فرانتسۋز عالىمى گەريمنiڭ «قايسى بiر ۇلت الدىمەن اقىن، سوڭىنان ويشىل بولماعان» دەگەن اتالى ءسوزi يتاليا فيلوسوفى ۋيكەردiڭ «دۇنيەنiڭ بالالىق كەزەڭiندە ادامنىڭ ءبارi دە تۋما تالانتتى اقىن بولۆان» دەگەن تۇجىرىمىن ەرiكسiز ەسكە تۇسiرەدi. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قازاق حالقىنىڭ جاپپاي ولەڭ شىعارۋعا قۇمارلىعى ۇلتتىق تانىممەن تەرەڭ تامىرلاسىپ جاتقان، سابيلiك ساناداعى بالاڭ جايلارىمىزدىڭ كۋاسى سەكىلدى بولىپ سەزiلەدى دە تۇرادى.

فرانتسۋز عالىمى گەريمنiڭ «قايسى بiر ۇلت الدىمەن اقىن، سوڭىنان ويشىل بولماعان» دەگەن اتالى ءسوزi يتاليا فيلوسوفى ۋيكەردiڭ «دۇنيەنiڭ بالالىق كەزەڭiندە ادامنىڭ ءبارi دە تۋما تالانتتى اقىن بولۆان» دەگەن تۇجىرىمىن ەرiكسiز ەسكە تۇسiرەدi. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قازاق حالقىنىڭ جاپپاي ولەڭ شىعارۋعا قۇمارلىعى ۇلتتىق تانىممەن تەرەڭ تامىرلاسىپ جاتقان، سابيلiك ساناداعى بالاڭ جايلارىمىزدىڭ كۋاسى سەكىلدى بولىپ سەزiلەدى دە تۇرادى.

زامان تالابىنا ساي ونەر ءورiسiن جاڭالاپ وتىرۋدىڭ ادامنىڭ بiر سارىندى  سانالى  قيمىلىنا ءلاززاتتى ءارi  راحاتتى سەزiم باعىشتاۋمەن بiرگە بولاشاققا كوز تiككەن ۇلاعاتتى ۇرپاعىمىزدىڭ كوڭiل كوكجيەگiن كەڭەيتە تۇسەتiندiگi بارiمiزگە بەلگiلi. سوندىقتان دا قازiر وقىرماندار مالiمەت جيناقتاپ، قورىتىندى شىعارىپ، سەس كورسەتiپ، تiپتi, ۇران شاقىرىپ اينالانى ۇلار-شۋ ەتەتىن ولەڭدەردەن زارەزەپ بولىپ بiتتi. ءسويتiپ ولەڭ جازۋشىلاردىڭ ءوزi كوپiرمە كوپ ءسوزدi مىلجىڭعا اينالا باستادى. مۇنداي مىلجىڭبايلىقتىڭ باسى قالامگەرلەرiمiزدiڭ iز قۋا iزدەنبەۋi مەن ولاردىڭ ويلاۋ قۇرىلىمىن ۇزدiكسiز جاڭالاپ-جاڭعىرتىپ وتىرماۋىنان ەكەندiگi كiم-كiمگە بولسا دا باسى اشىق اقيقات. تەگiندە، دۇنيەدە قىزداردى تۇڭعىش رەت قىزىل گۇلگە ۇقساتقاندا، جۇرت سول اقىنعا قاتتى سۇيiنگەن ەكەن. ەكiنشi بiر اقىن ولەڭىندە قىزداردى قىزىل گۇلگە تەڭەگەندە، ول جاي سوزگە اينالىپ قالىپتى. ال ءۇشiنشi بiر اقىن  ولەڭiندە  قىزداردى قىزىل گۇلگە ۇقساتقاندا، وقىرماندار نازارىندا بۇل تەڭەۋدiڭ  