ابايدى الاسارتقان ناشار جيناق

(ابايدىڭ جيناعى جاڭارماعانى جايلى سىني پىكىر)

ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ۇلى اقىن شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن دايىنداۋدى قولعا العانىن ەستىگەندە: «بارەكەلدى! جاڭا جيناق زامان تالابىنا ساي بولار، ەسكى قاعيدالار بۇزىلار، سىرەسكەن ستەرەوتيپتەر سەڭى سوگىلەر»، - دەگەن ۇمىتتە بولعانىمىزدى نەسىنە جاسىرايىق. امال قانشا، سياسى كەپپەگەن ءۇش تومدىق تولىق جيناقتى قولىما الىپ، ءارى-بەرى پاراقتاپ، سىلەيىپ وتىرىپ قالدىم. ويتكەنى، اباي تاعى دا سوۆەتتىك ءداۋىر تۇتقىنىندا قالىپتى. كوزىمنىڭ جەتكەنى – ەشقانداي جاڭالىعى جوق، ابايدى اسقاقتاتقان دەگەننەن گورى الاسارتقان دەۋگە كەلەتىن ناشار، «ابايدى قولدان كەمەڭگەر جاسادىق» دەيتىندەر قاتارىن مولايتا تۇسەتىن جيناق ەكەن.

وعان ءبىرىنشى كەزەكتە تىڭ عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ جوقتىعى كىنالى. ەكىنشىدەن، باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ سالعان ءداستۇر، ياعني جيناقتىڭ مۇحاڭ جاساعان ۇلگىسى ساقتالماعانى سەبەپكەر دەپ ءتۇيدىم.

وسى ايتىلعان پايىم دالەلىنە ءۇش تومدىق جيناقتى سارالاپ وتپەكپىن.

جيناقتىڭ ءبىرىنشى تومىنا ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى ەنگەن. ولقى كوپ-اق. تاۋەلسىزدىك زاماندا ابايدىكى ەكەنى ناقتى دالەلدەنگەن «جاڭا زاكون»، «توق، تاتۋدى سىيلاماي»، «كۇنايىم كوپ يللاھي» سياقتى ولەڭدەر جيناققا ەنبەگەن. سول سياقتى قايىم مۇحامەتحانوۆ عىلىمي اينالىمعا قوسقان سەگىز ولەڭ وگەي بالاشا تەك بوساعادان، ياكي «تۇسىنىكتەر» بولىمىنەن عانا ورىن يەلەنىپتى. بۇرىننان ءمالىم ەكى ولەڭ («تاڭىربەردىگە» جانە «ەرىكسىز تۇسكەن ىلديدان») جيناققا مۇلدەم كىرمەي قالعان، بۇل قالاي؟ ال، باعى اشىلماعان سەگىز ولەڭ باياعىشا «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەپ باسىلىپتى. كوردىڭىز بە، ابايدىڭ ونداعان ولەڭدەرى نەگىزگى مازمۇننان سىرت قالعان. نەگە؟ سەبەبى، جيناقتا زەرتتەۋشىلىك پەن عىلىمي ىزدەنىس جوقتىڭ قاسى. ماسەلەن، ولەڭدەر حرونولوگياسى مەن ابايدىڭ كەمەلدىك ساتى-ساتىلارى ءبىر بايلانىستا قاراستىرىلىپ، مۇقيات زەرتتەلىپ-زەردەلەنسە، سىرت قالعان ءار ولەڭ كىرپىش بوپ قالانىپ، ءوزىنىڭ زاڭدى ورنىن تابارى ءسوزسىز ەدى.

ءبىرىنشى تومنىڭ «تۇسىنىكتەر» ءبولىمى مۇلدەم ءالسىز، سىن كوتەرمەيدى. بۇرىنعى  جيناقتاردان كوشىرمە، ءتىپتى، بۇلىنگەن ناشار كوشىرمەسى. ءار ولەڭنىڭ جازىلۋ تاريحى مەن تەكستولوگيالىق قاتەگە قاتىستى ايتا-ايتا جاۋىر بولعان ماعلۇماتتاردى «تۇسىنىك» دەۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعادى.

