دۇنيە الەم جارالعالى بەرى قانشا ىقىلىم زاماندار ءوتتى. ادامزات قاۋىمىنىڭ ۇلى سالقار كوشى قانشاما داۋىرلەردى ارتقا تاستادى.  ادام قيالىنىڭ عاجايىپ تۋىندىسى ۇلى مارتەبەلى پوەزيا وركەنيەتكە جول اشتى. پوەزيا ءتاڭىرىنىڭ ادام ساناسىنا جاققان وتى. ال، اقىندار جەر بەتىنە تاڭىرلىك ۇلى ميسسيا ارقالاپ كەلگەن عارىشتىق تۇلعالار. ولار و باستان ماحابباتپەن عۇمىر كەشىپ، ادامزاتتىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسۋمەن كەلەدى. اقىن جانى سامارقاۋلىققا قارسى. سوندىقتان دا ولار الەمنىڭ ءولى تىنىشتىعىن ءجيى بۇزادى. ولا جەر رۋحىن سەزىنىپ، عارىشتىق سانادا عۇمىر كەشەدى. سونداي ءبىر ۇلى جاراتىلىس يەسى 19-عاسىردا كيەلى قازاق توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ول  - ۇلى اباي ەدى. الەمدىك ادەبيەت تاريحىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن اباي بارشا ادامزاتقا ورتاق تۇلعا. ول ادامنىڭ بالاسى بولىپ ءومىر ءسۇرىپ، كۇللى ادامزاتتى ءبىر تۋعان باۋىرىم دەپ ايالاپ سۇيە ءبىلدى. ول ەڭ قيىن ۋاقىتتا تۋعان حالقىنا قورعان بولدى. الاشىن اداستىرماي، ءتاڭىرىنىڭ تۋرا جولىنا باستادى. 

تىڭداڭىز «اللانىڭ وزىدە راس، ءسوزى دە راس» نەمەسە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ». بۇل ءتاڭىرىنى تانىپ، وعان شىن بەرىلگەن ەڭ تازا عازيز جۇرەكتەن شىققان كيەلى ءسوز. ءسوز ەمەس، كۇللى ادامزات بالاسىنا ارناپ ايتىلعان ۇلى وسيەت. ونى ايتقان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ھاكىم اباي. 

اباي اۋەلدەن-اق ادامزاتتى ءبىر تۋعان باۋىرىم دەپ ايالاپ، ءتاڭىرىنى جۇرەكپەن تانىعاڭ. ويتكەنى، كۇللى ادام بالاسىنىڭ شىققان تەگى، سىيىنار ءتاڭىرى بىرەۋ. سونى تولىق سەزىنە الماعان ادامزات ءالى كۇنگە دەيىن اداسۋمەن كەلەدى. سول اداسۋلار ءوز- ارا جاۋلاسۋعا اپارىپ سوقتى. سونىڭ سالدارىنان جەر-بەتىنە قيساپسىز كوپ قان توگىلدى. ولاردى بۇل كۇيگە ءتۇسىرىپ، كۇناعا باتىرعان تۋرا جولدان تايدىرۋشى ءىبىلىس بولاتىن. تاريحتاڭ ءمالىم، ادامزات كوعامى باستاڭ كەشكەڭ  ءارتۇرلى «يزمدەر» ادامزاتتى اداسۋدايىن اداستىردى. سونداي سويقان اداسۋلاردى باستان كەشكەن ەلدىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ قازاق حالقى. اباي الاش جۇرتىن سول اداسۋلاردان، ءبىرجولا قۇردىمعا كەتۋدەن امان ساقتاپ قالدى. ءالى دە اداسقان ادام بالاسىنا تۋرا جول سىلتەۋمەن كەلەدى. ونىڭ ۇلىلىعى مەن دانىشپاندىعى وسىندا. ۇلى اقىننىڭ قالامىنان تۋعان ۇلى شىعارمالار بۇگىندە كۇللى ادامزاتتىڭ ورتاق رۋحاني مۇراسىنا اينالىپ كەتتى. اباي ءوز شىعارمالارى ارقىلى ادامزاتتى سانا تاۋەلدىلىگىنەن ارىلىپ، رۋح بوستاندىعىندا عۇمىر كەشۋگە تاربيەلەيدى. ابايدىڭ «ازامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن ولەڭىنىڭ  ءوڭىن اينالدىرىپ، تۇسىندىرگىلەرى كەلەدى بۇگىنگى عالىمدار. ولاردىڭ تۇجىرىمدارى بويىنشا اباي قازىرگى جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە ساي كەلەتىن ينتەرناتسيوناليست. ونىڭ تۇلعالىق ەرەكشەلىگىن وسىلاي ايقىنداعىلارى كەلەدى. بۇل تۇبىرىنەن قاتە پىكىر. سوۆەتتىك داۋىردە ينتەرناتسيوناليزم رۋحىندا تاربيەلەنگەن ۇرپاق وكىلدەرىنە سولاي كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. ال، شىندىعىندا ينتەرناتسيوناليست ۇلتتىق توپىراققا تامىر تارتا المايدى. ول تامىرسىز اعاش سەكىلدى. تاعدىرسىز قۇدايعا سەنبەيتىن پۇشايمان فەنومەن. وندا تۇراقتى وتان دا بولمايدى. ال، اباي تازا ۇلتتىق فەنومەن. ول ادامزاتتى ءتاڭىردى تانۋعا، وعان قارسى كەلمەۋگە شاقىرادى. 