تيتتەي دە ماڭىزى  قالماي، ول اقىن باسقا بiرەۋدiڭ ءسوز تاپقىرلىعىن شiمiرiكپەي  كوشiرiپ قولدانعاندىعى ءۇشiن وقىرماندار الدىندا ونىڭ بۇرىنعى قاسىقتاپ  جيناعان اقىندىق ابىرويى شەلەكتەپ توگiلگەن كورiنەدi. بۇل جۇيەلi مىسالدىڭ  ءوزi بiزدiڭ بۇگiنگi كۇندە ءوزiن وگiزدەي اقىنمىن دەپ جۇرگەن ءبىر توپ اقىنسىماق اعايىندارىمىزدىڭ ارىنا اتقان وقتاي اتىلىپ بارىپ ءدال تيۋمەن بiرگە كونە سۇردەكپەن سالپاقتاپ جۇرە بەرۋدiڭ، جاڭالىققا جاناسپاۋدىڭ نەمەن تىناتىندىعىن ايقىن اڭعارتىپ تۇرعانداي بولادى. قازاق ولەڭ ونەرiنiڭ  ءداستۇرلi ولشەمi ولەڭ تiلiنiڭ ايقىن دا انىق بولۋىن، ونىڭ ءتۇر جاقتاعى قۇرىلىمىنىڭ اۋەنمەن ىرعاققا، ۇندەستiك پەن ۇيقاسقا قاتاڭ باعىنىپ بارىپ، لاززاتتانۋشىعا بەلگiلi بiر سەزiمدiك حابار-وشاردى نەمەسە فيلوسوفيالىق  تولعانىستى جەتكiزۋدi ءوز مiندەتىنە الادى. كوبiنەسە مۇنداي مiندەتتi بەلگiلi بiر شيەلەنiستi وقيعا نەمەسە دەتالعا قۇرالعان ۇزاق ولەڭدەر (داستان، قيسسا، باللادالار) مەن نازiك سەزiمدi كوڭiل-كۇي تۇيiنشەگىن شەشەتiن قىسقا ولەڭدەردەن (قارا ولەڭ، داۋىس ايتۋ، جار-جار) ايقىن كورۋگە بولادى. بۇل ءۇردىس بiرتە-بiرتە دامىپ، اباي  داۋiرiنە كەلگەندە ۇزىن ولەڭ مەن قىسقا ولەڭنiڭ اراجiگi تiپتi دە ايقىندالا ءتۇسiپ، "ولەڭ" دەگەن اتاۋ ءوزiنiڭ تار ۇعىمىندا بۇگiنگi شاعىن ولەڭدەردi (بiز بۇگiن قازاقتا وعان اتاۋ جوقتاي پوەزيا دەپ اتاپ ءجۇرمiز) مەڭزەيتiن بولدى. ءسويتiپ قازاقتىڭ ءداستۇرلi ولەڭ تۇسiنiگiنiڭ كەڭ شەڭبەرi بۇزىلىپ، بۇگiنگi ولەڭ - تۇتاس تۇلعالى دۇنيەنiڭ كۇردەلi قۇپيالارىن، ادام جانىنىڭ قاتپارلى قالتارىستارىن اقتارۋدى ماقسات ەتەتiن، اۋەننەن تiكەلەي ءبولiنiپ شىققان، وزىندىك جاسامپازدىق دارالىعى بار، اقىندىق دارىن مەن جۇيەلى ءتالىم-تاربيەنi تىعىز ۇشتاستىرا بiلەتiن، ۇشان تەڭiز، تەرەڭ بiلiمگە يە جانداردىڭ قولىنان عانا شىعاتىن، سۇلۋ دا سىمباتتى اسىل دۇنيەگە اينالىپ وتىر. سوندىقتان ولەڭ جازۋ قازiرگi كۇندە ولەڭ ونەرىنىڭ شەبەرلىك شىڭىنا جەتكەن، دارىندى تۇلعالار عانا اينالىسا الاتىن وتە كۇردەلi ونەر قۇبىلىسىنىڭ بiرiنە اينالىپ قالدى.

