1920-21 جىلدارى شىڭعىس اتىرابىنداعى رۋلار اراسى ۇلكەن قاقتىعىسقا ءتۇسىپ، اقىرى ءۇش بىردەي ارىستىڭ قازاسىنا اكەلىپ سوققاندىعى تۋرالى بەكەن يساباەۆ اقساقالدىڭ اۋزىنان ەستىپ جۇرەتىنبىز. 

سول جىلدارى پارتيالاس الاۋىزدىقتىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ءۇش بىردەي ازاماتىن اتىپ ولتىرگەنىمەن ەكى جاقتىڭ دا بىتىمگەرلەرى جينالىپ ەشتەڭە شىعارا الماعان. اق پەن قارانىڭ ارا جىگىن اشپاق بولىپ، ەكى جاقتىڭ ەستى ادامدارى جينالىپ، ءبىتىم تاپپاق نيەتتە، بوكەنشى اكىمقوجاۇلى مۇساجاننىڭ ۇيىندە كىنالاسۋ، كەلىسۋگە جينالادى.

سول جينالىستىڭ وقيعاسى ىبىرايشا مۇساتايۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا بىلاي بولادى: 

- مەن كوكباي مولداعا اتشى بولىپ باردىم، كوك قاسقا قۇرباندىق شالىنىپ، قۇرباندىق ەتىن جەپ بولعان سوڭ، سوڭعى تۇيىنگە باتۋاعا كەلۋ ءماجىلىسى باستالدى. 

سۋىرىلىپ سويلەۋگە كىرىسكەن ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل، اكىمقوجاۇلى مۇساجان اقساقال كەزەكتەسىپ سويلەپ، «كەدەن-كەدەن بولدى، كەدەن نەدەن بولدى» دەگەندى اشىسپاق نيەتتە بەرەكە-بىرلىك دەگەننىڭ بىتەۋ جارا ەكەنىن باسا ايتىستى. 

-قانشا قانىمىز ءبىر دەگەنمەن، ءىشىنارا پارتياعا جىكتەلگەنىمىز دە راس. قۇدايدان جاسىرماعاندى ادامنان جاسىرعانىمىز بولماس. كوزىمىزشە ەكى جاقتان ەكى كىسى شىعىپ، اشىعىن سويلەيتىن بولسىن، - دەستى. 

بۇعان ايرىقشا تىلەنگەن مۇساجان ەدى. كوكباي كىنالاسۋدى قوستاماي بەيتاراپ وتىردى. ەداۋىر ۋاقىتتان سوڭ، بوگەلىڭكىرەپ بارىپ، كىنالاسۋعا پارتيانىڭ بىرىنەن الدىنا قامشىسىن ورتاعا تاستاپ، شاكارىم قاجى شىقتى. جۇرت مۇنى كۇتپەگەندەي كەيىپ بايقاتتى. مەن بولسام، شاكارىمنىڭ ءبىلىمى، اقىندىعى، تاريحشىلدىعىنا قۇلداي قۇلاپ تابىناتىن داعدىم بويىنشا "قاجىمەن ايتىساتىن كىم شىعار ەكەن" دەپ ويلادىم. قاجىعا قارسى شىعىپ، سوزدەرىن تالداپ، تىڭداۋعا قۇمارتقاندايمىن. 

كەنەت، شاكارىم قاجىعا قارسى كوتىباق رۋىنان جيرەنشەۇلى قۇلكەنىڭ شىققانىن كورىپ اڭىرىپ قالىپپىن. قۇلكەنىڭ شىن ەسىمى - قۇلسۇلەيمەن، ءتىلى كەمىستەۋ ادام ەدى. شاكارىمدەي عۇلاماعا مىنا ساقاۋ قالايشا توتەپ بەرمەكشى دەيمىن ىشتەي. قاجى الدىنداعى جاتقان قامشىسىن ءبىر قوزعاپ قويىپ سويلەي جونەلدى. قاجى ءسوزى ءبىر ءسۇت پىسىرىمگە سوزىلدى. ايتىلعان سوزدەردىڭ ىشىندە نە ءتۇرلى ءسوزدىڭ بارلىعى ايتىلدى. ايتىپ تاۋىسا الماسپىن. ءسوزدىڭ ءتۇيىنى «سەنىپ جۇرگەن بايتالعا، ايعىر شاپتى» دەگەندەي ءسوز بولدى. الپىس باستى، سەگىز قانات ءۇي تولعان كىسى جىم-جىرت. قۇلكەنىڭ:

-بولدىڭىز با قاجى؟ - دەگەن سوزىنەن جۇرت ويانعانداي بولدى.

