جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 5996 0 پىكىر 28 جەلتوقسان, 2011 ساعات 07:17

ومار جالەلۇلى، ابايتانۋشى: قازاق مەملەكەتتىگىندە اتالىقتاردىڭ ماڭىزى زور بولعان

- ومار اعا، وسى جاقىندا ەلىمىزگە بەلگىلى تاريحشى جامبىل ءوماريدىڭ «اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان، بارقى، نياز» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. سول كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن ءوزىڭىز باسقارىپ، جۇرگىزگەن ەدىڭىز. سوعان قاراعاندا، بۇل كىتاپ سىزگە جاقسى تانىس بولار دەپ وي­لادىق. وسى ورايدا، «اتالىقتار ينستيتۋتى دەگەن نە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سوندىقتان دا ەڭ اۋەلى «اتالىق» دەگەندى تۇسىندىرە كەتسەڭىز.

- جالپى، ءبىز بۇرىن «اتالىق» دەگەن ءسوزدى حانداردىڭ بالاسىن تاربيەلەيتىن ادام دەگەن ۇعىممەن بايلانىستا عانا قابىلداپ كەلدىك. ونى دا كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن. ال مىنا ءتول مادەنيەتىمىزدەن اجىراعان جاھاندانۋ زامانىندا «اتالىق» سىندى كونە اتاۋلاردى سانادا جاڭعىرتۋ قيىننىڭ قيىنى بولايىن دەپ تۇر.

جامبىل وماريدىڭ ايتۋىنشا، اتا­لىق­تار ينستيتۋتى سوناۋ كونە زاماننان بەرى كەلە جاتىر. اتالىق مارتەبەسىنە ءجۇز­دىڭ بەلدى، بەلگىلى دەگەن رۋلارى يە بولادى ەكەن. قازاقتا «ارعىن بولساڭ التاي بول، الشىن بولساڭ، اداي بول...» دەگەن ءسوز بار. وسى سوزدەگى رۋلارعا نەگە ەرەكشە با­سىم­دىق بەرىلدى ەكەن دەگەن سۇراققا كوپ­تەن بەرى جاۋاپ تاپپاي ءجۇر ەدىك. نەگە اعا بالاسى ارعىن ىشىندەگى التاي اتاسىن وسىن­داي دەڭگەيگە كوتەردىك دەگەن سۇراق كوكەيدى تەسەتىن.

- ومار اعا، وسى جاقىندا ەلىمىزگە بەلگىلى تاريحشى جامبىل ءوماريدىڭ «اتالىقتار اۋلەتى: ارىستان، بارقى، نياز» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. سول كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن ءوزىڭىز باسقارىپ، جۇرگىزگەن ەدىڭىز. سوعان قاراعاندا، بۇل كىتاپ سىزگە جاقسى تانىس بولار دەپ وي­لادىق. وسى ورايدا، «اتالىقتار ينستيتۋتى دەگەن نە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سوندىقتان دا ەڭ اۋەلى «اتالىق» دەگەندى تۇسىندىرە كەتسەڭىز.

- جالپى، ءبىز بۇرىن «اتالىق» دەگەن ءسوزدى حانداردىڭ بالاسىن تاربيەلەيتىن ادام دەگەن ۇعىممەن بايلانىستا عانا قابىلداپ كەلدىك. ونى دا كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن. ال مىنا ءتول مادەنيەتىمىزدەن اجىراعان جاھاندانۋ زامانىندا «اتالىق» سىندى كونە اتاۋلاردى سانادا جاڭعىرتۋ قيىننىڭ قيىنى بولايىن دەپ تۇر.

جامبىل وماريدىڭ ايتۋىنشا، اتا­لىق­تار ينستيتۋتى سوناۋ كونە زاماننان بەرى كەلە جاتىر. اتالىق مارتەبەسىنە ءجۇز­دىڭ بەلدى، بەلگىلى دەگەن رۋلارى يە بولادى ەكەن. قازاقتا «ارعىن بولساڭ التاي بول، الشىن بولساڭ، اداي بول...» دەگەن ءسوز بار. وسى سوزدەگى رۋلارعا نەگە ەرەكشە با­سىم­دىق بەرىلدى ەكەن دەگەن سۇراققا كوپ­تەن بەرى جاۋاپ تاپپاي ءجۇر ەدىك. نەگە اعا بالاسى ارعىن ىشىندەگى التاي اتاسىن وسىن­داي دەڭگەيگە كوتەردىك دەگەن سۇراق كوكەيدى تەسەتىن.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى ءوزىنىڭ «قازاق شەجىرەسىندە»: «تىشقاننىڭ دا ءساۋىرى بولادى دەسەدى. التاي ارعىننىڭ ءساۋىرى بولادى ەكەن»، - دەيدى. ءبىز عىلىمي سوزدىكتەردەن وسىن­داعى «ءساۋىر» ءسوزىن قاراپ ەدىك. سويتسە، «ءساۋىر» ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «بۇقا» جانە «تورپاق شوقجۇلدىزى» دەگەن ماعى­نانى بەرەدى ەكەن. سوندا ارعىننىڭ مىق­تىسى، «بۇقاسى» بولعان التاي رۋىنان اتا­لىقتار شىعۋىنا بايلانىستى وسىنداي مارتەبەگە كوتەرىلگەن دەگەن تۇجىرىم شى­عادى. ال اتالىقتار حاننىڭ قالقانى بول­عان، بالاسىن تاربيەلەگەن، بىلايشا ايت­قاندا، حاننىڭ باس ءۋازىرى، كەڭەسشىسى قىز­مەتىن اتقارعان، تەك سىرتقى عانا ەمەس، ىشكى ساياساتىنا دا، ودان قالا بەردى حان ساراي­ىنىڭ ىشكى جۇمىستارىنا دا ارالاسىپ وتىرعان. حان اتالىقتارىن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارىنا دا جۇمساعان. قىس­قاسى، اتالىقتار حاننىڭ جولىندا ءىسىن، كۇشىن سارپ ەتكەن.

