىندى.
اشارشىلىق، مىنە وسىلاي باستالدى. زۇلمات اۋەلى باتىس قازاقستاندى شارپىدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ت.قالەنوۆا «1921-1923 جىلدارداعى اشتىق كەزىندەگى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى» اتتى ماقالاسىندا باستاپقىدا ورىنبور، اقتوبە، ورال، قوستاناي، بوكەي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزىندە قانشا ادام تارىققانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرەدى. «ورىنبوردا – 437 776, قوستانايدا – 252 816, اقتوبەدە – 359 926, ورالدا – 277 835, بوكەيدە – 100 000, اداي ۋەزىندە – 75 000 ادام اشتان بۇراتىلعان. باتىس قازاقستانداعى حالىقتىڭ 31,4 پايىزى قىرىلعان. ەگەر وسى ولكەدەگى بەس گۋبەرنيادا سول تۇستا 2 ملن. 653 مىڭ ادام بولسا، سونىڭ 800 مىڭعا جۋىعى كوز جۇمعان» – دەيدى («قازاقستان مۇراعاتتارى» 2008 ج. №216).
بۇل دەرەكتە اشتان ولگەندەردىڭ قانشاسى قازاق ەكەنى جوق.
مىنە، وسىنداي قيىن جاعدايدا قازاق ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتى اتىنان ءالىبي جانگەلدين مەن كيسيلەۆ دەگەن ورىس ازاماتى اشىققان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جاعدايىن ودان ءارى قيىنداتپاۋ ءۇشىن باسقا ۇلت وكىلدەرىن، ماسەلەن ۋكراينداردى، ءوز رەسپۋبليكاسىنا قونىس اۋدارۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. بىراق ماسكەۋ بۇل تالاپتى ماقۇلداماعان.
اشتىق اسقىنعاندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تا قاراپ قالماپتى. 1922 جىلى سەمەي گۋبەرنياسىنان 4 مىڭ باس مال جيناپ، تورعايداعى ازىپ-توزعان ەلگە جەتكىزەدى.
ح ح ح
وسى العاشقى اشتىقتا رەسپۋبليكادا قانشا قانداسىمىز كوز جۇمعان؟
دەرەكتەر اركەلكى، ءبىرازى بولجام، كەيبىرى نەگىزسىز ەمەس. سول كوڭىلگە قونىمدىلارىنا توقتالساق، 1921-1922 جىلدارى اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولعان مۇحتار اۋەزوۆ ورال، ورىنبور، اقتوبە، بوكەي، قوستاناي، سەمەي، اقمولا وڭىرلەرىندە ازامات سوعىسىنىڭ، توناۋ، مالدىڭ 80 پايىزىن ايداپ اكەتۋ، سۇزەكتىڭ سالدارىنان 1 ميلليون 700 مىڭ ادام ءولدى دەيدى. بۇل جەردە جەتىسۋ، سىرداريا ايماعى جوق.
ولكەلىك پارتيا كوميتەتى وداققا بەرگەن ەسەبىندە 1 ملن. 500 مىڭ دەپ كورسەتكەن. انىعى وسى ما، الدە 200 مىڭدى بۇگىپ قالعان با، بەلگىسىز.
وسى تۇستا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوميسسارى بولعان پ.ا.كوبوزەۆتىڭ مالىمەتى – 1 ملن. 900 مىڭ. بۇل دەرەكتە جەتىسۋ، سىر بويى قامتىلعان سياقتى.
وسى كورسەتكىشتەردىڭ اركەلكىلىگى ءوز الدىنا، ولاردا قازاق حالقىنىڭ شىعىنى دارا ايتىلماعان. بالكىم 1920 جانە 1923 جىلدارى جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ساناقتارىنا، سونداي-اق قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ مولشەرىن بەلگىلەگەن ەكسپەديتسيانى باسقارعان پروفەسسور س.پ.شۆەتسوۆ قازاقتاردىڭ قانشاسى قىرىلعانىن بولە-جارا ەسەپتەگەن بولار دەسەك، وندا دا جوق، ەلدىڭ 30 پروتسەنتى كوز جۇمدى دەپ جالپىلاما ايتادى.