اباي تۋمىسىنان ءدىن مۇسىلمان ۇلت اقىنى. شاكىرتى كوكباي ول تۋرالى «ەۋروپا عالىمدارىن وقىعاندا مۇسىلمانشىلىقپەن سالىستىرىپ وتىراتىن» دەيدى. دەمەك اباي ارقاڭداي  وركەنيەت اكەلەتىن ۇلى جەتىستىكتەرمەن قوسا، قيىندىقتاردىڭ دا بولاتىنىن كۇنى بۇرىن سەزە بەلگەن. ونىڭ اقىندىق ينتۋيتسياسى مەن كورىپكەلدىك قاسيەتىنىڭ كۇشتىلىگى ءار ولەڭىنەن، قارا سوزدەرىنەن ايقىن ءبىلىنىپ تۇرادى. سوندىقتان دا اباي ۋاقىتتىڭ الدىن الا بىلگەن تۇلعان. حالقىن الدا كەلە جاتقان ناۋبەتتەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جان اياماي كۇرەستى. ول كۇرەس بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا رۋحاني وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس بولاتىن. ەڭ عاجابى ول كۇرەس قازىر دە توقتاعان جوق. نەسىنە نامىستانامىز. ءبىز بۇگىن دە شىن ماعىناسىنداعى رۋحاني ازات حالىق ەمەسپىز.

الەمدىك ادەبيەتتەردى وقىپ وتىرعاندا ءوزارا ۇقساس فاكت ۇنەمى الدىمىزدان شىعادى. ول ارقانداي حالىقتان شىققان ۇلت اقىندارىنىڭ ءوزىنىڭ حالقىن شىنايى ماحابباتپەن ايالاپ سۇيەتىندىگى جانە سول حالقىنىڭ قايعى-قاسىرەتىن جان جۇرەگىمەن سەزىنە الاتىندىعى. ابايدى وقىپ وتىرعاندا حالقىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ جىلاعان جارالى جۇرەكتىڭ جانايقايىن ەستيسىڭ. ءوزىڭ دە قوسىلا ەگىلىپ جىلايسىڭ.

«حالقىم نادان بولعان سوڭ، نادان بولماي قايتەيىن» دەيدى ىزا مەن نالادان كوكىرەگى قارسى ايىرىلعان كەمەڭگەر.  سولاي كۇڭىرەنبەي قايتەدى، بۇكىل قازاق ەلى مەن جەرى وزگەنىڭ جەمساۋىندا كەتىپ بارا جاتسا. ەش امالى قالماعان كوكىرەگى شەرگە تولى اقىن تاعدىرعا نالىپ، تاڭىرگە جالبارىنىپ ايدالاداعى مەڭىرەۋ ، جارتاسقا مۇڭىن شاقتى. سوندا بارىپ جانى ءسال تەرەزە تاۋىپ، تىنشىعانداي بولعان. الىپ جارتاستان شىققان ۇلى جاڭعىرىق ۇلى ابايدىڭ ءوز داۋىسى بولاتىن. ويتكەنى، ۇلى اقىن ول كەزدە  وزىمەن ءوزى جاپادان-جالعىز قالعان. ونى تۇسىنگەن ەشكىم بولعان جوق. سوندىقتان دا ول ۇلى ءتاڭىرى مەن تابيعاتقا مۇڭ شاقپاعاندا قايتەدى؟

19-عاسىردا قازاق دالاسىندا حاندىق ءتۇزىمنىڭ ءبىرجولا جويىلۋى وتارشىلدىق ءداۋىردىڭ باسى بولدى. قازاقتىڭ سىرگە جيار سوڭعى حانى كەنەسارى باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى جەڭىلىسپەن اياقتالدى. ءسويتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حالىقتىڭ ءوز اقىل-وي سەنىمىنەن تۋعان ءداستۇرلى قوعامدىق جۇيە كۇيرەدى. بۇل حالىقتى تامىرىنان ايىرۋ بولاتىن. اباي مىنە وسىنداي الماعايىپ الاساپىران داۋىردە ءومىر ءسۇردى. ۇلى اقىننىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى مەن زامانى، جاساعان ورتاسى وتە كۇردەلى بولدى. ءدال سول 19-عاسىردا قازاق دالاسىنىڭ ۇستىنەن «نە ءومىر، نە ءولىم» دەگەن گاملەتتىك ساۋال ءتونىپ تۇردى. ۇلى اقىن كوز الدىندا ءجۇرىپ جاتقان وزبىرلىق پەن وسپادارلىققا توزە المادى. وعان ءوزىنىڭ «اقىندىق مەنىن» قارسى قويدى. 

قالىڭ ەلىم، قازاعىم قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى ماي ءبىرى قان بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ، دەيدى اقىن. حالقىنا وسالاي اراشا ءتۇستى. بىراق ول جالعىز ەدى.

جاقسى مەن جاماندى ايىرا الماۋ دەگەن نە سۇمدىق. بۇل ءوز باسىمەن ويلاۋدان قالعان، وزگەنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەتىن توبىرعا اينالۋ، حالىقتىق اداسۋ دەگەن ءسوز. ويتكەنى، توعىشار توبىر قاي كەزدە دە ىشكەنى مەن جەگەنىنە ءماز بولىپ وتكەن. سونىڭ بارلىعىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان اقىندىق جۇرەك قالاي شىداسىن. ول جۇرەك جىلاماي، جارالانباي قايتەدى. ءۇنسىز قالۋعا بولمايدى. قۇلاي ساقتاسىن! اباي استە ولاي ەتە المايدى. ول حالقىنا اراشا ءتۇسىپ، اداسقان جۇرتىن تۋرا جولعا باستاۋ كەرەك. ول ءۇشىن حالقىنىڭ كوكىرەك كوزىن اشىپ، ناداندىقتان قۇتقارۋ كەرەك. بىراق ونى تۇسىنگەن جان بولمادى. ءتىپتى سول تۇستاعى تۇتاس قازاق قوعامى ونى قابىلداعان جوق. سوندىقتان ول زۇلىمدىق پەن قاتىگەزدىككە قاس ناداندىققا ءبىر ءوزى مايدان اشىپ، جالعىز كۇرەستى. وعان ويسەرىك بولعان ولەڭ عانا. تابيعاتپەن سىرلاسىپ، تاڭىرىگە مۇڭ شاعىپ، اق قاعازدىڭ بەتىنە اششى زاپىران ويلارىن توكتى. 