ولەڭنiڭ قۇنى قازiر ونىڭ بۇرىنعىداي قولدانبالى مانiمەن ولشەنبەيتiن  بولدى. وقىرماندار ونىڭ شالقىمالىق ءمانiن ۇعىنعاننان كەيiن دە، ونى قايتا-قايتا وقىپ، iشكi ءيىرىمدى شىڭىراۋ ولەڭدiك وزەگiنە بويلاپ، ودان ۇزدiكسiز ءلاززات الادى. ءسويتiپ ولەڭ ءوزiنiڭ ءداستۇرلi قولدانبالى قولايىنان الشاقتاپ، مۋزىكا مەن سۋرەتكە بiر تابان جاقىندادى دا، وزiندەگi سىرتقى ىرعاق پەن iشكi سۋرەتكە ادامداردىڭ تiلمەن ايتىپ جەتكiزگiسiز رۋحاني فيلوسوفياسىن سiڭدiرۋگە بەت الدى. ەگەر ولەڭنiڭ مۇنداي العا بiر قادام سەكiرۋ ءۇردiسiن سوڭعى سيمۆوليزمنiڭ وكiلi پاۋل ۋالەردiڭ "ولەڭ جانە ابستراكت وي" دەگەن شىعارماسىنداعىداي ناقتىلى مىسالمەن تۇسiندiرەتىن بولساق، ولەڭسىماق ولەڭدەردi جول جۇرۋگە، ناعىز ولەڭدەردi بي بيلەۋگە ۇقساتۋعا بولادى. جول ءجۇرۋدiڭ ماقساتى بەلگiلi بiر نىسانالى جەرگە جەتۋ دە وعان جەتكەن سوڭ ەندi ءجۇرۋ قاجەتسiز. ال بيدە جول جۇرگەن سياقتى اياق-قول ارەكەتتەنگەنiمەن، وندا بiر جەرگە بارۋ ماقساتقا الىنبايدى، قايتا بيلەۋدiڭ ءوزi زور ماقسات، ەل ونى سۋرەت سياقتى قايتا-قايتا كورۋ ارقىلى لاززاتقا بولiنەدi مiنە، بۇل - ناعىز ولەڭنiڭ وتەۋگە تيiستi  بورىشى. ولەڭ ونەرى ءدال وسىنداي كۇردەلى ونەر بولعاندىعى سەبەپتi قاپتاعان قالىڭ سىن ەسiمدi ۇيقاسقا ۇيالاتا تiزبەكتەۋدiڭ كۇنi ءوتتi. سوندىقتان ولەڭ تiلiن قاتاڭ سۇرىپتاۋ مەن ولەڭ وزەگiن شەبەر يگەرۋ ءارى ونىڭ iشكi ءيىرiمدi قۇرىلىمىن ورىندى ورنالاستىرۋ مەن وقىرمان مەن ولەڭنiڭ اراسىنداعى بۇكپەلەۋدى لايىقتى قولدانۋعا جانە ايقىن ۇلتتىق ەرەكشەلiككە يە دارا ستيلدەگi اقىندىق تۇلعانى قالىپتاستىرا بiلۋگە كەزەك كۇتتiرمەيتiن ماڭىزدى ماسەلەدەي وتە ءزارۋ بولىپ وتىرمىز.

