كوشباسشى فەنومەنى
استانا كۇنى مەرەكەسىمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويى دا تاياپ كەلەدى. وسىعان وراي ءبىز ەلىمىزدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ تاريحىنداعى ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ءرولى تۋرالى ماتەريالدار توپتاماسىنا جولاشار رەتىندە ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور م.ب.قاسىمبەكوۆتىڭ ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ۇيعاردىق.
قازىرگى قازاقستاننىڭ نەگىزىن سالعان ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ تۇلعاسى مەن بىرەگەي بولمىسىنا وتاندىق عالىمدار دا، شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر دە ءاۋ باستان زور قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ايرىقشا كوڭىل اۋدارىپ كەلە جاتقانى ءمالىم. مەن ءوز ماقالامدا وسىناۋ ماڭىزدى تاقىرىپتى تاعى دا قوزعاي وتىرىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنت تۇلعاسىنىڭ تۇتاس اۋقىمى مەن تەرەڭدىگىنە ونىڭ مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن ءتۇرلى فاكتورلاردى ءوزارا بايلانىستا قاراستىرىپ، ەلىمىزدىڭ يگىلىگى جولىنداعى جاسامپاز قىزمەتىنىڭ بارىسىندا جارقىراي كورىنگەن كوشباسشىلىق قاسيەتتەرىنە لايىقتى تالداۋ جۇرگىزۋ ارقىلى عانا تولىققاندى باعا بەرۋگە بولاتىنىن ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى.
ۋاقىت تاڭداعان تۇلعا
XX عاسىردىڭ سوڭىندا بۇرىنعى الىپ دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى – كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ سالدارىن ۇزاققا سوزىلاتىن الاپات اپاتقا تەڭەۋگە بولار ەدى. سول كەزدە بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار قاتارىندا قازاقستان دا اسا سيرەك بۇيىراتىن تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. بۇگىندە الىستا قالعان سوناۋ 1991 جىلعى وقيعانىڭ قۋانىشى جاقسىلىققا دەگەن ءۇمىتتى وياتقانمەن، ول الداعى بولاشاققا دەگەن سەنىمسىزدىكپەن، كەيدە ءتىپتى ۇرەيمەن دە، ءتۇڭىلۋ سەزىمىمەن دە ساباقتاسىپ جاتتى. مۇنداي تاعدىر سىنعا تۇسكەن شەشۋشى ساتتە بيلىك تۇتقاسىنداعى بىلىكتى باسشىنىڭ جەكە تۇلعاسى اسا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى انىق.
تاريحتىڭ ءوزى كورسەتكەندەي، دامۋدىڭ ءتۇرلى كەزەڭىندە قوعامدا قانداي دا ءبىر مەملەكەت كوشباسشىسىنا دەگەن ءزارۋلىك پايدا بولادى. قازاقستان ءۇشىن دە سول ءبىر الاساپىران وقيعالاردىڭ الماعايىپ اعىمىندا ۋاقىت تىنىسىن انىق سەزىنۋگە، رەسپۋبليكانىڭ ءىشىندە جانە سىرتىندا بولىپ جاتقان قوعامدىق-ساياسي پروتسەستەردىڭ سيپاتىن ايقىن باعالاۋعا قابىلەتى جەتەتىن جاڭا تولقىننىڭ جاڭا باسشىسى اۋاداي قاجەت ەدى. مەملەكەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ەگەمەندىكتىڭ مازمۇنىن بايىتۋ، كۇرت وزگەرىستەرگە ۇشىراعان گەوساياسي جاعدايدا ەلدىڭ لايىقتى ورنىن ايقىنداۋ – وسى جانە وزگە دە اسا كۇردەلى ءمىندەتتەر اۋقىمدى ستراتەگيالىق ويلاۋ جۇيەسىن، دانالىق