ىزالى جۇرەك، دولى قول،
ۋلى سيا، اششى ءتىل،
نە جازىپ كەتسە جايى سول
مەيلىڭ يلان مەيلىڭ كۇل، دەگەندى جانى كۇيزەلىپ، جۇرەگى قان جىلاپ وتىرىپ جازدى، دانىشپان. ال ءبىز سونى تولىق تۇسىنە الدىق پا؟ بۇل سۇراققا تولىققاندى جۋاپ بەرۋگە كەلگەندە مۇزعا ايداعان تۇيەشە تايساۇتاي بەرەمىز. ويتكەنى، ابايدىڭ وي مۇحيتىنا  تەرەڭىنە بويلاي المايمىز. ابايدىڭ تىلسىم تەرەڭ قۇپيالىعى دا وسىندا. عالىمدار سىرتتاي قىزىقتاعانى بولماسا، استارىنا تولىق ۇڭىلە المايدى. 

الەمدىك ادەبيەت تاريحىندا ءوز حالقىن ايالاي ءسۇيىپ، اياماي سىناعان ءبىر اقىن بولسا ول –  اباي دەر ەدىم. اباي حالقىن رۋحاني ەزدىك پەن ناداندىقتان ارىلتىپ، ءولىمنىڭ ماسىل ۇيقىسىنان وياتىپ، كوكىرەگىنە ماڭگى سونبەس سەنىم شىراعىن جاقتى. 19-عاسىردا اباي تاريح ساحناسىنا كوتەرىلمەگەندە، قازاق حالقى ماڭگىلىك قۇلدىقتا عۇمىر كەشىپ، توبىرعا اينالىپ، جەر بەتىنەن الدەقاشان جويىلىپ كەتكەن بولار ەدى دە، جوعالعان حالىقتار قاتارىندا گيننەستىڭ رەكورتار  كىتابىنا ەنەر ەدى. ال قازاق ءتىلى ءولى تىلگە اينالار ەدى. حالقىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇلى اقىن ەل ىسىنە ارالاسىپ، بيلىك تىزگىنىن ۇستادى.

بولىس بولدىم، مىنەكي،
بار مالىمدى شىعىنداپ، دەيدى اباي. نە سوندا، ول بيلىك ماسى، شەن قۇمار بولدى دەيسىز بە؟ كەشىرىڭىز، ابايعا بيلىك نەگە قاجەت بولدى. تاعى دا سول حالقىن قۇلدىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن، كەرەناۋ جۇرتتى كەلەشەك تۋرا جولعا باستاۋ ءۇشىن. الابۇلىك جايلاپ، اداسقان الاش ەلىن اقيقاتتى ارداق تۇتقان ادامزاتتىڭ شىنايى وركەنيەت كوشىنە قوسۋ ءۇشىن. بۇل جولدا الەمنىڭ ويشىلدارىن تەرەڭىنەن وقىپ، زەردەلەدى. يمپەريالىق وزبىر بيلىكتەن تەپكى كورىپ، قازاقتىڭ دارحان دالاسىنان پانا تاپقان ورىستىڭ دەموكرات ويشىلدارىمەن دوستاستى. ولارعا شىنايى شىعىستىڭ عاشايىپ شىندىعىن جايىپ سالدى. ول شىعىس وركەنيەتىنىڭ شىراقشىسى بولدى. اباي تۋعان حالقىن اقىل-ويدىڭ اق جولىنا وسىلاي باستادى. ال ءبىز سول جولمەن تۋرا ءجۇرىپ كەلەمىز بە؟

ادامزات اقىل-وي الىپتارىنىڭ بىرەگەيىنەن سانالاتىن اباي شىن مانىندەگى اقىل-ويدىڭ ايسبەرگى. بۇگىنگە دەيىن اباي تۋرالى قانشا زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازىلدى، جازىلىپ تا جاتىر. سوندا دا ابايدى تولىق تانىپ ۇلگەرگەن جوقپىز. ولاردىڭ بارلىعى شىنداپ كەلگەندە ابايدىڭ جۇمباعىن شەشۋ جولىنداعى تالپىنىس قانا. ەگەر ابايدىن جۇمباعى تولىق شەشىلەر بولسا، وندا الاش ەلىنىڭ الدىنان جۇماققا ۇقساس عاجايىپ كوركەم الەمنىڭ التىن قاقپاسى ايقارا اشىلار ەدى. ابايدىڭ جۇمباعى ول – تىلسىم سىرعا تولى الەمنىڭ جۇمباعى، شەشۋى قيىن جاننىڭ جۇمباعى. دانىشپاننىڭ كۇللى ادامزاتتى سۇيگەن جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاۋعا قاۋقارسىزبىز. «ماحاببات پەن عاداۋات مايدانداسقان» سول عازيز جۇرەك سوعۋىن توقتاتقالى دا عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپتى. بىراق ونىڭ اقيقات ءىلىمى ىزگى نيەتتى ادام بالاسىن ادامدى ءسۇيىپ، اللانىڭ ھيكمەتىن سەزىنۋگە تاربيەلەۋمەن كەلەدى. ويتكەنى، ونىڭ ءىلىمى ھاقتى تانۋعا ارنالادى. ول بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا ءتاڭىرىنى تانۋ ءىلىمى. ول تۋرالى دانىشپان: «كۇدىز-ءتۇنى ويىمدا بىراق ءتاڭىرى، وزىنە عاشىق ەتكەن ونىڭ ءامىرى» دەيدى. شىنىندا دا تۋاسى ءدىن مۇسىلمان بالاسىنىڭ وي-ساناسىنان ۇلى جاراتقان ەش ۋاقىتتا كەتپەيدى. قۇداي ادامنىڭ جۇرەگىندە دەگەن ءسوز بار. بۇل رەتتە اباي ءوز حالقىنا ارناپ شىنايى تازا مۇسىلماندىقتىڭ مەكتەبىن قالىپتاستىرعان تۇلعا. حالىقتى ءار قانداي زۇلماتتان قۇتقارۋشى قۇدىرەت ول – قاسيەتتى ءدىن. ال بۇگىنگى قازاق قوعامىندا وسى سالادا دا اداسىپ جۇرگەندەر قانشاما. اباي ءدىني فاناتيزم مەن ۇلتتىق يگايزممەن قوڭسى قونباعان. دۇمشە مولدالار مەن كوركوكىرەك دالا شونجارلارىنىڭ ەشقايسىسىمەن تۇز-ءدامى جاراسپاعان. كەرىسىنشە ولارمەن بىتىسپەس مايدان اشىپ، كۇرەسكەن. ابايدىڭ كۇرەسى – اقيقات جولىنداعى كۇرەس. ول كۇرەس ءالى دە جالعاسۋدا. دەمەك، اباي قاي كەزدە دە قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني كوشباسشىسى بولىپ كەلدى، بولا دا بەرەدى. 