- ارىستان، بارقى، نيازدار قاي حان­داردىڭ اتالىعى بولدى ەكەن؟

- التايدان تارايتىن سايدالى دەگەن رۋدان ارىستان اتالىق تۋادى. ول كەزىندە حاقنازار حاننىڭ اتالىعى بولعان. ودان كەيىن ارىستاننىڭ ۇرپاعى بارقى تاۋكە حاننىڭ اتالىعى بولعان. ال بارقىنىڭ ۇرپاعى نياز باتىر ابىلمامبەت حاننىڭ اتالىعى ەكەن. سوندا بۇل ينستيتۋتتىڭ كونە­لىگى سونداي - سوناۋ حاقنازار حاننان باس­تاۋ الادى دەگەن ءسوز. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر اۋلەتتەن تاراعان اتالىقتار ينستيتۋتى 300 جىلداي ۋاقىتتى قامتىعان كورىنەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسىنى ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەي كەلدىك.

- نە سەبەپتى؟

- ويتكەنى بىزدە حاندىق جۇيە جويىلدى. ءبىزدى وتارلاۋ ءۇشىن، جويۋ ءۇشىن تاريحي سانانى جويۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان دا حانداردى الاۋىز، ءبىر-بىرىمەن قىرىقپىشاق ەتىپ كورسەتتى. حانداردىڭ ءوزى تاريحي ساحنادان جويىلىپ جاتقاندا، اتالىقتار تىپتەن جوعالدى دەسەك تە بولادى. قازىرگى كەزدە اتا­لىقتار اۋلەتىنىڭ جارىققا شىعۋى ار­قىلى قازاق تاريحىنا قان جۇگىرىپ، جان كىرە باستايدى.

- اتالىقتار ينستيتۋتىنا ۇقساس ينستيتۋتى بار ەلدەر بار ما؟ الدە مۇنداي ينستيتۋت بىزدە عانا ما؟

- مۇنداي ينستيتۋت جاپونداردا دا بار. ولاردا دا يمپەراتورعا بەرىلگەن، پات­شا ءۇشىن جانىن پيدا ەتەتىن رۋلار بولعان. ولار يمپەراتور جولىندا وزدەرىن قۇربان­دىققا شالۋعا دەيىن بارادى. سونداي جانكەشتىلىك تانىتقان بىزدە وسى اتالىقتار اۋلە­تى ەكەن. جالپى، كىتاپتىڭ جارىق كورۋى تاريحىمىزعا ۇلكەن جاڭالىق اكەلىپ وتىر.

- ەڭبەك، نەگىزىنەن، قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان؟

- بىزدە كەڭەستىك كەزەڭدە تاريحىمىز كوبىنە ورىستىڭ، اراب-پارسىنىڭ جازبالارىنا سۇيەنۋ ارقىلى جازىلاتىن. بۇل كىتاپتا دا اراب-پارسى جازبالارىنا سۇيەنە­دى، بىراق مۇندا قازاقتىڭ ءتول شەجىرەسى مەن اۋىز ادەبيەتىندەگى دەرەكتەر ءبىرىنشى ورىن­عا قويىلعان.

قازاق تاريحىنىڭ دا وزىندىك ءداستۇرى بار. ول تۇرىك شەجىرەسىن جازعان سوناۋ ءابىل­عازىدان، قادىرعالي جالايريدان باستاۋ الىپ، ءماشھۇردىڭ شەجىرەسىمەن جال­عاسىن تابادى. مىنە، وسىلاردىڭ ەڭبە­گى، ياعني شە­جى­رە مەن اۋىز ادەبيەتكە نەگىز­دەلگەن تاريح قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحى اتاندى. سول ءداستۇرلى تاريحتىڭ ەڭ سوڭعى وكىلى ەرماحان بەكماحانوۆ ەدى. بەكماحا­نوۆ رەپرەسسياعا ۇشىراعاننان كەيىن قازاق­تىڭ ءداستۇرلى تاريحى توقتاپ قالىپ ەدى. ەندى سول ءۇزىلىپ قال­عان جەلىنى جامبىل اعا­مىز جالعاستىردى دەسە دە بولادى. بۇل كىتاپ­تىڭ تاعى ءبىر قۇن­دىلىعى وسىندا.

- بۇل اتالىقتاردىڭ ۇرپاعى قاي جەردە قونىس تەپكەن؟

- بارقىنىڭ اۋلەتى تۇركىستان مەن تاشكەنتتىڭ ماڭايىندا قونىس تەپكەن ەكەن. كەيىن شەكارا بولىسكەندە ولاردىڭ ءبىراز بولىگى وزبەكستان تەرريتورياسىندا قالىپ، ولاردىڭ ىشىندە وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتكەندەرى دە بار كورىنەدى. كىتاپتىڭ تۇساۋ­كەسەرىنە بۇل اتالىقتار اۋلەتى دە كەلدى. كىتاپ شىققاننان كەيىن ولاردىڭ ساناسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر پايدا بولىپ، وزدەرىنىڭ تەگىن تانىپ، قازاقتىققا قايتا ورالىپ جاتقان جايى بار. بۇل كىتاپ تەك ءبىر اۋلەتتى عانا ايتىپ قويمايدى، قانشاما تاريحتى قامتيدى. قازاقتىڭ باسىن قۇراۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزىپ جاتىر.

اۆتور: سالتان ساكەن

http://alashainasy.kz/culture/30070/

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1582
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2281
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3610