قاجى:

-بولدىم، دەدى.

قۇلكە دە ورتاعا قاراي ۇمسىنا ءتۇسىپ، قامشىسىن قوزعاپ قويدى. مەن ءالى دە العاشقى ويمەن «مىنا ساقاۋ قاجىعا قارسى نە سويلەمەك؟» - دەپ وتىرمىن. قۇلكە ءسوزىن باستاپ:

-قاجى، پارتياعا كىرگەن سوڭ، پارتيانىڭ نە اياعى، نە باسى شىعارمىن. وسى ايتقانىڭىزدان-اق تىرناقتاي اقتىعىم جوق. بىراق، ءبىر ءسوز بار عوي،.. ءبىر ءسوز بار... - دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن سوزىپ تۇرىپ الدى. 

جۇرت نازارى تۇگەلدەي وزىنە عانا اۋىپ، اقىرى شەگىنەرگە جول تاپپاعان قۇلكە:

-قاجى، وسى اباي سابالعاندا ءسىز نەشە جاستاسىز، مەن نەشە جاستا ەدىم؟! - دەپ سالدى. 

بۇل ءسوز كۇللى وتىرعانداردىڭ بارشاسىنىڭ باستارىنان ءبىر-ءبىر سالىپ قالعانداي اۋىر ءسوز بولدى. ورتاعا شىعا وتىرعان شاكارىم قاجىنىڭ باسى تومەن سالبىراپ، ەكى اياعىنىڭ اراسىنا ەنىپ كەتىپتى. مارالدىڭ باسىنداي ۇزىن بىتكەن، ساقالىمەن العاندا كەزگە جۋىق قاجىنىڭ باسى كىرەرگە تەسىك تاپپادى. تىڭداپ وتىرعان كوپشىلىك كىسىسى ولگەندەي كۇيگە ۇشىرادى. قۇلكە قويار ەمەس:

-قاجى، مەن توسىپ وتىرمىن عوي، - دەپ ءۇش رەت قايتالادى. 

قاجىدا ءۇن جوق. ازدان سوڭ، قۇلكە:

-مەن بولدىم!، دەپ العاشقى ورنىنا قۇيرىعىمەن سىرعىپ بارىپ وتىردى. 

ءوزىم سول ءساتتى ويلاسام ءالى كۇنگە دەيىن السىرەپ كەتەمىن. 

نەسىن ايتايىن، ءولى تىنىشتىق ءبىر قاۋىمعا سوزىلىپ بارىپ، باسى كۇبىر-كۇبىر ءسوز، جىبىر-جىبىر قيمىلمەن باستالىپ، ءسوزى قۇرعىر سويلەنە باستادى. الدىعا تەگەنە-تەگەنە قىمىز اكەلىنىپ، ساپىرىلىپ جاتىر. 

ءسوزدى موتىش رۋىنان ءادىلۇلى يكە باستاپ، ولجاي رۋىنان «قۋ باستان قۋىرداق ەت الاتىن» جىگىتەك ءابدىلدا قوستاپ، قۋلىق رۋىنان نۇراقتىڭ سماعۇلى كۇلە سويلەۋگە اۋىستى. قىمىز ءىشىپ، اقتارى-اق، قىزىلدارى-قىزىل بولىپ جايناپ وتىرعانىمەن ەندىگىسى ءمانسىز وتىرىس بولدى. 

كەنەت كوكباي مولدا:

-«ەل بۇزىلسا، تابادى شايتان ورنەك» دەپ پە ەدى اباي. قۋعا-قۋ نامازشامدا، سايتانعا-سايتان تار جەردە جولىعادى. بۇل وتىرىستىڭ نە ءمانى قالدى! اتتانايىق! - دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ءبارى ورىندارىنان تۇرىسىپ، تاراپ جاتتى. 

اۋىلدان ۇزاعانشا قالىپتى ءجاي جۇرىسپەن كەلە جاتقان كوكباي كوز كورىم ۇزاعان سوڭ، قوڭىر جورعا اتتى اعىندى جورعاسىنا سالدى. قاسىمىزدا مىرزا، بودەي، جامانتوبىقتىنىڭ ەل باسشىلارى كەلە جاتقان. ءبارى دە ەلەڭ ەتىسىپ، كوكەڭنەن قالماي دۇرك جونەلدى. كوكباي توقتار ەمەس. اتتىڭ باسىن ىرىكپەي، توپ تاياعان سايىن ءجۇرىسىن ۇدەتە تۇسەدى. 