بۇگىنگى زامان تالابى – باسقاشا تۇسىنىك. جۇرتشىلىققا كەرەگى – ابايدىڭ اۋليە حاكىمدىگىن،  دانالىق ۇلاعاتتارىن ۇعىنۋ. تولىق ادام، ءۇش ءسۇيۋ سياقتى ىلىمدەرىن ءتۇسىنىپ، ءومىردىڭ ءمانىسىن بىلۋگە ءزارۋ. ولاي بولسا، مىنا جيناقتان اباي جۇرتتىڭ «كوڭىل كوزىن اشپاقتى» ماقسۇت ەتكەن ولەڭدەرىنىڭ «سىرىن كورە» الامىز با؟ جوق، «تۇسىنىكتەر» بولىمىنەن (428-626-شى بەتتەر) دەڭگەيى بيىك تۇسىنىكتى شام الىپ ىزدەپ تابا المايسىز.

اباي – الەم ويىنىڭ الىبى. «لاي سۋعا ماي بىتپەس...»، «ولسە ولەر تابيعات...»، «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»، «جۇرەكتە قايرات بولماسا»، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» سياقتى شىعارماسى بۇكىل ادامزاتتىڭ شىراعى. ەڭ بولماعاندا، وسى ولەڭدەرگە، ياعني ءوز بەتىنشە ۇعۋعا اۋىر دەپ احاڭ (احمەت بايتۇرسىنۇلى) ەسكەرتكەندەرگە، تۇسىنىك بەرمەگەن «تۇسىنىكتەر» بولىمىنەن نە ءۇمىت، نە قايىر؟  ەرىكسىز شىعارۋشى توپ ىزدەنىپ، ەڭبەكتەنبەگەن، سوۆەتتىك زاماندا قالىپتاسقان «اباي – اعارتۋشى ۇستاز، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى» دەگەن ستەرەوتيپتى سول قالپى ۇسىنا سالعان دەۋگە ءماجبۇرمىز. ەگەر مۇحاڭ جارىقتىق ارامىزعا ءتىرىلىپ كەلسە: «ءپالى، ابايتانۋ قوعاممەن بىرگە داميتىن، وزگەرىپ وتىراتىن جاندى ءىلىم، اباي جيناعى – مۋزەي ەكسپوناتى ەمەس!»، – دەپ قاتتى كۇيىنەرى ءسوزسىز سياقتى.

ءۇش تومدىق جيناقتا اۋەزوۆ سالعان ءداستۇر ساقتالماعان دەدىك. ونىڭ ءبىرىنشى تومداعى ەڭ سوراقى مىسالى مىناۋ. 1909 جىلعى العاشقى جيناق، 1933 جىلعى تولىق جيناق، مەيلى، مۇقاڭ باسقارۋىمەن شىققان كەيىنگى باسىلىمدار دەيىك، ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى بولەك باسىلعان بولاتىن. مىنا جيناقتا بارلىعى بىرگە توپتاسىپ، ميداي ارالاسقانى نەسى؟ تاعى مۇحاڭ: «ءپالى، ورىس ادەبيەتى ىعىنا سالىپ، ابايدى جىعىپ بەرگەندەرىڭ قالاي؟» دەپ قاپا بولارى ەدى-اۋ. الەمدىك تاجىريبەدە اۋدارمانىڭ كۇللىسى وقشاۋ، بولەك باسىلاتىنىن ايتا وتىرايىق. اباي جيناعىندا ءتول ولەڭ مەن اۋدارما ولەڭدى جارىستىرعان، ءتىپتى سوڭعىنىڭ تۇپنۇسقاسى دا جاريالانعان قيسىندى ءوز باسىم تۇسىنە المادىم. بۇل ابايدى الاسارتقاندىق ءارى مەمتىلدىڭ قازىرگى قور بولعان حالىندە جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق ەسەپتى. ورىس ءتىلىن اسقاقتاتۋ – كەڭەستىك ترافارەت ەكەنى ءسوزسىز.

ءبىرىنشى تومدى ازدى-كوپتى سارالادىق، ونان شىعار قورىتىندى: جيناقتى شىعارۋشى توپ كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسىپ قاتىپ قالعان قاعيدانى بۇزۋعا، اۋاداي قاجەتتى وزگەرىستەر ەنگىزۋگە دارمەنسىزدىك تانىتقان. تولىق جيناقتى «تولىق» دەۋگە اۋىز بارمايدى. ويتكەنى، عىلىمي ىزدەنىس جوقتىعى كەسىرىنەن جيناقتان سىرت قالعان جانە ءوز ورنىن تابا الماعان ولەڭدەر كوپ.