وتكەن 20-عاسىردىڭ ادامزات قاۋىمى مەن قوعامى ءۇشىن اكەلگەن جەتىستىگىمەن قوسا تارتتىرعان تاۋقىمەتى دە وراسان زور بولدى. كوممۋنيزمنىڭ ەسىرىك ۋتوپياسى جايلاعان قازاق قوعامى جاپپاي دىنسىزدەنۋ جولىنا ءتۇسىپ، قۇردىمعا كەتۋگە شاق قالدى. سونىڭ كەسىرىنەن قۇدايدان بەزگەن قۇبىجىق قاۋىم پايدا بولدى. اتەيستىك قوعام اللانىڭ ءوزىن جوققا شاعىردى. ادامداردىڭ ساناسىن ءىبىلىس يەكتەدى. مىنە وسى كەزدە اباي ىبىلىسپەن اشىق ايقاسقا ءتۇسىپ، حالقىنىڭ جۇرەگىن تازا ساقتاپ قالدى. ەگەر جۇرەك لاستانسا، وندا حالىق (ادام) ازعىنداپ، تەكسىز توبىرعا اينالادى. قوعامدى جايلاعان ءىبىلىس ابايدىڭ كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ جۇرەگىن جاۋلاي المادى. اقىن بۇل رەتتە مىڭمەن ەمەس، ميلليونداعان ساناسىن سايتان جاۋلاعان تەكسىز توبىرمەن  ءبىر ءوزى مايدان اشىپ كۇرەستى. زۇلىمدىق جايلاعان زۇلمات زاماندا قاراشا حالقىن ولىمنەن اراشالادى. ويتكەنى، ونىڭ ءىلىمى و باستان ءتاڭىرىنى تانۋعا ارنالعان. اباي سول قاتىگەز ۋاقىتتىڭ وزىندە الاشىنا اللانىڭ اق جولىن تۋرا نۇسقاي ءبىلدى. سونىڭ ارقاسىندا قىزىل تەررور قازاقتى تۇبەگەيلى قۇرتىپ جىبەرە المادى. بۇگىندە ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كەزدە ادەبي لەكسيكوننان بەرىك ورىن العان رۋحاني ورتارشىلدىققا قارسى كۇرەس تەرمينى و باستا ابايدان باستالعان. ويتكەنى، اباي اۋەلدەن رۋحاني ەزگىگە اشىق قارسى كۇرەسكەن تۇلعا.

ىبىلىسكە ىلەسىپ، الدانعان قاۋىم، قۇدايدىڭ وزىنە قارسى شىقتى. قۇداي جوق دەپ داۋرىقتى. بۇكىل قوعام قۇدايعا قارسى كۇرەستى. وزگەلەر اكەلگەن «ۇلى وركەنيەتتىڭ» قۇربانىنا اينالعان بىرنەشە ۇرپاققا بۇگىندە ايانىشپەن مۇسىركەي قارايسىڭ. بۇل ىندەتتەن قازاق قوعامى ءالى تولىق ارىلىپ بولعان جوق. الدانعان، زاعيپقا اينالعان ۇرپاق ءتاڭىر الدىنداعى ول كۇنالارىنان ارىلۋ ءۇشىن ابايدى وقۋى كەرەك. سوندا عانا ولاردىڭ كوكىرەك كوزدەرى اشىلىپ، جۇرەۋكتەرىنە يمان دارىپ، ءتاڭىر الدىندا كۇنالارىنان ارىلادى. جان مەن ءتان تولىق تازارىپ، شىن ماعىناسىنداعى رۋحاني تاۋەلسىز ازات ادامعا اينالادى. انەس، سوندا ابايدىڭ تولىق ادام تۇجىرىمداماسى اقيقاتقا اينالىپ، قازاق حالقى تولىق تاۋەلسىزدىككە جەتىپ، ءبىز ارمانداعان مونوۇلتتى مەملەكەتتىلىك ورنايدى. ويتپەسە، باياعى جارتاس ءبىر جارتاس كۇيىندە قالا بەرەدى. رۋحاني وتار ەلدى كىم بولسا سول بيلەپ-توستەي بەرەدى. رۋحاني بۇعاۋلانباعان ەل عانا بارلىق قيىندىقتاردى ەڭسەرە الادى. وتارشىلدىقتىڭ ەڭ قيىن ءتۇرى دە رۋحاني وتارشىلدىق. وتارلاۋدىڭ بۇل ءتۇرى قازىر الەمدە وزگەشە سيپات الا باستادى. ءبىز بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ ەڭ اششى شىندىعى جاڭا ءتۇسىن وزگەرتكەن وتارشىلدىق. جاھاندانۋ زامانىنداعى ەڭ ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر دە وسى بولماق. 