سونىمەن ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەكى ساناقتىڭ، 1917 جانە 1926 جىلدارداعى حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىلارىن قاراۋ كەرەك.
1917 جىلعى ساناقتا ەلدەگى قازاق 4 ملن. 980 مىڭ دەلىنگەن. 1926 جىلى 3 ملن. 627 مىڭى قالىپتى. سوندا، وسى ارالىقتاعى قازاق شىعىنى – 1 ميلليون 353 مىڭ. العاشقى اشتىق قۇرباندارى وسىنشا.
ح ح ح
اشارشىلىق اتتى قىرعىننىڭ قازاقستانعا گولوششەكين كەلگەن سوڭ اسقىنا تۇسكەنى بەلگىلى. ساكەن سەيفۋللين «ءجۇنىن جۇلعان قۇتىرعان بۋراعا» تەڭەگەن ونىڭ ەل ىشىندە ۇستانعان ساياساتىن تاعى ءبىر ەۆرەي جەندەت ل.تروتسكي بىلاي سيپاتتاعان: «گولوششەكين ورىس دەرەۆنيالارىندا الەۋمەتتىك كەلىسىمدى ۋاعىزداپ، ال قازاق اۋىلدارىندا ازامات سوعىسىن قوزدىرۋدا».
قانىپەزەرلىگى ەرتەدەن بايقالعان، قازاق دالاسىنا بالكىم سول قورقاۋلىعى ءۇشىن جىبەرىلگەن ول ەلدىڭ قولىنداعىسىن تۇگەل سىپىرىپ الدى. «كىشى وكتيابر» اتتى ەكىنشى توڭكەرىسكە بىلەك سىبانىپ كىرىستى.
گۋۆەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ر.كونكۆەست «روسسياداعى تاجىريبەلەر. 1931 جىل» ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «1930-1933 جىلدار ارالىعىندا 40 مىڭ كۋلاك شارۋاشىلىعى تاركىلەندى، كەيىن 15 مىڭ شارۋاشىلىق ءوزىن ءوزى تاركىلەپ، بەتى اۋعان جاقتارعا قاشىپ كەتتى. باسقاشا ايتقاندا، تاركىلەۋ قازاق جەرىندە جارتى ميلليون ادامدى قامتىدى، 1924 جىلى قازاقتاردىڭ 1 ملن. 233 مىڭ شارۋاشىلىعى بولسا، 1936 جىلى 566 مىڭى عانا قالدى».
كونكۆەستىڭ قورىتىندى ەسەبى بويىنشا 1929-1933 جىلدار ارالىعىندا ءىرى قارا – 7 ملن. 422 مىڭنان 1,6 ميلليونعا دەيىن، قوي – 21 ميلليون 943 مىڭنان 1 ميلليون 724 مىڭعا دەيىن كەمىگەن.
بۇل، بك (ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ «شارۋالاردىڭ اۋقاتتى توپتارىنا قىسىمدى كۇشەيتۋ تۋرالى» شەشىمىنە سايكەس 1928 جىلدىڭ 27 تامىزىندا قاكسر حكك الەۋمەتتىك جاعىنان تاپتىق بەلگىلەرى بار شارۋالاردى انىقتاۋدىڭ نۇسقاۋىن دايىنداپ جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناتيجەسى. «نۇسقاۋدىڭ ءبىرىنشى تاراۋى بويىنشا جەر اۋدارۋعا مىنانداي شارۋالار جاتقىزىلدى:
ا) كوشپەلى اۋدانداردا 400-دەن جوعارى ءىرى قارا مالى بار، جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا 150-دەن جوعارى ءىرى قارا مالى بار ادامدار، سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى حالىققا زيانىن تيگىزىپ، ءوزىنىڭ رۋلىق بەدەلىن پايدالانىپ، ەكونوميكالىق ۇستەمدىك ورناتۋشىلار جانە اۋىلدى كەڭەستەندىرۋگە كەدەرگى كەلتىرۋشىلەر;
ب) ءىرى قاراعا شاققاندا مال سانى كورسەتىلگەن مولشەردەن از بولسا دا جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى قوعامعا زياندى، الەۋمەتتىك جاعىنان قاۋىپتى ساناعان ادامدار». («1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق اقيقاتى. پراۆدا و گولودە 1932-1933 گودوۆ». ليتەر-م. 2012, 75-بەت).