پەن ساليقالىلىقتى، سونداي-اق العا قويعان ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەت تاباندىلىقتى تالاپ ەتتى. ول اينالاداعى وقيعالار بارىسىندا اڭتارىلىپ قالاتىن نەمەسە قالىپتاسقان جاعدايدىڭ ىعىمەن جۇرە بەرەتىن، ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتاتىن قاتارداعى وزگە كوپ ساياساتكەردەن ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن دارا تۇلعا بولۋعا ءتيىس.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ەلدىڭ جانە حالىقتىڭ الدىنداعى اسا اۋىر جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇگىن ءوز موينىنا الىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن وياتۋ، مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ميسسياسىن تولىق ورىنداي العان ناق سونداي كوشباسشى بولا ءبىلدى. بولاشاقتىڭ بۇلىڭعىرلىعىنا، ەكونوميكالىق بەيبەرەكەتتىككە قاراماستان، الەۋمەتتىك داعدارىس تۋىنداتقان ۇرەي مەن كۇدىكتى سەيىلتە العان ول قازاقستاننىڭ دامۋىن جالپى وركەنيەت جانە ىلگەرىلەۋ جولىنا باعىتتاپ، قولايسىز وقيعالار اعىمىن كەرى قاراي بۇرا الدى. جوعارى ستراتەگيالىق مىندەتتەر مەن بەتبۇرىستى كەزەڭنىڭ شەكسىز مۇمكىندىگىنە جانە سول الماعايىپ كەزەڭنىڭ سيپاتىنا ساي كەلەتىن مۇنداي جاسامپازدىقتى تەك نۇرسۇلتان نازارباەۆ سياقتى تۇلعالار عانا جۇزەگە اسىرا الاتىن ەدى. بۇل رەتتە ونىڭ بولمىس-ءبىتىمى، ءورىستى ونەگەسى ۇلاعاتتى ۇرپاق ءۇشىن عاسىرلار بويى مىزعىماس باعدار بولا بەرمەك. جىمىسقىلىق پەن قۋلىق قاباتتاسا جۇرەتىن الەمدىك پروتسەستەر بارىسىندا ول قازاقستاننىڭ بەيبىت ءارى قاۋىپسىز دامۋى ءۇشىن قاجەتتى بارلىق جاعدايدى جاسادى، جاھاندىق ساياساتتىڭ تەگەۋرىندى تۇلعاسى رەتىندە داڭق پەن قۇرمەتكە بولەنىپ، ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن ارتتىردى.
ول مەملەكەتىمىزگە باسشىلىق جاساعان وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت قاجىرلى ەڭبەك ەتۋ، بارلىق رەسۋرستار مەن كۇشتەردى جۇمىلدىرۋ كەزەڭى بولدى. سونداي-اق بۇل مەزگىلدە تىنىمسىز ىزدەنىستەر مەن تىڭ جەتىستىكتەرگە، ەلەۋلى جاڭالىقتار مەن سەرپىلىستەرگە جول اشىلدى. بۇل كەزەڭ بۇگىندە قازاقستاندىقتار شىنايى ماقتان تۇتاتىن تاڭعاجايىپ تابىستار مەن عالامات جەتىستىكتەردى تارتۋ ەتكەن ناعىز «جاسامپازدىق داۋىرىنە» اينالدى.
تەرەڭ زياتكەرلىكپەن، اسقان ەڭبەكسۇيگىشتىكپەن جانە ماقساتكەرلىكپەن ۇشتاسقان مىزعىماس جىگەرىمەن، باتىلدىعىمەن جانە تاباندىلىعىمەن تانىلعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇراقتى دامۋدىڭ نەگىزىن قالاپ، ونداعان جىلدار بويى جاس مەملەكەتىمىزدى ايقىن باعىتقا باتىل باستاپ وتىردى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ساياسي كوشباسشىلىعىنىڭ فەنومەنى ونىڭ كوپقىرلى قىزمەتىنىڭ بۇكىل ءون بويىندا كورىنىس تاۋىپ، ول تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى، دانا ستراتەگ، ۇلى رەفورماتور جانە قازىرگى زاماننىڭ كورنەكتى ساياسي قايراتكەرى رەتىندە ۇلت تاريحىنا ەندى.