اباي حالىقتى تۇبەگەيلى كۇيرەۋدەن امان ساقتاپ قالۋدىڭ جولى رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتۋ ەكەنىن ءدال ۋاقىتىندا ءبىلدى. ول حالىقتىڭ ىشكى تاۋەلسىزدىگىنە سەندى. كەڭەس داۋىرىندە بۇلاي ايتۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ءتىپتى ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى بۇل تاقىرىپتى اينالىپ ءوتتى. كەڭەستىك يدەولوگياعا بارىنشا سەنگەن عالىمدار ابايدى سول ۋاقىتتىڭ كوزقاراسىمەن پروگرەسسيۆتى دامۋدىڭ تۋ ۇستاۋشىسى رەتىندە سانادى. ءتىپتى ەگەر اباي ءسال ۇزاعىراق جاساعاندا قازان توڭكەرىسىن قابىلداعان بولار ەدى دەپ تە سوقتى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ابايتانۋدا تىڭ تاقىرىپتار قوزعالىپ، جاڭاشا كوزقاراستار قالىپتاسا باستادى. بىراق، ابايدى ءالى دە بولسا ءوزىمىز تولىقتاي تانىپ جانە وزگە جۇرتتارعا تانىتىپ كەتە العانىمىز جوق. 

ابايدى وقىپ وتىرعان كەزدە ساناڭىزدا تاۋەلسىزدىك تۋرالى وي قىلاڭ بەرىپ، بىرتىندەپ ورنىعا تۇسەدى. ءوزىڭدى بوستان رۋحتى سەزىنە باستايسىڭ. تىرشىلىكتە ادام بالاسىنا ەڭ ءبىرىنشى كەرەگى ەركىندىك ەكەنىن ۇعىنا تۇسەسىڭ. ويتكەنى اباي و باستان ەركىن ويلى، بوستان رۋحتى اقىن. ەگەر ول ونداي قاسيەتكە يە بولماسا، وندا ونىڭ بۇكىل ادامزاتقا ورتاق اقىل-وي الىبى بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ كەمەڭگەرلىگى دە سوندا. ءوز زامانىنىڭ عانا ەمەس، كەلەشەكتىڭ دە ادامى بولا الدى. ءوز ۋاقىتىنىڭ مۇڭىن عان مۇڭداعان جوق، كەلەشەكتى دە بولجاي ءبىلدى. ءتاڭىرىنىڭ ىقىلاس نۇرى ەرەكشە تۇسكەن وسىناۋ عازيز جۇرەكتى عاجايىپ جاراتىلىس يەسى قازاق دالاسىنا تاڭىرىلىك ۇلى ميسسيانى اتقارۋ ءۇشىن كەلگەنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى.  

«ءتانىرىنىڭ كۇنى جارقىراپ»، دەيدى دانىشپان. دەمەك، اباي حالقىنىڭ جۇرەگىنە قۇدايىلىق رۋح پەن سانانى دارىتا العان تۇلعا. ەگەر ونداي رۋح سانا بولماسا، قۇدايسىز توبىرلارمەن بولعان كۇرەستە ولاردى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءىبىلىس جايلاعان قۇدايسىز قوعامدا اباي حالقىنىڭ بويىنا  قۇدايلىق رۋحتىڭ قۇدىرەتىن دارىتتى. ءبىز ونى ءالى تولىق سەزىنە العان جوقپىز. جالپى، ابايتانۋ بۇل وزگەشە تۇرپاتتى قازىرگى زامانعى مۇلدە جاڭا عىلىم. ناقتى ايتقاندا، ول ءتاڭىرىتانۋ عىلىمى. شىنداپ كەلگەندە جالپى پوەزيا دەگەنىمىز ءوزى وسى ەمەس پە. ابايدىڭ ءىلىمى ىزگى نيەتتى ادام بالاسىن وسى ماقساتقا جەتەلەيدى. ابايدان كەيىن قازاق قوعامى حالىقتىڭ رۋحاني كوشىن العا باستايتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى اقىل-وي الىبى، كوشباسشى تۇلعانى تۋا العان جوق. ويتكەنى، ءدال وڭداي ۇلى تۇلعانى تۋاتىن ءوز داستۇرىنەن تامىر الىپ، ءومىر سۇرەتىن قوعامدىق ورتا بولعان جوق. ول بولسا تامىرىن تەرەڭنەن الاتىن ءداستۇرلى قازاق قوعامى بولاتىن. ابايدان كەيىنگى قوعامدىق جۇيە تۇلعانىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. كەرىسىنشە، ۇلتقا تىرەك بولاتىن كوسەم تۇلعالاردى جويىپ جىبەردى. ماسەلەن، الاش ارىستارى. بۇل ەندى بۇكىل ۇلتتىڭ تامىرىنا  بالتا شابۋ بولاتىن. ەگەر مۇحتار اۋەزوۆتەي كەمەڭگەر جازۋشى بولماعاندا، اباي دا فەوداليزمنىڭ جىرشىسى رەتىندە قارا تىزىمگە ءىلىنىپ كەتەتىن ەدى دە، رۋحاني ەزگىگە ۇشىراپ، ناعىز حالىقتىق اداسۋ سوندا بولاتىن ەدى. وسى ءۇشىن دە كۇللى الاش جۇرتى اۋەزوۆكە عۇمىر بويى العىس ايتىپ ءوتۋى كەرەك.