وسىدان سوڭ ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتى جەر اۋدارۋعا جاتاتىن شارۋالاردىڭ ءتىزىمىن جاساپ بەكىتتى. ال وگپۋ ورگاندارى ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعىنان قاۋىپتى باي قوجالىقتاردى انىقتاپ، ولاردىڭ 91 پايىزى كەڭەس وكىمەتىنە دۇشپاندىق نيەتتە دەپ تاپتى. ءىرى بايلاردىڭ 75 پايىزى تاركىلەنىپ، جەر اۋدارىلدى.
وسىنداي زورلىق-زومبىلىق اشىندىرىپ، اشتىق تۇرالاتقان ەلدىڭ ءبىر بولىگى شەكارا استى. گولوششەكين قارسىلىق كورسەتكەن، باس ساۋعالاعان جۇرتتى قانعا بوياۋمەن بولدى. ستالين كومپارتيانىڭ حVI سەزىندە: «رەپرەسسيا شابۋىلدىڭ قاجەتتى ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى» – دەپ قايراپ سالعان سوڭ ودان ءارى قاعىندى، ەلگە قىرعيداي ءتيدى.
بۇعان قازاق بيلىگىندەگى كەيبىر ازاماتتار قارسىلىق ءبىلدىردى. نۇرماقوۆ پەن مىرزاعاليەۆ بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىندا ءسوز سويلەپ، گولوششەكيندى سىنايدى، قازاقستاندا تەكسەرۋ جۇرگىزۋدى وتىنەدى.
ءىس ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن سەزگەن گولوششەكين ستالينگە حات جازادى. «بك (ب) پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى جولداس ستالينگە» – دەپ باستالاتىن بۇل حاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – اقتالۋ، بار كىنانى قازاق ۇلتشىلدارى مەن بايلارعا، اسىرا سىلتەۋگە جول بەرگەندەرگە اۋدارۋ.
وسى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ول ەلدەگى قيىن جاعدايدى اشىق ايتۋعا دەيىن بارعان.
مەن گولوششەكيننىڭ بۇل حاتىنىڭ كوشىرمەسىن 1993 جىلى اقمولا پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، عالىم بەكەن نۇرتازين اقساقالدان الىپ «قاراوتكەل» گازەتىنە ءتارجىمالاپ جاريالاعان ەدىم.
«قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىندا ەكى ءتۇرلى قاراما-قايشى پروتسەستەر ءجۇرىپ جاتىر، – دەيدى گولوششەكين ستالينگە، – العاشقىسى – جاعىمسىز، مال باسىنىڭ اپاتتى قۇلدىراۋىنان كورىنۋدە. ەگەر سوڭعى ءۇش جىلدى الار بولساق، مال باسىنىڭ كەمۋى تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى: 1929 جىلى – 36 ميلليون باس، 1930 جىلى – 20 ميلليون باس، 1931 جىلى – 8,2 ميلليون باس. ۇلتشىلدار مەن وپپورتۋنيستەر بۇل شىعىندى مال دايىنداۋعا اكەلىپ تىرەيدى. بۇل دۇرىس ەمەس. سوڭعى ەكى جىلدا مال دايىنداۋ جوسپارى قالىپتى ءوسۋ قاجەتتىلىگىن ەسكەرگەن كۇننىڭ وزىندە اسا ۇلكەن. راس، مال دايىنداۋ كەزىندەگى «سويۋزمياسو» ورگاندارىنىڭ اسىرا سىلتەۋىنىڭ سالدارىنان مال باسىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن قىرىپ-جويۋ بولىپ تۇردى. بىراق نەگىزگى سەبەپكەر مۇندا ەمەس. نەگىزگى سەبەپتەر مىناعان تىرەلەدى.