بiزدiڭ بۇل نازاريالىق (تەوريالىق) نەگiزدەگi ولەڭ تۇسiنiگiمىز ابايدان ماعجانعا دەيiن قازاق ولەڭ ونەرiندە مىقتاپ قالىپتاسا باستاعان ەدi. بiراق "قازان توڭكەرiسiنiڭ" قىزىل داۋىلى بiر توپ ساياسي سانا اۋىرۋىمەن اۋىرعان، اۋقىمشىل اقىنداردى تاريح ساحناسىنا شىعارىپ، ول كوزقاراسىمىزدان وڭاي اداستىردى ءارi الجاستىردى. ءسويتiپ قاسىم مەن مۇقاعالي مۇڭعا ورانىپ، جۇمەكەن اقىن ىشقۇستا بولىپ، ومiردەن ءوتتi. ال ولجاس پەن مۇحتار شاحان جانە قادىر قاتارلى بiراز اقىندار ساياساتقا سايمايتىن (سالىستىرمالى تۇردە) سانالى ولەڭدەرiمەن ءوز باعىت-باعدارلارىنان جاڭىلمادى. ولار از جازسا دا، كوپ جازسا دا ءوز ولەڭدەرiمەن وزiندiك بiر ءوڭدى سۇلۋ ورنەك سىزا بiلدi. سونىمەن سول ساياسي اۋقىمعا بەرىلە باس ۇرعان، وتە اۋقىمشىل اقىندار نە قارا بۇزىپ توپتان وزا الماي، نە بولماسا ناعىز ولەڭنiڭ نە ەكەندiگiن ۇعىنا الماي، ۋلاپ-شۋلاپ كەلە جاتقان قارا توبىردىڭ بiر-بiر جولبيكە بولشەگiنە اينالىپ قالدى. مۇمكiن سول توپتاعى كەيبiر اقىندار ءالi دە ساناسىنا ساڭلاۋ ءتۇسىرىپ، iرگەلi iزدەنiس جاساپ، ارىنداسا بولدى، جاركەن  بودەشۇلىنىڭ "جۇلدىزعا ورىن اي بەرمەس" اتتى جىر جيناعى سياقتى اعالاپ العا شىعاتىن شىمىر تۋىندى بەرەتiندiگi ءسوزسiز. ويتكەنi يدەولوگيا سالاسىندا باسقا بiرەۋدiڭ قاس-قاباعىنا جاۋتاڭداپ قارايتىن قارالى زامان كەلمەسكە كەتتi. جاڭاشا وي اعىمدارىنىڭ نايزاعايداي جالتىلىنا كوزدi اشىپ قاراپ، الەمدىك ءارلى اۋەندەرگە نازار اۋدارىپ، دارىن يەسىنە تابىناتىن كەز جەتتi. ءسويتiپ ناعىز ولەڭدiك كوزقاراس ورناتۋدىڭ كۇنi دە تۋدى. سوندىقتان قازiر بارلىق قالامگەرلەردiڭ قۇلاعىنا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: ء"اربiر جازۋشى، التىن iزدەگەن كەنشiدەي ءوزiنiڭ التىن وزەگiن تابادى" دەگەن اتالى ءسوزiنiڭ جاڭعىرىعى كەلiپ تۇر. ءوز جاسامپازدىعىنىڭ "التىن وزەگiن" تابا الماعان اقىنسىماق اعايىندار ولەڭ ونەرىندەگi بۇل اقيقاتتىڭ ايبىنىن ەڭ الدىمەن اڭعاراتىن  بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