وتارشىلدار قازاقتى حالىق رەتىندە جەر بەتىنەن ءبىرجولا جويىپ جىبەرۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ايلا-تاسىلدەرىڭە بارمادى دەيسىز. گەنوتسيدتىك ساياسات حالىقتىڭ تابيعي گەنىن بۇزۋعا دەيىن باردى. قازاق حالقى ۇلتتى جويۋدىڭ ەكسپەريمەنتىنە، قازاق دالاسى تاجىريبە الاڭىنا اينالدى. بىراق، ساناسىن ۋلاعانمەن جۇرەگىن جاۋلاي المادى. ويتكەنى، ول جۇرەكتە ءبىرىنشى قۇداي، ەكىنشى اباي بار ەدى. قۇدايدى قۇرتۋ قولدان كەلمەسە، ابايدى الاشتىڭ ساناسىنان ءوشىرۋ مۇمكىن بولمادى.

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ابايدىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە قازاقتىڭ ھاقتى سۇيگەن عازيز جۇرەگىندە جاتتالىپ قالعان بولاتىن. سنالارىن سايتان جاۋلاعان تەكسىز توبىر قانشا جەردەن قۇداي جوق دەپ داۋرىقسا دا، ول جۇرەكتى ءبارىبىر جاۋلاي المادى. قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان وزبىر قوعام قۇردىمعا كەتتى. كەشەگى زۇلمات زاماندا اباي كوزگە كورىنبەيتىن سوعىستا ءبىر ءوزى ميلليوندارمەن الىستى. ول جەندى

قازاق كوركەم ويى ەرتە قالىپتاسقان حالىق. كوركەم ويى تولىق قالىپتاسپاعان ۇلت تولىققاندى ۇلت بولا المايدى. الەمدە تەڭدەسى جوق سان عاسىرلىق تاريحقا يە باي مادەني مۇرانى تۋدىرۋشى حالىق دۇنيەنىڭ وزگە دە بايىرعى مادەنيەتى دامىعان حالىقتارى قاتارىنان ءوزىنىڭ تەڭ قۇقىلى ورىنىن الا الدى جانە ول وعان بارىنشا لايىقتى. اباي سول حالىقتىڭ كوركەم ويىن الەمدىك ارەناعا الىپ شىقتى. ال ونى ناسيحاتتاپ، كۇللى الەمگە تانىتۋ ءار ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە. ءبىز ءوزىمىزدىڭ رۋحاني جەتىستىگىمىز بەن حالىقتىق دەڭگەيىمىزدى تەك ءوز تۇلعالارىمىزعا قاراپ ولشەۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە تۇلعاتانۋدا كەمشىن سوعاتىن تۇستارىمىز كوپ. مىندەتتى تۇردە ءوز ۇلىلارىمىزدى وزگەنىڭ ۇلىلارىنىڭ كولەڭكەسىندە كورگىمىز كەلەدى. سوعان داعدىلانعانبىز. ول وتكەننەن قالعان قۇلدىق سانا. ىشتەي ءبىلىپ تۇرساق تا، وزگەدەن ارتىقتىعىمىزدى اشىپ ايتۋعا باتىلىمىز جەتپەي تۇرادى. ابايتانۋدا دا بۇل جارىم-جان كوزقاراس ءالى دە بولسا شاڭ بەرىپ قالادى. بۇل ءبىزدىڭ السىزدىگىمىز. بۇدان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى. وزگەنىڭ ۇلىلارى قازاققا رۋحاني ولشەم دە، تىرەك تە بولا المايدى. ولاي دەيتىنىمىز، ءار قانداي حالىق وزىنشە بولەك جاراتىلىس يەسى. اباي ەشقانداي دالا پۋشكينى ەمەس، اۋەزوۆ شىعىستىڭ شولوحوۆى ەمەس. اباي دا، اۋەزوۆ تە كۇللى تۇرىك، قالا بەردى بارشا شىعىس حالىقتارىنىڭ ماقتانىشى سانالاتىن الەمدىك ماسشتابتاعى ايدىك تۇلعالار. وسىلاي ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوندا عانا شىنايى تاۋەلسىز ۇلتتىق وي-سانا قالىپتاسادى. 

تولىق تاۋەلسىزدىككە جەتىپ، تولىققاندى ۇلت اتانۋ ءۇشىن ءبىز ءوزىمىزدى ۇنەمى رۋحاني تۇرعىدا جەتىلدىرىپ وتىرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا تۇتاس  ۇلت بولىپ، رۋحاني جاڭعىرامىز. مەملەكەت باسشىسىنىڭ رۋحاني سالاعا نازار اۋدارىپ، ونى ابايدان باستاۋى بۇكىل حالىقتان قولداۋ تاپقان جاقسى باستاما. بىراق بۇل ءبىر مەزەتتىك ناۋقاندىق شارا دەڭگەيىندە قالىپ قويماۋى كەرەك. سەبەبى اباي ءبىر رەتكى اتالىپ وتەتىن داتا ەمەس. ول مىڭجىلدىقتارعا كەتەتىن ماڭگىلىك داتا. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ مىندەتى مەن پارىزى ابايدى الەمگە تانىتۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ جادىندا بىرەگەي تاۋەلسىز وي-سانا قالىپتاسىترۋ. ابايدىڭ ارمانى مەن مۇراتى دا سول. بۇل ۇلى مۇرات، ۇلى ميسسيا. عاسىرلىق تاۋەلدىلىكتەن ارىلىپ، حالىقتىڭ جادىن جاڭعىرتۋدا ابايدىڭ الار ورنى ەرەكشە. جاپپاي جاھاندانۋعا بەت العان قازىرگى قيىن ۋاقىتتا اباي حالقىنا تاعى دا قورعان بولۋدا. ۇلى اقىن ءوزىنىڭ ۇلى ءتاڭىرى الدىنداعى ۇلى ميسسياسىن ۇرپاعىمەن بىرگە ورىنداۋدا. 