ا) بۇكىل وداقتاعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ جاعدايىنا ىقپال ەتكەن جالپى سەبەپتەر، اسىرەسە 30-ىنشى جىلدىڭ كوكتەمىندەگى كوللەكتيۆتەندىرۋ سالاسىنداعى اسىرا سىلتەۋلەر;
ب) قازاقستان ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى ءارى نەگىزگىسى، جەكەشەلەردىڭ، كەدەيلەردىڭ جانە ورتاشالاردىڭ كوللەكتيۆتى شارۋاشىلىققا ءوتۋدىڭ ەرەكشە قيىن جانە كۇردەلى جاعدايىندا تىرشىلىك ەتۋگە قابىلەتسىزدىگىندە. بۇل قوجالىقتار مالدىڭ ءبىر بولىگىن مەملەكەتتىك دايىنداۋعا وتكىزىپ، ءبىر بولىگىن جىرتقىشتىقپەن جويۋدا».
كورىپ وتىرسىزدار، گولوششەكين كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندەگى اسىرا سىلتەۋلەردى وعان ەشقانداي قاتىسى جوق ادام سەكىلدى سىپىرا ايىپتايدى.
وسىنداي قيىن-قىستاۋ كۇندەردە ازىپ-توزعان حالىق قارسىلىق كورسەتسە، ول دا كوللەكتيۆتەندىرۋ ساياساتىنىڭ سالدارى ەمەس، بايلاردىڭ ايداپ سالۋىنان دەپ جورتاقتايدى.
«شيەلەنىسكەن تاپ مۇددەسىنە باي شارۋاشىلىقتا، رۋدا ءوز ۇستەمدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقاندا، بۇل مەملەكەتتىك دايىنداۋلارعا، كوللەكتيۆتەندىرۋگە، قازاق قوجالىقتارىن وتىرىقشىلاندىرۋعا جانتالاسا قارسىلاسۋ تۇرىندە كورىنۋدە جانە مالدى جىرتقىشتىقپەن قىرىپ-جويۋعا، قۇمعا ايداپ تاستاۋعا، سونداي-اق اۋا كوشۋلەرگە ىقپال ەتۋدە، – دەيدى ءارى قاراي گولوششەكين. – سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءىرى باندالاردىڭ 15 كوتەرىلىسى بولدى. ولارعا 34 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى.
اۋا كوشۋلەردىڭ سالدارىنان 30-31 جىلداردا حالىقتىڭ 12-15 پروتسەنتكە ازايعانى بايقالادى. قونىستارىنان اۋا كوشكەن ەل وزدەرىمەن بىرگە، قولداعى مالىمەت بويىنشا كەم دەگەندە 1,5-2 ميلليون باس مالدى ايداپ اكەتتى.
ونىڭ ۇستىنە ەكى ءتۇرلى سىيپاتتاعى اۋا كوشۋدى كورىپ وتىرمىز. تومەنگى جانە ورتا ەدىلگە، سىبىرگە، باتىس قىتايعا، ورتا ازياعا. قىتاي وكىمەتىنىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن قىتايدىڭ شىڭجاڭ پروۆينتسياسىنداعى ارناۋلى ۇيىمدار اۋا كوشۋلەردى ۇيىمداستىرۋدا. اۋا كوشۋلەردىڭ ارناۋلى قارۋلى باندالارىن ءوز قاراۋلارىنا الۋدا. كەيبىر قۇجاتتار ورتا ازيادا، تۇرىكمەنستاندا باستاماشىلىقپەن بايلانىستى جانە قازاقستاننان اۋا كوشۋلەردى ۇيىمداستىرۋشى ارنايى ۇيىمدار بار ەكەنىن كورسەتىپ وتىر».