ۇلكەن جولدىڭ باستاۋىندا
جاسامپازدىق دەگەنىمىز – ءوزىنىڭ كونتسەپتۋالدى ماعىناسىنا سايكەس، اسقان ەڭبەكسۇيگىشتىكتى، توزىمدىلىكتى، ۋاقىتتى، باسى ءبۇتىن بەرىلۋدى، ەڭ باستىسى، بۇكىل جۇمسالىپ جاتقان كۇش-جىگەرىڭنىڭ تۇپكى ماقساتىن ءتۇسىنۋدى تالاپ ەتەتىن ماشاقاتى مول پروتسەسس. بەرنارد شوۋدىڭ سوزىمەن ايتار بولساق، «جاسامپازدىقتىڭ باستاۋى – ماقساتىڭدى كوزگە ەلەستەتە ءبىلۋ». جوبالاۋشىلاردىڭ كىناسىنەن بولعان قوندىرعىنىڭ كىناراتىن قايتسە دە جوندەۋگە بولار، ال ساياسي قاتەلىكتەردىڭ سالدارى تۇزەتۋگە كەلە قويمايدى.
ەگەمەندىكتىڭ ۇزاق جىلعى ءداستۇرى قالىپتاسپاعان، ەكونوميكاسى ءبىرجاقتى دامىعان، حالقى كوپدىندى جانە كوپەتنوستى، قوعامى يدەيالىق بوس كەڭىستىكتەن ارىلماعان قازاقستاندى باسقارۋ ءۇشىن ەرەكشە ساياسي شەبەرلىك پەن اسقان ەپتىلىك قاجەت ەدى. كورنەكتى شەتەلدىك ساراپشىلار بىرقاتار پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ قالىپتاسۋى جولىندا بوي كورسەتكەن قاندى قاقتىعىستار مەن ازامات سوعىستارىن مۇقيات زەردەلەي كەلىپ، ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىزدىڭ كەلەشەگىنە دە كۇمانمەن قاراعان-دى.
الايدا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باسقارۋشىلىق دارىنى، ونىڭ كەڭەستىك قازاقستانعا جەتەكشىلىك ەتكەن جىلداردىڭ وزىندە قالىپتاسقان مەملەكەتشىل ءارى ستراتەگيالىق اۋقىمدا ويلاۋ قابىلەتى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق-ساياسي احۋالدى ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلۋى ورەسكەل قاتەلىكتەرگە جول بەرمەي، پەسسيميستەردىڭ جاعىمسىز بولجامدارىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى.
ادامنىڭ ادامدىعىنىڭ باستى ءولشەمى ەڭبەك بولىپ سانالاتىن اۋىلداعى قاراپايىم وتباسىنان شىققان ول قاجىماي-تالماي جۇمىس ىستەپ، الدىنا ايقىن ماقسات، ناقتى مىندەت قويۋعا بەيىمدەلدى. تۋعان اۋىلىنداعى مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1958 جىلى كومسومولدىق جولدامامەن تەمىرتاۋ قالاسىنا – قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىنا جىبەرىلەدى. وت كوسەيتىن مەتاللۋرگ ماماندىعى ونىڭ ەرىك-جىگەرى مەن مىنەزىن شىڭدادى، وزگەلەر اراسىندا دارالانىپ تۇراتىن كوشباسشىلىق قاسيەتىن ۇشتاي ءتۇستى.
ول جىلداردا ستاليندىك جۇيەنىڭ وكتەمدىگى ءالى تولىق باسىلا قويماعان بولاتىن. بىراق اينالاداعى ورتا كۇرت وزگەرە باستاعان: قوعامدىق جانە مادەني ءومىر جاندانىپ، ادامزات عارىش كەڭىستىگىنە قاراي قارىشتى قادام جاسادى، بۇكىل ەل بويىنشا الىپ ونەركاسىپ قۇرىلىستارى قانات جايدى. ەنتۋزيازم رۋحىمەن، جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىمنەن قاناتتانعان سول كەزدەگى كوپتەگەن جاستار سياقتى ول دا ءوز باستامالارى ارقىلى ءاردايىم الدا بولۋعا تالپىنىپ، جان-تانىمەن جاڭالىققا، العى شەپكە ۇمتىلدى.
