زامانداردى جالعاستىرعان زاڭعار

اقىن، اعارتۋشى، فيلوسوف اباي قۇنانباەۆ «كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قوشتاسۋ كوشى» زامانىندا قازاق حالقىن تاريح بەتىنەن جويىلىپ كەتۋدەن قۇتقارۋدىڭ جولىن تاپتى.

ۇستىمىزدەگى جىلى الەم جۇرتشىلىعى اقىن، كومپوزيتور، فيلوسوف، اعارتۋشى جانە قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اباي قۇنانباەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىن اتاپ وتەدى. مادەنيەتتانۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆپەن اڭگىمە ابايدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىنىڭ سىرى نەدە جاتقاندىعى تۋرالى بولدى.

– مۇرات مۇحتارۇلى، ءسىز – قازاقستاندا بەلگىلى قوعام قايراتكەرىسىز، جازۋشى، مادەنيەتتانۋشىسىز. سونىمەن قاتار ءسىز الەمگە ابايدى تانىتقان ادامنىڭ ۇرپاعىسىز. مۇحتار اۋەزوۆ ايگىلى «اباي جولى» پروزالىق پوەماسىنىڭ اۆتورى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ابايدىڭ شاكىرتى، ونىڭ ءىزباسارى. بيىل 175 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو اياسىندا اتالىپ وتىلەتىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن العاش رەت تانىسقان ادام نەندەي نارسەنى ءبىلۋى كەرەك؟

– ابايمەن تانىسۋعا تالپىنعان ءاربىر جانعا مەنىڭ ايتارىم نىق: ول – شىن مانىندە ۇلى.  بۇل قانداي دا ءبىر نارسەنى شىعارىپ الىپ، سوسىن ابدەن ساندەپ الەك بولاتىن جالاڭ پاتريوتيزم ەمەس. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن «اباي – قازاق حالقىنىڭ قۇتقارۋشىسى» دەگەن ۇعىمنىڭ اۋقىمىنا ەنەتىن وتكەن كەزەڭدەرگە تەرەڭدەپ ەنىپ كورەلىك.

كوشپەندىلەر وركەنيەتى ءۇشىن جاڭا داۋىرگە دەيىنگى باسپالداق جول ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءى مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا، ياعني، قولا ءداۋىردى تەمىر ءداۋىرى اۋىستىرعان كەزەڭدە اشىلدى. اتتىڭ تەز توت باسىپ قالاتىن قولا اۋىزدىقتارىنىڭ  تەمىرگە اۋىسۋىنىڭ ارقاسىندا جىلقى وراسان زور كەڭىستىكتەردى باعىندىرۋ قۇرالىنا اينالا باستادى. ەرتە جانە ورتاعاسىرلىق كوشپەندىلەردىڭ پاسسيونارلىق ەنەرگياسى بىرتىندەپ السىرەدى. ولاردىڭ مەكەندەيتىن جەرلەرى باسقىنشىلىق پەن وتارشىلىق وبەكتىلەرىنە اينالادى. ءحىح عاسىرداعى قازاقتار ءۇشىن بۇل پروتسەسس قايعىلى دا قاسىرەتتى جىلدار بولدى جانە بۇل تىعىرىقتان شىعار جول تاپپادى.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭى، حح عاسىردىڭ باسىن، ياعني اباي ءومىر سۇرگەن ءداۋىردى  «كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قوشتاسۋ كوشى» دەپ اتاۋعا بولادى.

وسى زاماندارى ۇلى اقىندار، مۋزىكانتتار، رۋحى بيىك تۇلعالار قازاق حالقىن جەر بەتىندە ساقتاپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەپ، بارىنشا تىرىسىپ باقتى. ولاردىڭ ىشىندە – قازاقتاردىڭ 1837-1847 جىلدارى رەسەي يمپەرياسىنان تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوشباسشىسى، قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى. ۇلى جاۋىنگەر اقىن ماحامبەت وتەمىسوۆ، اقىن شەرنياز جارىلعاسۇلى – بۇل ەكەۋى دە بوكەي حاندىعىنداعى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىن جىرلادى، اتاقتى «ءۇش قيان» ەپيكالىق پوەماسىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن اشكەرەلەگەن مۇرات موڭكەۇلى، دارىندى كومپوزيتور، اقىن جانە ءانشى، ولەڭدەرىندە تەك ماحاببات پەن اسەمدىكتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاڭا ۇلتتىق ەليتانىڭ وزبىرلىعى مەن ساتقىندىعىن اشكەرەلەگەن  بىرجان قوجاعۇلۇلى. ولاردىڭ بارلىعى «كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قوشتاسۋ كوشى» داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن.

قازاق قاۋىمىنىڭ اباي تۇلعاسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى حح عاسىردىڭ باسىندا ەرەكشە ارتا ءتۇستى. ابايعا قىزىعۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى بولدى. ولار ابايدى ءوزىنىڭ رۋحاني كوسەمى دەپ اتادى. جاس مۇحتار اۋەزوۆ تە وسى ورتادا بەكىپ، قالىپتاستى.

حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنداعى ۇجىمداستىرۋ تۇسىندا قازاقستاندا حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنەن استامىن جالماعان الاپات اشارشىلىق بولدى. اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعان اعارتۋشىلار مەن جازۋشىلار كۇيرەگەن الەمدى، قازاقتىڭ كوشپەلى وركەنيەتىن حالىقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ساقتاپ قالۋدى وزدەرىنىڭ ازاماتتىق پارىزى دەپ سانادى. مىنە، سول جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ كەيىن «قازاق حالقى ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» اتالىپ كەتكەن «اباي جولى» رومانىن جازدى. 2019 جىلى الەم جۇرتشىلىعى 125 جىلدىعىن اتاپ وتكەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىنىڭ قاسىرەتى تۋرالى ۇلى تۋىندىسى – «قۇلاگەر» پوەماسى دۇنيەگە كەلدى. بۇل ەكى شىعارما دا  «بار بولۋ، نەمەسە بورداي توزۋ» جاعدايىنداعى جانايقاي ەدى. تامىردان اققان قان مەن تاننەن شىققان جانعا جاقىن ءسوز.

مۇحتار اۋەزوۆ ول كەزدەرى ەلگە تانىمال جازۋشى، دراماتۋرگ، اۋدارماشى رەتىندە قالىپتاسىپ قالعان بولاتىن. سوعان قاراماستان، ول ءبارىن تارك ەتىپ، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن جازۋعا كىرىسەدى، سەبەبى اتتى-كوشپەلى الەم قيراپ، مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇردى. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، وسى قايعىلى جانە ناعىز اقىرزامان كەزەڭدەردىڭ كەلەتىندىگىن اباي وتە جاقسى سەزىندى. ءحىح عاسىر – پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى حان بيلىگىن جويۋ كەزەڭى، 1867-1868 جىلدارى «قازاقتاردى باسقارۋ تۋرالى ەرەجە» ەنگىزىلگەن جانە سول ەرەجە نەگىزىندە جاڭا ءتارتىپ ورناتىلعان قيلى كەزەڭ. وسىنىڭ ءبارى عاسىرلار بويى قازاق قوعامىن ساقتاپ تۇرعان نەگىزىنىڭ جويىلۋىنا اكەلدى. بۇل قايعى مەن قاسىرەتكە تولى زارلى زامان بولدى، سوندىقتان حالىق بۇل كەزەڭدى شورتانباي قانايۇلىنىڭ «زار زامان» جىرىنىڭ اتاۋىمەن اتاپ كەتتى. بەرتىنىرەك قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ  ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني وتارلاۋعا قارسى نارازىلىعىن جىرلاعان «زار زامان» ادەبي اعىمى پايدا بولدى. بۇل اعىمنىڭ اقىندارى وتكەندى دارىپتەپ، ەرتەڭدى وكسىتىپ جىرلادى، سەبەبى ولار ۇلتتى ساقتاپ قالۋدىڭ جولىن تاپپاي شىرىلدادى. ولار اقىرزامان اقىندارى بولدى. اباي وسى تىعىرىقتان شىعار جولدى تاپتى، سوندىقتان دا ءبىز ونى قازاق حالقىنىڭ قۇتقارۋشىسى دەپ اتايمىز.

دالانىڭ دانەكەرى

– اباي قوعامعا داۋىرلەردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن كەلگەن بە؟..

– وسى جەردە ايتا كەتۋ كەرەك، قازاق وركەنيەتى – قولا داۋىرىنەن بەرى قالىپتاسقان ەجەلگى وركەنيەتتەردىڭ ءبىرى. قولانىڭ ورنىنا تەمىر ءداۋىرى كەلدى، ۇلكەن كەڭىستىكتى يگەرۋ باستالدى، سول تۇستا كوشپەلىلەردىڭ تارالۋ ايماعى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى كوپتەگەن حالىقتار مەن وركەنيەتتەر ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىسقا تۇسەدى. ونىڭ ىشىندە قىتاي، سولتۇستىك ءۇندىستان، يران، اراب ءتىلدى جانە ەجەلگى گرەك الەمى. گۋميلەۆ ەۋرازيا كەڭىستىگى دەپ اتاعان كەڭىستىك. جىبەك جولى اشىلدى، قىتايلار ۇلى قورعاندى تۇرعىزا باستادى، الەمدىك دىندەر پايدا بولدى، ميفتەردىڭ ورنىنا تاريح پەن فيلوسوفيا ىلىمدەرى كەلدى. ەۋرازيا الەمىندە زياتكەرلىك تولقۋ قارقىن الدى، ديناميكا مەن ستاتيكا زاماننىڭ باستى پروبلەماسىنا اينالدى. بىراق XV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ كوشپەلىلەردىڭ قۇلدىراۋى باستالدى. ۇلى گەوگرافيالىق اشىلۋلار ءداۋىرى باستالىپ، كوشپەندىلەر مەكەن ەتكەن ايماقتار شاگرەن تەرىسى سياقتى جيىرىلىپ، قىسقارا باستادى. ءحىح عاسىرعا قاراي ءبىز «كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قوشتاسۋ كوشى» دەپ اتاعان كەزەڭ باستالدى.

ۇلكەن كەڭىستىكتىڭ فيلوسوفياسى، ۇلى پوەزياسى مەن مۋزىكاسى، جول فيلوسوفياسى مەن تابيعاتپەن قارىم-قاتىناس كانوندارى تاريح بەتىنەن مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ قاۋپى الدىندا تۇردى. مىنە، وسى تۇستا بۇعان تاعدىردىڭ ءوزى قارسى شىعىپ، تاريحي ارەناعا اتا-بابامىزدىڭ عانا ەمەس، ادامزات الەمىنىڭ  بۇكىل مادەنيەتى مەن رۋحانياتىن بويىنا سىڭىرگەن، دارىنى كەمەل، عۇلاما ابايدى شىعاردى. ول وتكەن مەن جاڭانىڭ بايلانىستىرۋشى بۋىنى بولدى. بۇعان قازاق دالاسىنا ۇزاق ۋاقىت قونىس اۋدارعان ميسسيونەر سوپىلار دا كومەكتەستى، ولار دالاعا مۇسىلماندىق رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ ءىلىمىن اكەلدى، سونىڭ ارقاسىندا اباي پلاتون، اريستوتەل ىلىمدەرىمەن سۋسىندادى، اراب ءتىلىن ءبىلدى، العاشقى ولەڭدەرىن پارسى تىلىندە جازدى.

مۇندا ابايدىڭ تۋعان جەرى سەمەيدىڭ پاتشا بيلىگىنە قارسى شىققان رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ – جان-جاقتى ءبىلىمدى ادامداردىڭ بارىنشا كوپ جەر اۋدارىلعان ءوڭىر بولعاندىعى دا ماڭىزدى. اباي ولاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، ولاردان ءوزىن تولعانتقان سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەدى. تاعدىر كەيبىر ادامداردى دارالاپ، ولارعا وزگەدەن ەرەك مۇمكىندىكتەر بەرەتىن بولۋى كەرەك. اباي، مىنە، ءدال سول تاعدىردىڭ ءوزى تاڭداعان ادامداردىڭ قاتارىندا بولىپ شىقتى: اعارتۋشى فيلوسوف، كەمەل اقىن، مۋزىكانت جانە كومپوزيتور، اۋزى داۋالى شەشەن جانە تورەلىك بي.

ول  قايعى-قاسىرەتكە تولى «زار زامان» فورماتىندا ءومىر سۇرە المايتىن ەدى، تاعدىر وعان باسقا ميسسيانى تاعايىندادى، وسى ارادا ول سوپىلىق فيلوسوفياسىمەن تەرەڭ اينالىسادى. ونىڭ الدىندا دا گاملەتتىڭ «بار بولۋ نەمەسە بورداي توزۋ» ماسەلەسى تۇردى. شاكىرتتەرىن، ءىزباسارلارىن دايىنداۋعا كىرىستى، ءوزى دە شاكىرت بولا ءبىلدى. اباي «قارا سوزدەرىن» جازۋعا كىرىستى.

تاعدىر ادامدى تۋعان حالقىنىڭ تاريح بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ جاعدايىنا اكەلىپ تىرەگەن تۇستا، ونىڭ ساناسىن ۇلكەن وزگەرىستەرگە اكەلەدى. ابايدا دا تۋرا وسىنداي جاعداي بولدى. ول حالقىنىڭ ساناسىنا جاتىق كەرەمەت ولەڭدەر جازادى. ونىڭ اعارتۋشىلىق ۇمتىلىستارىن دالانىڭ ءوزى ىقىلاسپەن قابىلدادى: حالىق بالالارىن سول كەزدەگى زاماناۋي ءبىلىمى بار مەكتەپتەرگە بەرە باستادى، مۇنداي مەكتەپتەر مەن ولاردى قولداۋشى مەتسەناتتار قازاق دالاسىنىڭ بارلىق جەرلەرىندە اشىلدى. حالىقتى جاپپاي اعارتۋ باستالدى. كوپتەگەن جاس قازاقتار وقۋ-ءبىلىم قۋىپ، پەتەربور مەن ماسكەۋ قالالارىنا اتتاندى، ولاردىڭ قاتارىنان كەيىن «الاشوردالىقتار» ءوسىپ شىقتى.

ۇلى كەنەسارى حان باسىن قۇراي الماعان دالانى اباي بىرىكتىردى. ول ونى جۇمىلدىرىپ، ولاردىڭ كەۋدەسىندە ۇلكەن تاريحي ۋاقىتتاعى ۇرپاقتار اراسىنداعى بايلانىس سەزىمىن وياتتى. ابايدىڭ ۋاقىت مەرزىمىنىڭ ولشەمىن «زامان» جانە «زامانا» دەپ قاراستىرۋى مۇلدەم كەزدەيسوق ەمەس.  ول ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – زامانالار بەلەسىندەگى تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرى. ابايدىڭ ءوز قازاعىن ولىمسىرەتە سىناۋىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتىر. بۇل جەردە ول جاۋعا شاپقان اسكەردىڭ قولباسشىسى سياقتى، ماقسات – تەك قانا جەڭىپ شىعۋ.

قازاق دالاسىنىڭ بارلىق اۋىلدارىنداعى بالالار اباي ولەڭدەرىن جاتتاپ، ونىڭ اندەرىمەن سۋسىنداپ ءوستى، ولار «اباي سالعان ۇيانىڭ بالاپاندارى» ەدى. كەزىندە سەمەيدە «وتارشىلىقتىڭ» كەرەمەت يگىلىگى – ەكونوميكالىق ەڭبەكتەر مەن قوعامدىق-ساياسي تراكتاتتارعا باي كىتاپحانالار بولدى. وسىنداي مۇمكىندىكتەردى تولىعىمەن پايدالانعان اباي اعارتۋشىلىق مىندەتىن ۋاقىتتىڭ تەگەۋرىندى قاتەرىنە قارسى قويدى. ناتيجەسىندە حالىق وياندى، ال اباي جاڭا قازاقتاردىڭ رۋحاني كوسەمىنە اينالدى.

زۇلمات جىلدارىندا اباي رۋحانياتىنان ءنار الىپ وسكەن قازاق زيالىلارىن تۇگەلگە جۋىعىن جويىپ جىبەردى، سوعان قاراماستان ونىڭ رۋحاني بايلىعى بۇل قىرعىننان دا امان شىقتى. حالىق اباي مەن ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقىدى، بۇل حالىقتىڭ دالدەپ كەلگەن اجالمەن ارپالىسىپ، ءارى قاراي ءوسىپ-وركەندەۋ قابىلەتىنىڭ عاجاپ دالەلى ەدى.

ال بۇگىن ابايدى وقىپ، اندەرىن تىڭداعان ءار قازاق ونى حالىقتىڭ قۇتقارۋشىسى رەتىندە قابىلدايدى. اباي – ەجەلگى كوشپەلى حالىقتى، بىرەگەي دۇنيەتانىمى مەن كەڭىستىك سەزىمى بار اتتى-كوشپەلى الەمدى ساقتاپ قالعان وركەنيەتتىك قايراتكەر. قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جاستارى ابايعا ءتانتى.

ابايدىڭ ماكسيماسى

– قازاقستاندا جانە بۇكىل الەمدە ابايدىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان كوپتەگەن ءىس-شارالار وتكىزىلۋدە، اقىن، ويشىلدى قۇرمەتتەۋگە قوماقتى قارجى ءبولىندى. اباي – اقىن، ياعني، حالىقتىڭ جىرشىسى. مەرەيتويدى تويلاۋعا حالىقتىڭ كوزقاراسى قانداي؟

– ابايدىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان ءىس-شارالارعا مەملەكەتتىڭ قانشا اقشا بولگەندىگى ماڭىزدى ەمەس. ونىڭ شىعارماشىلىعى، ويلارى مەن يدەيالارىن جاڭعىرتىپ، ناسيحاتتاۋدىڭ ەرىكتى فورمالارى شىعىپ جاتىر. جاقىندا تەلەديدار مەن راديودان «اباي جولىن» قازاق تىلىندە وقۋ شاراسى باستاۋ الدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى بولعاندىقتان بولار، شارانى مەن باستاپ، العاشقى ەكى بەتتى وقىدىم. قاتىسۋشىلاردىڭ سانى 525 ادام، ولاردىڭ جاس مولشەرى دە، ماماندىقتارى دا ءارتۇرلى. وسىدان شابىت العان الماتى قالاسىنداعى اۆتومەحانيكتەر دايىندايتىن كوللەدج ستۋدەنتتەرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ رومانىنىڭ اناتولي كيم جاساعان جاڭا اۋدارماسىن ورىس تىلىندە وقۋ اكتسياسىن ۇيىمداستىرىپ جاتىر.

قازىرگى جاستار اراسىندا تۋعان جەرىنىڭ ءار تاۋ-تاسىن، وزەن-كولى مەن دالاسىن، حالقىن ءسۇيىپ، جويىلىپ كەتپەۋىن اڭساعان اباي تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاسا باستادى. ونىڭ سوزدەرى ءتىپتى وقۋدى ۇناتپايتىنداردىڭ دا تۇيسىگىنە جەتىپ، ءتۇيسىنۋ سەزىمىن وياتادى. ءتىپتى ابايدىڭ ءبىر ءسوزىن ەستىپ نەمەسە كوزى شالىپ قالعان ءار ادام ونىڭ وقىرمانى مەن تابىنۋشىسىنا اينالارى ءسوزسىز. ادامدار قاي جەردە ءومىر سۇرسە دە، ادام بالاسىنىڭ ومىرىنە قاۋىپ تونگەن، مىسالى، قازىرگىدەي ىندەت جايلاعان، بولاشاعى بۇلىڭعىرلانعان تۇستا كومەككە تاعى دا اباي،  ونىڭ ومىرشەڭ تەرەڭ فيلوسوفياسى مەن سەنىمى، ادامگەرشىلىگى كەلەدى. ابايدىڭ ەڭ باستى ۇستانىمى – ادام بولىپ قالۋ.

اباي ەرەكشە قوشەمەتتى قاجەتسىنبەيدى، ونىڭ ەشكىمگە دە كەرەگى جوق. ول ونسىز دا – الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحي تۇلعا. قازىر اباي تۋرالى دەرەكتى فيلم جاسالىپ جاتىر، وندا ءبىز وسى سۇحباتتا ايتىپ وتىرعان تۇجىرىمدامالىق ماسەلەلەر اشىلادى. اباي قاي زاماندا دا – ءبىلىم مەن بيىك ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى ارقىلى، ساناسى سارالى شاكىرت تاربيەلەۋ ارقىلى ۇلتتىڭ ساقتالىپ قالۋىنىڭ ءتامسىل ءتالىمى.

– ونىڭ شىعارمالارىنىڭ ءتۇرلى تىلدەرگە تولاسسىز اۋدارىلۋى بۇكىل الەمدە اباي شىعارماشىلىعىنا دەگەن تەرەڭ دە شىنايى قىزىعۋشىلىق بار ەكەندىگىن راستايدى. ياعني، ابايدىڭ كىتاپتارى شەت ەلدەردە دە ءوز وقىرماندارىن تاپتى دەپ ايتا الامىز با؟

– جاقىندا عانا اناتولي كيم ابايدىڭ «قارا سوزدەرىنىڭ» جاڭا اۋدارماسىن جاسادى. بيىلدىڭ وزىندە الەمنىڭ  وننان استام تىلدەرىنە  اۋدارىلدى، ءالى دە  جالعاسۋدا. ءيا، اباي ادامداردى شىن مانىندە، قاتتى قىزىقتىرا باستادى. ونىڭ ءمانىسى اباي تۋرالى ايتقاندا، الەم تاريحىنىڭ باستاۋلارىنىڭ ءبارى تارتىلادى. ونىڭ «قارا سوزدەرى» – تۇنىپ تۇرعان سۇراق، اقىل دا، ار-وجدان دا مازاسىزدانا سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى. سوندىقتان «قارا سوزدەر» – ماكسيما، رۋحاني بيىك تۋىندى. كىتاپ، مىسالى، قىتاي تىلىنە تۋرا وسىلاي اۋدارىلعان. ستيليستيكالىق تۇرپاتى بويىنشا ابايدىڭ بۇل شىعارماسى قىتاي ادەبيەتىنە وتە جاقىن، مەن ونى قىتايدا ديپلومات بولعان كەزىمدە جاقسى ءتۇسىندىم. نيدەرلاند تىلىندە اۋدارما ادەمى شىقتى. ءبىز ءبىر نارسەنى ەسكەرۋىمىز كەرەك. كەز-كەلگەن اۋدارما اۋدارىلاتىن تىلدە وقيتىن ادامدارعا قاجەت بولعان جاعدايدا عانا جاقسى بولىپ شىعادى.

اباي جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرعان حالىق تۋرالى ايتقان. بۇل پروبلەما كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوپتەگەن حالىقتار ءۇشىن وتە وتكىر دە وزەكتى. وسىنداي قىسىلتاياڭ تۇستا نە ىستەۋ كەرەك – مىنە، اباي وسىعان ۇيرەتەدى.

– قازىرگى قازاقستان ءۇشىن ابايدىڭ يدەيالارى مەن ويلارى قانشالىقتى وزەكتى؟

– پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ اباي تۋرالى ماقالاسىندا سانا-سەزىمنىڭ تازالىعى ءۇشىن جانە حالىقتىڭ بويىنداعى كەلەڭسىزدىكتەرگە قارسى كۇرەسۋ قاجەتتىگىن ايتادى. يمپەريالىق جانە توتاليتارلىق رەجيم ءوز ازاماتتارىنىڭ ساناسىندا بولشەكتەپ، ءىشىنارا ويلاۋدى قالىپتاستىردى، ونداي قوعامدى باسقارۋ وڭاي بولدى. مۇنداي قوعامدا قاشاندا تىيىم سالىنعان تاقىرىپتار بولادى: «ءبىرىن ەستە ساقتاپ، ەكىنشىسىن ۇمىتۋ كەرەك» دەگەن سياقتى. مىسالى، حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى حالىقتى باۋداي قىرعان اشارشىلىق، زۇلمات تراگەديالارى تۋرالى ايتۋعا تىيىم قويىلدى. بىراق ناقتى سانا فراگمەنتتى بولا المايدى جانە بولماۋى كەرەك، تەك سوندا عانا ول اشىق بولا الادى. قازاق حالقىنىڭ، قازاق ەتنوسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن بۇل وتە ماڭىزدى. فراگمەنتتىك، بولشەك سانا تەك توقىراۋعا اكەلەدى. جوعارى ەتيكا، مورال سىرتتا قالىپ، وتىرىك، وسەك، ماقتانشاق سياقتى ادامي كەمشىلىكتەر ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. اباي ناق وسى نارسەلەرگە ەرەكشە ءمان بەرگەن.  ابايدىڭ «تولىق ادام» دەگەن تۇجىرىمداماسى بار. ول ءتىپتى دە سەمىزدىك ماعىناسىندا ەمەس، جانى باي، ءتۇرلى قىر-سىرلارى قامتىلعان ناعىز ادام. اباي دا، ودان كەيىنگى ۇرپاق  – ءبىز دە سىرى دا ساناسى جارتىكەش ادامدار ورتاسىندا ءومىر سۇردىك، ال قازىر ءبىز ادام ساناسىنىڭ تولىق تا جان-جاقتى دامۋىنا ىقپال ەتىپ،  ومىردى دە، ورتانى دا جان-جاقتى، تولىقۇاندى قاراستىرۋ ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك. ۇلت رۋحاني جاعىنان وسىنداي «تولىق ادامداردان» قۇرالعاندا عانا ماڭگى ءومىر سۇرەدى.

جۇبان مولداعاليەۆ اقىن «مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەيدى. قازاقتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ ماسەلەلەرى حالىق تاريحىندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت كوتەرىلگەن.

اباي – قازاق حالقىنىڭ توپىراعىنداعى ىلعال، ول ونىڭ ولۋىنە جول بەرمەيدى.

ەلىمىزدىڭ كۇردەلى گەوساياسي جاعدايى قاي زامانداردا دا بيلىك باسىنداعىلار الدىنا كۇردەلى مىندەت قويدى، ول بولا دا بەرمەك. قازاقستان كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەرى ايماعىنا كىرەدى، سوندىقتان ساياسات كوپ ۆەكتورلى عانا ەمەس، ساۋاتتى بولۋى كەرەك، ول قازاقستانعا قازىرگى گەوساياسي كەڭىستىكتە تەڭ دارەجەدە ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەدى. بۇل وڭاي شارۋا ەمەس.

ابايدىڭ ۇلى مەكتەبىنىڭ ارقاسىندا ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىندەردەن ءتىرى شىعۋ قابىلەتى قازاقتىڭ جاڭا ۇرپاقتارىنىڭ بويىندا دا قالىپتاسۋدا.

اباي ءوز حالقى ءۇشىن ءماسىح بولدى. سوندىقتان ول – ءار قازاقتىڭ جۇرەگى مەن جادىندا ماڭگى.

سۇحباتتاسقان لەيلي ۆايسوۆا

Abai.kz