ابايدىڭ تۋعان كۇنى ۇلى دالاعا اللانىڭ ىقىلاس نۇرى ەرەكشە تۇسكەن، اق جارىلقاپ ىرىستى كۇن بولسا، ۇلى اقىننىڭ ءفاني جالعانمەن قوش ايتىسقان كۇنى قازاقتىڭ باسىنان باعى تايىپ، موينىنا قاسىرەت قامىتىن كيگەن كۇن. سول ۋاقىتتان باستاپ وزگەنىڭ رۋحاني وتارىنا اينالدىق. ونىڭ ۇزاققا سوزىلعان تاۋقىمەتىنەن ءالى تولىق ارىلىپ بولعان جوقپىز. ول بۇگىنگى رۋحاني ومىرىمىزدەن دە سەزىلىپ تۇرادى. ابايدان كەيىنگى قازاق قوعامى تەك اداسۋلاردان تۇردى. ابايدى ءتۇسىنۋ جانە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قۇرعاق تالداۋ ازدىق ەتەدى. ول ءۇشىن سەزىمتال اقىندىق جۇرەك كەرەك. سوندا عانا ۇلى اقىننىڭ رۋحىمەن تىلدەسە الاسىز. جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا دەگەندى اباي جايدان-جاي جازدى دەيسىز بە. ونىڭ جۇرەگى ھاقتى سۇيگەن عازيز جۇرەك. «اقىننىڭ جۇرەگى اللانىڭ قازىناسى» دەگەندى اقىرزامان پايعامبارى مۇحاممەد (س.ع.س). ايتقان. ابايدىڭ جۇرەگى سونداي قازىناعا تولى كىرشىكسىز تازا جۇرەك. ونىڭ تەرەڭىنە شىنداپ بويلاي الۋ مىنا دۇنيەدە ىلۋدە بىرەۋگە عانا بۇيىراتىن باقىت. ابايدى تۇسىندىرەمىن دەپ اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق. اركىم ءوز زەردەسىمەن ءتۇسىنۋى كەرەك. تەك سوندا كوڭىل كوزىڭ اشىلىپ، جان سارايىڭ نۇرلانىپ، اقىلمان ادامعا اينالاسىڭ. جالپى، پوەزيا تۇسىندىرۋگە كەلمەيتىن جانر. ول تەك ءتۇيسىنۋ مەن سەزىنۋدەن تۇرادى. ونىڭ تىلسىم قۇپياسى سوندا. ابايدىڭ جۇمباعىندا وسى تۇرعىدان ۇعىنعان ابزال. اباي ءالى تولىق اشىلماعان قۇپياعا تولى جۇمباق الەم. قىزىل ءسوزدى قانشا ساپىرعانىمىزبەن ءبىز ونىڭ قۇپياسىن اشىپ، تەرەڭىنە بويلاي المايمىز. مىنا الەم قانداي جۇمباق شەكسىز بولسا، اباي دا سونداي جۇمباق، سونداي شەكسىز. جان مەن ءتاننىڭ شىن قوشتاسۋىن ابايدى وقىپ وتىرعاندا بىلەمىز.

ابايدىڭ قارا سوزدەرىن وقىپ وتىرىپ، وزگەشە الەمگە ەنىپ كەتكەندەي بولاسىز. بۇل مۇلدە جانرى ايقىندالماعان شىعارما. ەشكىم ونىڭ جانرىن ءالى كۇنگە دەيىن انىقتاپ بەرە العان جوق. بۇل دا جۇمباق. شەشىپ كورىڭىز. بۇل ەشقانداي تراكتات تا، عاقليا دا ەمەس. بۇل ابايدىڭ بارشا ادامزاتقا ارناپ قالدىرعان ۇلى وسيەت كىتابى. ءبىزدىڭ حالىقتىق ءومىر ءسۇرۋ كودەكسىمىز. اباي حالىقتى قارا تۇنەك الەمنەن الىپ شىقتى. ونىڭ ولمەس ومىرلىك ءىلىمى كوممۋنيزمنىڭ سانانى ۋلاعان ەسىرىك ۋتوپياسىن جۇرەككە دارىتپادى. ءيا، جۇرەك تازا بولۋى كەرەك. جۇرەك لاستانسا، ادام ازىپ، سايتانعا اينالادى. ابايدى جاس ۇرپاق وي كوزىمەن وقىپ، جۇرەككە جاتتاپ توقۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى جۇرەك تازا بولۋ كەرەك. تەك سوندا مىنا دۇنيەنىڭ و باستا قالاي جارالعانىن، ادام بولىپ تۋدىڭ قانداي باقىت ەكەنىن تولىق سەزىنە الاسىز. ونىڭ قۇدىرەتىنە باس ءيىپ، ادامشا تازا عۇمىر سۇرۋگە داعدىلاناسىز. ويتكەنى، اباي ىزگى نيەتتى ادام بالاسىنا قاي كەزدە دە ءوز ءىلىمى ارقىلى ادامدىقتى قاستەر تۇتىتىپ، ادالدىققا نەگىزدەلگەن اقيقات جولىن نۇسقايدى. جاپان تۇزەدە ءبىرجۇتىم سۋعا زار بولىپ، شولدە قالعان ادامنىڭ تاڭدايىنا تامعان العاشقى جاڭبىر تامشىسىنا ءشولى قانداي قانسا، ابايدى جۇرەكپەن ءتۇسىنىپ وقىعان ادامنىڭ دا جانسۋسىنى سونداي قانادى. ابايدىڭ ءار ءسوزى شارشاعان جاننىڭ تاڭدايىنا تاتىر عۇمىر سۋسىنى. ونى مەيرى قانىپ ىشكەن ادام باقىتتى. 