حاتتا اشتىق جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز جوق. 64,2 ميلليون باس مالدىڭ قۇرىپ كەتۋى ەلدىڭ تۇرمىسىنا ەشقانداي اسەر ەتپەگەندەي. ەلدىڭ 12-15 پروتسەنتكە ازايۋى دا اشتىقتىڭ اسەرى ەمەس، اۋا كوشۋدىڭ سالدارى دەپ جالتارعان.
كرەمل، ياعني ستالين قازاق دالاسىنداعى اشتىقتىڭ سەبەبىن گولوششەكينشە تۇسىنگىسى كەلگەن شىعار، وعان ەسكەرتۋ دە جاساماعان. ونىڭ ورىنىنا اۋا كوشۋلەردى توقتاتۋ ءۇشىن قاتاڭ شارا قولدانۋدى تاپسىرعان. كەرەگى وسى بولعان جەندەت ەلگە جانە ءوزىن سىناعاندارعا قانپەزەرلىكپەن شۇيلىكتى. قۋدالاۋ، اتىپ-شابۋ اسقىنا كەلە 37-ءىنىڭ جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇلاستى. قازاق قانقاقسادى.
ەندى 1921-1923; 1931-1933 جىلدارى قانشا قازاق كوز جۇمعانىن انىقتاپ كورەلىك. دەرەكتەر ءبىر-بىرىنە ۇيلەسە قويمايدى. وسى زۇلماتتى ۇزاق ۋاقىت ارنايى زەرتتەگەن بەلگىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ 1921-1923 جىلداردىڭ قۇرباندارىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 2 ميلليون 300 مىڭعا جەتكىزەدى.
اكادەميك مانات قوزىباەۆتىڭ دالەلدەۋىنشە 1931-1933 جىلدارى 1 ميلليون 750 مىڭ اعايىن قازا بولعان. ول، سونداي-اق، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ شىعىنىن دا ەسەپتەپتى: ۋكرايندار – 859, 4 مىڭنان 658,1 مىڭعا، ۇيعىرلار – 62,3 مىڭنان – 36,6 مىڭعا، وزبەكتەر – 282,4 مىڭنان 103,6 مىڭعا كەمىپتى.
1991 جىلى جوعارعى كەڭەس قۇرعان ارنايى كوميسسيا ەكى اشتىقتىڭ جىگىن اشىپ كورسەتپەي، جالپى مالىمەت ۇسىنعان – 2 ميلليون 300 مىڭ. ماقاش ءتاتىموۆتىڭ دەرەگى دە ءدال وسىنداي.
امەريكا قۇراما شتاتتارى مەريلەند ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسسيسەنت پروفەسسورى سارا كەمەرون – 2 ميلليون 400 مىڭعا توقتالادى.
ن.ە.ماسانوۆ، ج.ب.ابىلعوجين، ي.ۆ.ەروفەەۆا، ا.ن.الەكسەەنكو، گ.س.باراتوۆالار دايىنداعان «يستوريا كازاحستانا. نارودى ي كۋلتۋرى» ەڭبەگىندە – 1 ميلليون 798 400. بۇل 1926-1939 جىلدارداعى ساناقتاردىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا جاسالعان ەسەپ.
اۆتورلار ءار ءوڭىردىڭ ادام شىعىنىن دا تاراتىپ بەرىپتى: سولتۇستىك قازاقستاندا (قازىرگى اقمولا، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى) – 400 900; باتىس قازاقستاندا (قازىرگى اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ وبلىستارى) – 385 800; وڭتۇستىك قازاقستان (الماتى، جامبىل، قىزىلوردا، تۇركىستان وبلىستارى) – 618 400; قاراعاندى وبلىسىندا – 22,4 مىڭ ادام كوز جۇمعان. شىعىس قازاقستان ءوڭىرى حالىقتىڭ 20,6 پايىزىنان ايىرىلىپتى.
ح ح ح
ال ەندى وسى دەرەكتەردىڭ قايسىنا ايالدايمىز!
ەڭ الدىمەن 1917, 1920, 1923, 1926, 1939 جىلدارداعى حالىق ساناقتارىنا جۇگىنۋگە ءتيىسپىز.