ەندى ەكىنشى، ءۇشىنشى تومدارعا اۋىسايىق.

مۇحاڭ سالعان ءداستۇر بويىنشا اباي جيناعى ءبىر يا ەكى تومنان اسپاۋى كەرەك. نەگە؟ ويتكەنى، اباي كىتابى، اسىرەسە، تولىق جيناعى ۇستازدار، ستۋدەنت جانە وقۋشى جاستار، ابايسۇيەر قاۋىم دەگەندەي قالىڭ بۇقارا مۇددەسىن كوزدەپ، سولاردىڭ قامىندا شىعارىلادى. ات توبەلىندەي ادەبيەتشى يا زەرتتەۋشى عالىمدارعا ارنالىپ ەمەس. ولاي بولسا، جاڭا جيناقتىڭ ءۇش توم بولۋى قالاي؟ قانداي كەرەمەت دۇنيەلەرمەن تولىققان؟ وسىعان كەلەيىك.

ەكىنشى تومعا پوەمالار، قارا سوزدەر، حاتتار، مۋزىكالىق شىعارمالار توپتالىپتى. جيناقتى قۇراستىرۋشى توپ مۇحاڭ سالعان ءداستۇردى بۇزعان، «ءوزىم بىلەممەن» كەتكەن دەگەندى ءسوز باسىندا ايتتىق. بۇل، اسىرەسە، وسى تومدا كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءجايت. مىسالعا «مۋزىكالىق شىعارمالار» دەگەن تاراۋ 525-بەتتىك ەكىنشى تومنىڭ  جارىمىن، ءدالدى ايتساق –  230 بەتىن يەلەنگەن! اباي كىتابىمەن العاش تانىسقان جاس وقىرمان: «اباي اتامىز – الەم تانىعان كەمەڭگەر مە، الدە ايگىلى سازگەر مە؟» دەگەن ەكىۇداي ويدا قالارى انىق.

شىندىعىندا اباي سازگەرلىك ونەرمەن ەكى-ءۇش جىل (1888-1890) عانا اينالىسقان. ماڭايىنداعى جاستاردىڭ جۇرەگىن سوزىمەن عانا ەمەس، انىمەن دە جاۋلاۋعا تىرىسىپ. كەيىندە وسى شاعىن ەسكە الىپ: «سايىسىپ-اق باقتىم عوي، نەشە ءتۇرلى ايلا ەتىپ» دەيتىنى سول. اباي مۋزىكانى ولەڭى تارالۋىنىڭ قۇرالى، ءبىر «ايلاسى» رەتىندە قولدانعانىن ايتقان. مۇحتار اۋەزوۆ تە سازگەرلىكتى، «دۋمان-ساۋىق ويدا جوق» دەپ ءوزى ايتقانداي، اباي ماقسات قىلماعانىن جاقسى ءبىلىپ، ءدايىم جاي عانا اتاپ وتۋدەن اسپاعان.

ايتپاعىم، «ابايدىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارى» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەك جەكە كىتاپشا بولىپ جارىق كورسە قۇبا-قۇپ، ال ونى تولىق جيناقتا جاريالاۋ   قيسىنسىزدىق. قۇدايدى تانىتۋشى ابايدى ايدىك سازگەر قىلۋعا تىرىسۋ، جۇمسارتىپ ايتقاندا، ارتىق كەتكەندىك.

ەندى كەلەسى ءۇشىنشى تومعا كوز تىگەيىك، وندا نە بار؟ بۇل توم «اباي شىعارمالارى قولجازبالارىنىڭ عىلىمي سيپاتتاماسى» دەپ اتالىپتى. «باقسام باقا ەكەن» دەمەكشى، اتى بۇلىڭعىر اتالمىش تومدا 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناق تولىقتاي، ياعني فاكسيميلەسىمەن قوسا، قايتادان باسىلىپتى. ناقتى جىلى ەسىمدە جوق، تاۋەلسىز ەلىمىزدە وسىعان دەيىن تۇڭعىش جيناق جارىق كورگەن. جەكە كىتاپشا تۇرىندە. كەرەك بولىپ جاتسا، تاعى ءبىر رەت باسىلسىن. بىراق ونىڭ تولىق جيناققا قانداي قاتىسى بارىن، نەلىكتەن تىقپالانعانىن ءتۇسىنىپ كور.