حالىق، ەل ۋاقىتى كەلگەندە قايتا تۇلەپ جاڭعىرادى. ويتكەنى ونىڭ تابيعاتى سونى قاجەت ەتەدى. قازاق حالقى ۇزاققا سوزىلعان قۇلدىق ومىردەن قۇتىلىپ، تاۋەلسىز ەل اتانعانىنا 30 جىل بولدى. بىراق قانىمىزعا سىڭگەن قۇلدىق پسيحولوگيادان تولىقتاي ارىلىپ بولعان جوقپىز. بۇل ناۋبەتتەن تۇبەگەيلى ارىلۋدىڭ ءبىردىن-ءبىر جولى وتكەندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى تۇگەندەپ، تاريحىمىزدا وتكەن ۇلتتىق ويدىڭ باسىندا تۇراتىن ۇلى تۇلعالارىمىزدى ۇلىقتاۋدا جاتىر. ناقىتارىق ايتقاندا، تۇلعاتانۋدى دۇرىستاپ جولعا قويۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ءار حالىقتىڭ ءار داۋىردە ماڭدايىنا ءتاڭىرى سىيلاعان تابيعاتى توسىن ۇلى تۇلعالار بولادى. شۇكىر. قازاق حالقى بۇل تۇرعىدا بارىنشا باقىتتى حالىق، ولجالى ەل. وعان دالەل، حالىقتىق تاريحىمىزدا وتكەن ۇلتىنا ۇران بولعان داڭعايىر تۇلعالارىمىز. سول ۇلىلاردىڭ ۇلىسى ۇلى اباي. ابايسىز قازاق حالقى الەم الدىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ايقىنداي المايدى. سوندىقتان دا اباي حالىقتىڭ قۇتقارۋشىسى سانالادى. بۇگىنگى مىندەت ابايدى الەمدىك دەڭگەيدە ۇزدىكسىز ناسيحاتتاۋ كەرەك. سول ارقىلى ءبىز ءوزىمىزدى بۇكىل الەمنىڭ الدىندا تامىرىڭ تەرەڭەن الاتىڭ، باي تاريحي، مادەني-مۇراعا يە مادەنيەتتى ۇلت ەكەنىمىزدى دالەلدەي الامىز. بۇل رەتتە ەرەكشە نازار اۋداراتىن جايت ول – اقىن شىعارمالارىن شەت تىلدەرىنە اۋدارعان كەزدە اسىعىستىق بولماۋى كەرەك. وندا ابايدى ءوزىمىز ورعا جىعامىز. جالپى، پوەزيانى اۋدارۋ وتە قيىن. ول كىمنىڭ دە بولسىن وڭ جامباسىنا كەلە بەرمەيدى. بىراق سوعان قاراماستان كىلتىن تاۋىپ اۋدارۋعا كۇش سالۋ كەرەك. ءتىلدى جەتىك مەڭگەرۋ ءبىر باسقا، اقىندىق ونەر ءبىر باسقا.

ۇلى دانىشپان ءوزىنىڭ ءتاڭىر الدىنداعى ۇلى ميسسياسىن تولىق اتقارىپ بولىپ، عارىشتىق ساپارعا اتتانىپ كەتكەننەن كەيىن ارادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە الاش جۇرتى اتا-بابالار ارمانداعان ازاتتىققا جەتتى. ۇلى رۋحتار وتانى ۇلى دالا ءولى ۇيقىدان ءدۇر سىلكىنىپ وياندى. ابايدىڭ الىپ جارتاسىنان شىققان ۇلى جاڭعىرىق اسپان استىن كەرنەپ كەتتى. قياناتىڭ قۇربانى بولعان ۇلى ارۋاقتار ازاتتىق العان الاشىمەن قايتا قاۋىشتى. قاسيەتتى قازاق دالاسى ىبىلىستەن تازارتىلدى. ءتاڭىرىنىڭ كۇنى جارقىراپ شىعىپ، جان باقىتقا كەنەلدى. ادام رۋحى ازاتتىق الدى. الەمنىڭ بار جۇمباعىن بويىنا جيعان ۇلى تابيعاتتىڭ وزىندەي تىلسىم، سىرلى الىپ جارتاستان شىققان ۇلى جاڭعىرىق، اقيقات ءسوزى اباي ءسوزى. ۇلى ۋاقىت جەلىمەن جارىسىپ بۇگىنگە جەتتى. ەشقانداي زۇلىم كۇش ونى توقتاتا العان جوق. ويتكەنىڭ عالامنىڭ جۇمباعىن شەشۋ وڭاي بولعانمەن، ادامنىڭ جۇمباعىن (اقىننىڭ) شەشۋ قيىن. سونداي ءبىر تۋاسى جۇمباق جاراتىلىس يەسى كەۋدەسىنە كۇللى الەم سىيىپ كەتكەن ادامزاتتىڭ ارداعى ۇلى اباي.

ءيا، ءتاڭىرىنىڭ كۇنى جارقىراپ شىعىپ، زۇلىمدىقتىڭ كۇنى ءبىرجولا باتتى. ار-نامىستىڭ اق تۋى قايتا جەلبىرەدى. ۇلى ابايدىڭ ۇلى ارمانى ورىندالدى. ايى تولىقسىپ تۋعان الىپ اسپان استىندا ادامزاتتىڭ ءبارىن سۇيگەن ابايدىڭ الىپ جارتاسى تۇر. 

مۇقاش كوجاحمەتۇلى

Abai.kz