دەموگراف عالىمدار ل.ن.اسىلبەكوۆ پەن ل.ب.گاليەۆتەردىڭ ايتۋىنشا 1926 جانە 1939 جىلدارداعى ساناقتاردا اۋىتقۋلار بولا قويماعان.
1926 جىلعى ساناق بويىنشا ەلىمىزدە 3 ميلليون 627 مىڭ قازاق بولعان ەكەن. 1939 جىلعى ساناقتا – 2 ميلليون 328 مىڭ. سوندا 1926 جىلدان بەرگى شىعىن – 1 ميلليون 299 مىڭ.
وسىعان العاشقى اشتىقتا قىرىلعان 1 ميلليون 359 مىڭ قازاقتى قوسساڭىز – 2 ميلليون 652 مىڭ.
1921-1933 جىلدارداعى قاسىرەتتىڭ ۋداي اششى شىندىعى، مىنە، وسىنداي.
بۇعان اركىمدەر الدەبىر دەرەكتەردى قۋالاپ ءجۇز، ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز مىڭداردى قوسار، ودان ارتىق ۇستەمەلەۋ اسىرەقىزىلدىق بولادى. ءار دەرەك مۇقيات زەرتتەلۋى، ءار بايلام ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن ساراپقا سالىنۋى كەرەك.
سول سەكىلدى وسى زۇلماتقا ساياسي باعا بەرگەندە دە اسىقپاي، جان-جاقتى زەردەلەگەن ءجون.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 1948 جىلعى گەنوتسيد تۋرالى كونۆەنتسياسىندا: «بەلگىلى ءبىر تايپانى، حالىقتى ادەيى قىرىپ تاستاعان جاعدايدا ونى گەنوتسيد دەپ ايتۋ كەرەك» دەلىنگەن.
حالىقارالىق ساياسي ۇيىمدار قازاقستانداعى اشتىققا مۇنداي انىقتاما بەرىپ وتىرعان جوق. سالدارى ەسكەرىلمەي جۇرگىزىلگەن ەكونوميكالىق رەفورمانىڭ قاسىرەتى دەۋمەن كەلەدى.
كەڭەس وداعىنىڭ بىرنەشە رەسپۋبليكاسىن قامتىعان وسى اشارشىلىقتى ەۋرووداق كەڭەسىنىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى ارنايى تالقىلاپ، ءوز حالقىنا قاساقانا جاسالعان قىلمىس دەگەن تۇيىنگە توقتادى.
مۇنى قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا گەنوتسيد دەگەن ماعىنادا ۇعىنا المايسىز. وسىنى ەسكەرگەن بولار، قازاق دالاسىندا كوللەكتيۆتەندىرۋ جىلدارىندا جۇزەگە اسىرىلعان ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى زەرتتەۋمەن اينالىسقان عالىمدار ق.الداجۇمانوۆ پەن ج.ابىلعوجين اشارشىلىققا ەتنوتسيد دەگەن انىقتاما بەرىپتى.
ەتنوتسيد دەگەنىمىز – بەلگىلى ۇلتتى ەتنيكالىق بولمىسى مەن ساناسىنان ايىرۋعا باعىتتالعان ساياسات. وسىنداي قىسىمعا ۇشىراعان ۇلت سالت-ءداستۇرىن، ءدىنى مەن ءتىلىن، رۋحىن جوعالتىپ، ۇستەم ۇلتقا ءسىڭىپ كەتەدى.
كوممۋنيستىك رەجيم مۇنداي ساياساتتى، ياعني ەتنوتسيدتى جەتپىس جىل بويى جۇرگىزدى. سوعان سايكەس ەتنوتسيدتى جالعىز اشارشىلىققا تەلۋگە بولمايدى.
اشتىق-گەنوتسيدتىك پيعىلمەن قاساقانا جاسالعان قىلمىس.
جالعاسى بار...
باسى: اشارشىلىق – گەنوتسيدتىك قاتىگەزدىكتىڭ سالدارى
الدان سمايىل،
جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىق لاۋرەاتى
Abai.kz