ولەڭ بiر كەزدەرi بارلىق كوركەمونەردiڭ كوكەسi ەدi. بiراق بiر مەزگiل ول يدەولوگيامەن امپەي-ءجامپاي بولىپ، وتە iشتەسiپ كەتكەندiگi سەبەپتi ءوزiنiڭ عىلىمعا ءتان شىنشىلدىعى، مۋزىكاعا ءتان بۇكپەلەۋ ەرەكشەلىگى، سۋرەتكە ءتان بەينەلi سۋرەتكەرلiگiن جوعالتىپ الدى ءارى ول ءوزiنiڭ جان سەزiمگە سۋرەتتi وبراز ارقىلى اينالاتىن ومiرلiك تاجiريبەنiڭ سۇرىپتالعان ساباعى ەكەندiگiن  ۇمىتىپ قالدى. ءسويتiپ ول ناعىز ولەڭدiك وزەكتەن، بiر تۇلعالى تۇتاس قۇرىلىمدى جۇيەدەن، ينەدەي يكەمدi سۋرەتتi تiلدەن جۇرداي بولىپ، ۇيقاسى بولماسا، قاراسوزدەن ايىرىپ العىسىز ايانىشتى كۇيگە دۋشار بولدى. ولەڭنiڭ مۇنداي مۇڭلى  تاعدىرى ونىڭ ءوز ورتاسىندا ابىرويىنىڭ ايرانداي توگiلۋiنە اكەلiپ سوقتى دا، بiر قىدىرۋ ناعىز ولەڭدەر مەن ناعىز اقىنداردىڭ  بەت-بەدەلiنە شiركەۋ ءتۇسiردi. ال "ۇيرەنە المايتىندار ۇيرەنەمiن دەپ الەك-شالەگi شىعادى" دەگەن سياقتى اقىنسىماق اعايىندار ولەڭ جازامىن دەپ جالىنسىز جانىن جۇلىپ جەپ، رەداكتسيانىڭ تابالدىرىعىن توزدىرۋمەن اينالىسىپ، توڭقاڭداپ ءجۇرىپ كۇن كەشتi. ونداي پەندەلەردiڭ مۇنداي قىلىق-قيمىلدارعا بارۋىنىڭ سەبەبi ولاردىڭ ناعىز ولەڭ جونiندە شالا ساۋات ەكەندiگiندە جاتىر. قازىر ولاردىڭ بۇل تەكتى دiن بۇزار، شالا مولدالىعىن دەرەۋ وزگەرتۋدiڭ قيىنعا سوعاتىندىعى دا بەلگىلى. ويتكەنi يتاليا جازۋشىسى كونتۋدىڭ سوزiمەن ايتقاندا: "بiلiمسiز - ناداندىققا قاراعاندا تۇرلاۋسىز بiلiمنiڭ كۇنi تiپتi دە قاراڭ. بiلiمسiز ناداندىق بەينە جاراتۋعا ءارi تۇقىم سەبۋگە كەلەتiن جەر ىسپەتتiداعى، ال  تۇرلاۋسىز بiلiم ارىلماس ارام ءشوبi قاۋلاپ  وسكەن، تۋسىعىن جەر ىسپەتتi". سوندىقتان ولارعا، بiرiنشiدەن، اللا تاعالا سانالى تۇيسiك بەرمەسە، ەكiنشiدەن، باسىلىم باسىندا وتىرعان كورەگەن رەداكتورلار ولاردىڭ ولەڭiنە كاتاڭ تالاپ قويماسا، بۇل اۋرۋدىڭ امالى تابىلمايتىندىعى بەلگىلى. انە، سول جولبيكەلىكتەردى جويۋ ءۇشiن بiز ولەڭ ونەرi جايلى العاشقى قادامدا جاڭاشا iزدەنiستەر جاساۋعا مۇقتاج بولىپ وتىرمىز.

ولەڭ جازۋدىڭ وزگەشە قيىندىعى "مەن سەنi ساعىندىم، كۇيدiم-ءسۇيدiم" دەسە بولدى، ونىڭ ولەڭ بولا بەرمەيتiندiگiندە جاتىر. قازiرگi كۇندە ولەڭ بۇرىنعىداي ۇيقاستىرۋعا بەيiم اقىندىق شەبەرلىكپەن ات كەكiلiن كەسiستi. ولەڭ جازۋ بارىسىندا ۇشان-تەڭiز، جان-جاقتىلى بiلiم جيناۋمەن بىرگە ۇزدiكسiز سانالى جاتتىعۋ بولمايىنشا، اقىن ءوزىنىڭ اقىندىق قىرىن كورسەتە المايتىن بولىپ قالدى. سوندىقتان دا ونىڭ دامۋ بەت الىسى ارزان ايعاي-سۇرەننەن ارىلىپ، ادامزات تۇرمىس-تiرشiلiگiنiڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق تامىرىن بەكەمدەۋگە قاراي بەت بۇرىپ كەلەدى. ول جاساندىلىقتى تابيعيلىققا، تابيعيلىقتى وزiندiك باعىت-باعدارى بار دارا ستيلدiك iزدەنiسكە قاراي باعىتتاۋ ۇستىندە. بۇل كۇندەرى ولەڭ ونەرi ەكiنiڭ بiرiنiڭ ەرمەگi بولۋدان قالعاندىقتان، ول جاي ادامداردىڭ بەتالدى سوقتىعا بەرۋiنە بولمايتىن بيiك بiتiمدەگi كۇردەلi قۇبىلىس بولىپ وتىر. سول سەبەپتi بiزدەن بۇرىنعى ولەڭتانۋشىلار ولەڭنiڭ سىرتقى ءتۇر جاقتاعى ەرەكشەلىكتەرىمەن عانا اينالىسىپ، ونىڭ كيەلi كiندiگiنە سوقتىقپاي وتۋگە  تىرىسقان بولاتىن. بiزدiڭ وعان سوقتىعۋىمىزدىڭ ءوزi, ارينە، قازاق ولەڭ ونەرiنiڭ ساننان ساپاعا تاعى بiر رەت سەكiرۋ كەزەڭiن ءسوزسiز جارىققا شىعارۋ ەكەندiگi داۋسىز. ويتكەنi سەكiرۋ بولماعان جەردە سەرگەكتiكتiڭ بولمايتىندىعى، بەكەرلەۋ جوق جەردە جاڭالىقتىڭ جالت ەتiپ، كوزگە تۇسپەيتiندiگi بارiمiزگە بەلگiلi.

قىسقاسى، ولەڭ جازۋدى ءبiرتۇرلi اتاق-ابىروي ساناۋدىڭ ءوزi تولىسىپ جەتiلگەن توعىشارلىقتىڭ ءدال ءوزi دەۋگە بولادى. شىنىن قۋعاندا، ولەڭ - اقىننىڭ ومiردەن سەزiنگەن ميفتiك شىندىعىنىڭ زارەدەي بولشەگىن سەرگەك سەزiم كورiگiنىڭ كومەيىندە وي-قيال جالىنى ارقىلى بالقىتىپ، ونى ءتوزiم ءتوسi ۇستiندە ىقشامدىلىق قىسقىشىمەن قىسىپ تۇرىپ، ويناقى دا وبرازدى كوركەم تiل بالعاسىمەن بايىپتى تۇردە قايتا-قايتا بالعالاپ، ۇيقاس، ىرعاق، ريتم جانە ىشكى ۇندەستىك قاتارلى ولشەمدەرگە تۇسiرگەن سوڭ بارىپ، سۇلۋلىقتىڭ ءمولدiر سۋىنا قاندىرا سۋعارىپ، وي ەلەگiنiڭ وڭدەۋ اسپابىنان قاتاڭ تۇردە الدەنەشە رەت وتكiزۋ ارقىلى دۇنيەگە كەلگەن، ومىردەن قورىتىندىلاعان ومiرلiك تاجىريبە ساباقتىڭ سيمۆولدىق بەينەگە اينالعان سۇلۋ ەلەسi. سوندىقتان دا ول دۇنيەدەگi ەڭ ازاپتى دا ءلاززاتتى اقىل-وي ەڭبەگiنiڭ ەگەي ءتۇرi ەسەپتەلەدi. دۇنيەگە ەڭ دۇرىس ءارi كiرشiكسiز ءسابي كوزبەن قاراپ، وعان فيلوسوفشا ەمەس، قايتا بالبىراعان بالا كوڭiل-كۇيمەن نازار تاستاي بiلۋ مىڭ دا بiر ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتiن كۇردەلi دە كۇيiكتi شارۋا بولعاندىقتان، ولەڭ ونەرi جايلى وي تولعاۋ مەن ونى دۇنيەگە كەلتىرۋدىڭ كۇردەلىلىگىن اڭعارا بiلۋدiڭ ءوزi دە - اقىل-پاراساتقا تولى اردىڭ iسi.

بەكقوجا جىلقىبەكۇلى،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiءنىڭ

دوتسەنتى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«اباي-اقپارات»