كوكبايدىڭ اتقا وتىرىسى بولەك ەدى. ءتىپ-تىك بولىپ، ەڭسەسى بيىك قالپىن ساقتايتىن. ال، كازىر دەنەسى كىشىرەيىپ، قۇنىسىپ كەتكەن. سوڭىنداعىلار ءبىراز جەر قاتتى جۇرىسپەن جۇرگەن سوڭ، اتتارىنىڭ باسىن تەجەي باستادى. 

مىرزا بوزدىڭ ءالىسى:

-اپىراي، مىنا كوكباي قوناقاسىدان قاشىپ كەلە مە، بىزبەن بىرگە جۇرگىسى كەلمەيدى عوي، - دەدى. 

ساقال قاجىنىڭ سەرعازىسى:

-جوق، وسى مولدا جىلاپ كەلەدى. ءبىز ەرمەي-اق قويايىق. بۇگىن كوكباي بىزگە قوناقاسى بەرەتىن كۇيدە ەمەس، - دەدى.

مىرزا، جوكەڭدەر بەتتەرىن باسقا اۋىلدارعا بۇرعان سوڭ، اتىمدى تەبىنىپ كوكبايعا جەتتىم. كوكەڭ شىن-اق جىلاعان ەكەن. كوز الدىندا سوراسى قالىپ، ءالسىن-ءالسىن سىڭبىرە بەرەدى...

كەيبىر جەڭىل ويلاۋشىلار "شاكارىم قاجى ابايعا قاستاندىق جاساۋشىلارعا جاسىرىن قوسىلىپ، سوڭىنان وكىنىپ وتىرعان جوق پا؟ كۇلكە سونى قاجىنىڭ بەتىنە سالىق قىلىپ باستى" دەپ جۇرمەسىن دەگەن ويمەن كوپ بوگەلدىم. اقىرى كورگەنىم مەن ەستىگەنىمدى بۇلجىتپاي جەتكىزۋدى ءجون كوردىم. ونداي ويعا بارۋ بۇل جاندارعا قيانات قوي،- دەپ اڭگىمەسىن اياقتاپتى.

ىبىرايشا قارتتىڭ توپشىلاۋىن شەجىرەشى بەكەن يساباەۆ تا تۇيىندەيدى.

شاكارىم قاجى كۇللى توبىقتى رۋىنىڭ ەر ازاماتتارىن وققا بايلاعان وقيعا ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا بولىپ، ەل بەرەكەسى بۇزىلعان تۇستا اباي ايتقان ء"بىر ادام جامان بولسا، زامانداستارىنىڭ ءبارى ۆينوۆات" دەپ ءبىلدى. وسكەنباي بي ايتقانداي، «تولعاعى ءبىر توبىقتىنىڭ بالاسى» ءبىرىن-ءبىرى قاشان ورىس وعىنا بايلاپ بەرىپ ەدى؟ دەسە، قۇلكەنىڭ دە توسقان ءسوزى وسى ەكەن. ال، قاجىنىڭ توبەسىنەن ءجاي ۇرعانداي، باسى تىزەسىنە جەتۋى مەن كوكبايدىڭ كوزىنەن التى تارام جاس اعۋىندا ۇلكەن وكىنىش، ەرەكشە سىر بار ەدى... 

كەشە عانا اباي سابالعاندا ەكەۋى دە ەلگە تانىمال قايراتكەر، ەلدىڭ بىرەگەي ازاماتتارى بولاتىن. ابايداي حاكىمنىڭ دانالىعىن ۇعىنعان، ۇستازدان سوڭعى ەل يەسى ءبىزبىز دەپ جۇرەن جاندار ەمەس پە؟!.

كوكباي مەن شاكارىم: «ابايعا جاسالماق بولعان قاستاندىقتى ءبىز نەگە بىلمەدىك، نەگە الدىن المادىق» دەپ عۇمىر بويىنا كۇيىندى بولعان ەكەن عوي. ىشتەگى كۇيىكتىڭ وتى باسىلماي جاتىپ، ەل الدىندا وزدەرىنە كىنا قويىپ، بەتىنە سوققاندا نە دەسىن!؟. قايتىپ اقتالسىن؟!. 

استى اعىندى، ءۇستى تولقىندى دۇنيە تىرلىكتە بولىپ جاتقان جالعىز وقيعا بۇل عانا ەمەس. ءار زاماننىڭ دۇنيە ديىرمەنىندە ۇلت جولىندا قۇربان بولعان ەسىلدەردىڭ دە وكىنىشپەن وتكەن كۇيىندى كۋالارى بار-اۋ...

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz