قىزىق ءيا، ءدۇيىم دۇنيە جۇرتىنا اقىل ايتىپ وتىرعان اناۋ اتلانت مۇحيتىنىڭ ارعى جاعىنداعى «الىپتار» بار عوي. سولار شەگەلەپ – نۇكتەلەپ، بەلگىلەپ بەرگەن بۇگىنگى كۇن – بۇۇ-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك قۋاڭشىلىققا، قۇرعاقشىلىققا قارسى كۇرەس كۇنى ەكەن.

بۇۇ-نىڭ قۋاڭشىلىققا قارسى كۇرەس كۇنى. 1995 جىلى جاريالانىپتى. ءبىلىپ پە ەدىڭىز؟ مەن – جوق! بىراق – اكتۋالدى! نەگە؟ اقىلىمىز جەتكەنشە ايتىپ كورەيىك.

ادەتتە جالپى جاھاندىق ماسششتابتاعى پروبلەمالاردىڭ كولەڭكەسىندە وسىنداي پروبلەمالار قالىپ قويىپ جاتادى. سويتسە دە، بۇل پروبلەمالاردىڭ ماڭىزدىلىعى اناۋ «اقش پەن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق سوعىسىنان» ءبىر كەمى جوق. باسقا-باسقا ەمەس، ءدال وسى قۇرعاقشىلىقتىڭ كەساپاتى كوپ. وڭىردەگى اشتىق، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇدەرە كوشىپ، بوسىپ كەتۋى، تۇتاستاي جان-جانۋارلاردىڭ، قۇستار مەن وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ جويىلىپ كەتۋى ت.ب. تىزە بەرسەڭ كوپ. سۋى تارتىلعان سوڭ، تىرشىلىك تە تۇرالايدى. تۇرمىس قىسادى. كىمدى؟ اۋەلى سول ايماقتاردا تۇراتىن حالىقتى، سوسىن كورشىلەردى، ودان سوڭ بۇكىل ەلدى. الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق داعدارىس باستالادى.

بىزدە دە بار مۇنداي اپاتتى ايماق. ول – ارال! ءبىز تۇگىلى بۇۇ «الاڭ بوپ»، دابىل قاققان، تالاي مارتە. ءبىرلى-جارىم ەكولوگتار بولماسا، كوپ جۇرت ارال تۋرالى ايتىپ ءجۇر مە قازىر؟ جوق! ويتكەنى، بىزدىكىلەرگە – «اقش، قىتاي، رەسەي، ۋكراينا» تاقىرىپتارى، ودان قالسا، «جەزوكشە» مەن «توي» تاقىرىپتارى قىزىق! وتكەندە، «جەزوكشە» دەگەن ءبىر روليك ەكى اپتا بويى اينالىپ ءجۇردى وسى فەيسبۋكتە. جاتتا كەپ، جىر قىلدىق، سونى. «تۇرسىنبەكتى» اڭگىمە قىلعاندى جاقسى كورەمىز... قىزىق، ءيا. ال بايقوڭىر، ارال سەكىلدى تاقىرىپتارعا كەلگەندە ءسوز ايتار ادامداردى ساۋساقپەن ساناۋعا بولادى.

ارال تۋرالى از عانا اقپار. نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنت بولىپ تۇرعان سوناۋ 90-شى جىلدارى ارالدى قۇتقارۋ ءۇشىن حالىقارالىق قور قۇرىلعان. ۇسىنىستى ن.نازارباەۆ ايتقان. 1992 جىلى وا ەلدەرىنىڭ باسشىلارىنا قايرىلا سويلەپ، ارالدى قالىپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋگە شاقىرعان. ءسويتىپ، 1993 جىلى سول قۇرىلعان قوردىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى بولىپ نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى سايلانعان ەكەن.

جەرگىلىكتى جانە جاھاندىق ەكوجۇيەدە الەمدەگى ءىرى سۋ قويمالارىنىڭ ءبىرى – ارال تەڭىزىنىڭ ماسەلەسى ءالى دە تولىق شەشىمىن تاپپادى. سوڭعى جىلدارى ايماقتاعى كەيبىر مەملەكەتتەر سۋ اعاتىن تابيعي ارنالاردى بوگەپ، قوسىمشا سۋ ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا جوبالاردى قولعا الۋدا. ايماقتا ساپالى اۋىز سۋ تاپشى. ايماقتاعى ميلليونداعان ادامداردىڭ دەنساۋلىعى سول اۋىز سۋعا تىكەلەي بايلانىستى.

ارال پروبلەماسىن دۇنيەجۇزى بىلەدى دەسە دە بولادى. ارالدىڭ سولتۇستىك بولىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانى بەلگىلى. ارالعا كەلەتىن سۋدىڭ 75 پايىزىن ءامۋداريا اكەلەدى ەكەن. سىرداريانىڭ ۇلەسى 25 پايىز عانا.

جالپى، جەردىڭ قۋاڭشىلىققا ۇشىراۋى – قازاقستان ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سۋارمالى جانە ەگىستىك جەرلەردىڭ توزۋى – 4-10 %-دى، ورماننىڭ قۋراۋى – 8 %-دى، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ توزۋى 20-60 %-دى قۇرايدى ەكەن.
وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اكتۋالدىسى - ارينە، ارال! ارال تەڭىزى تۋرالى ايلىگى اكتەر لەوناردو دي كاپريو دا جازىپ ەدى. ەستەرىڭىزدە مە؟

«مەتافورامەن سويلەيتىن بولسام، تۇيەلەر ارال تەڭىزىنىڭ سۋىنىڭ ۇستىندە، قۇرعاپ قالعان بەدەردەن ءوتىپ بارا جاتىر. سۋارۋ ماقساتىندا سۋدى بۇرۋ تەڭىزدىڭ كولەمىن كىشىرەيتتى، ءسويتىپ، ءبىر كەزدەرى كەرەمەت شىعاناق بولعان جەردە كەمە قيراندىلارىنىڭ مولاسى پايدا بولدى»، - دەگەن 2015 جىلى.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «ەڭ سوڭعى تىرشىلىك تاۋ ەتەكتەرىندەگى قالىڭ ورماندا عانا قالادى. ءبىر زامانداردا ول دا تىنىشتالادى. بىتەدى. جەر ءومىرىن تەكسەرىپ جۇرگەن دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ ازىرشە جۇقالاي ەسكەرتىپ جۇرگەن تىرلىك قاۋىپتەرىنىڭ ءتۇبى وسىعان سوعاتىن سياقتى»،- دەگەنى دە ەسىمىزدە. ءاسىلى، وسى سوزدەر راسقا اينالاتىن ءتارىزدى. ويتكەنى جىل سايىن قۇلدىراپ بارا جاتقان الەمنىڭ، اسىرەسە، قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق احۋالى مۇنى ايقىن اڭعارتىپ وتىر.

نۇرگەلدى ابدىعاني

Abai.kz