ەكىنشى تومعا قايتا ورالايىق. اباي قارا سوزدەرىندە نەنى ايتقىسى كەلدى، ءار ءسوزدىڭ وزەگى، يدەياسى قايسى؟ بۇل ماسەلە ولەڭدەرىنە سياقتى جابىق قالىپتى. جارايدى، وعان مامان جوقتىعى، ۋاقىت تىعىزدىعى بوگەت بولعان شىعار. بىراق ابايدىڭ ەكى پروزا كىتابى («عاقليا» جانە «تاسديقات») مۇرسەيىت قولجازباسىنداعى باستاپقى قالپىندا باسىلماعان. مىنە، بۇعان كەشىرىممەن قاراۋعا بولماس. سەنسەڭىز، ابايدىڭ حاكىمدىگى، كەمەڭگەرلىگى قارا سوزدەرىندە، اسىرەسە، «تاسديقات» اتتى انىق حاكىمدىك ەڭبەگىندە تۇر. عاقليا مۇرانى قازىرگى جۇيەسىز تۇرىندە قالدىرۋ  – ۇلى اقىن رۋحىنا اۋىر جازا، كەرەك دەسەڭىز، رۋحانياتىمىزدىڭ تراگەدياسى. دەمەك، قايتالاپ ايتايىن، ابايتانۋ عىلىمىندا قارا سوزدەردى باستاپقى، جۇيەلى قالپىنا كەلتىرۋدەن اسقان پروبلەما جوق. الايدا وسىناۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋگە ويدىڭ نوقتالى بولۋى، ادەبيەتشى عالىمداردىڭ ستەرەوتيپتەن اسا الماۋى كەدەرگى بولۋدا.

سونىمەن، ءۇش تومنىڭ دا سىرتى – قالىڭ، ءىشى – جۇتاڭ. دەمەك، ونى «اكادەميالىق» دەپ اتاۋعا ەشقانداي دا نەگىز جوق. اشىعى كەرەك، ەڭ جامانى، جيناق حالىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرا المايدى، بەرەرى دە شامالى.

وسى ايتىلعان سىني كوزقاراستارىم ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ك. ماتىجانوۆ مىرزاعا جاڭالىق ەمەس. ءبىر جىل بۇرىن جاڭا ۇلگىدەگى ەكى تومدىقتى جىبەردىم جانە ءار ماقالامدا جيناقتى ەسكى قاعيدانى بۇزىپ، جاڭا تۇرپاتتا دايارلاۋ قاجەتتىگىن ءدايىم ەسكەرتىپ وتىردىم. ءبىر قىزىعى، تاياۋدا اتى دارداي ءبىر گازەت ءۇش تومدىق جيناقتى «جىل كىتابى» دەپتى. وتىرىك قولپاشتاۋ – زالالدى، ول شىنايى احۋالدى بىلمەگەندىكتىڭ بەلگىسى.

قورىتىندى: قازاق قوعامى زامانعا ساي جاڭارعان، تسەنزۋراسىز ابايعا ءزارۋ. حاكىم اباي جيناعى – ۇلتتىڭ باس كىتابى، سوۆەتتىك ءداۋىر باسىلىمدارىن قايتالاپ، ونى سول زاماننىڭ شاپانى مەن بوركىندە قالدىرۋ جارامايدى.  اباي ىلىمدەرى الەمدىك وركەنيەتكە دۇرىس جانە تۇراقتى دامۋعا باعىت بەرۋگە قاۋقارلى. كەلەر زاماندا قازاق اسىپ، بۇكىل ادامزاتتىڭ جۇرەگىن جاۋلارى كامىل. ەندەشە تار شەڭبەردە قالدىرماي، الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇستاز ەكەندىگى ايداي انىق، كۇندەي جارىق تانىلاتىن جاڭا ساپالى تولىق جيناقتى شىعارۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. اباي الەمىنىڭ اسپانى اشىق بولعاي!

اسان وماروۆ

Abai.kz