بەلسەندى ءارى اينالاسىنداعى نارسەنىڭ ەشقايسىسىنا بەيجاي قارامايتىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ قوعامدىق ءومىردىڭ قايناعان قالىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. ول 1969-1979 جىلدارى پارتيا جانە كومسومول ورگاندارىنداعى باسشىلىق لاۋازىمداردا بولا ءجۇرىپ، قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ، تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ، ودان سوڭ بۇكىل قاراعاندى وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى ءوندىرىستىڭ دامۋىنا، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى بارلىق پروبلەمالاردى ۇنەمى تابىستى شەشىپ وتىردى. 1980 جىلداردىڭ ورتا تۇسىنا قاراي قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ، كولىك جانە بايلانىس جونىندەگى حاتشىسى، كەيىن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان كەزىندە ول رەسپۋبليكانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ بارلىق ماسەلەسىنە جەتە قانىقتى، ءاربىر وبلىس پەن ءاربىر ناقتى كاسىپورىنداعى ءىستىڭ جاعدايىن جاقسى ءبىلدى. سونىمەن قاتار رەسپۋبليكانىڭ دا، تۇتاستاي العاندا، بۇكىل ەلدىڭ دە ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ احۋالىنا جەتىك بولدى. كوپشىلىك ايتاتىنداي، ىسكەر باسقارۋ ءستيلى، ناقتىلىققا بەيىمدىلىگى جانە پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن كومەكتەسۋگە دايار تۇراتىنى ونى وزگەدەن ەرەكشەلەي ءتۇستى.
ونىڭ كوشباسشىلىق قاسيەتتەرى اسىرەسە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن جىلداردا ايقىن اڭعارىلدى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى سول 1980 جىلداردىڭ سوڭى 1990 جىلداردىڭ باسىندا-اق ەسىمى بۇكىل ەلگە كەڭىنەن تانىمال، ءوزىن بۇكىلوداقتىق دەڭگەيدە كورسەتە العان ساياسي قايراتكەر تۇلعاعا اينالدى. ەسكى ولشەم مەن كوزقاراستان ازات، اۋقىمدى ويلايتىن، وزىنە سەنىمدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قاتىپ قالعان ۇستانىمدار مەن قاساڭ قاعيدالاردى بۇزىپ-جارىپ، جاڭاشا پايىمداپ، جاڭاشا ءىس-ارەكەت جاساي بىلەتىن ۇمتىلىسى ارقىلى ەلدەن ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن.
وزگەرىسكە، جەتىلدىرۋگە، جاڭا يدەيالاردى بايىپتاۋعا تالپىنىس تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ بەلسەندى بولمىسىنا ءتان قاسيەتتەر ەدى. سونىمەن بىرگە ول قوعامدىق مۇددەنىڭ ءاردايىم باسىم تۇرۋعا تيىستىگىن ايقىن سەزىنىپ، سول ءۇشىن جانى اۋىراتىن، ونى ءاردايىم قورعايتىن. مۇنىڭ ۇستىنە، سول كەزدەگى كوپ قايراتكەردەن ەرەكشەلىگى – جوعارى باسشىلىق الدىنا وتكىر ماسەلە قويۋدان قاشپايتىن ءارى ءۋاجىن باتىل ايتىپ، ءوز ۇستانىمىن قورعاي الاتىن.
ماسكەۋدەگىلەر نازارباەۆتىڭ وسى تاباندى قاسيەتتەرى، بىلىكتىلىگى مەن باتىلدىعى تۋرالى بۇرىننان-اق – 1970-جىلداردان بەرى بىلەتىن ەدى، ويتكەنى وعان تالاي رەت رەسپۋبليكانىڭ ونەركاسىپتىك الەۋەتىن دامىتۋ، كوپشىلىكتىڭ تۇرمىسى مەن ەڭبەك ەتۋىنە دۇرىس جاعداي جاساۋ ماسەلەلەرىنە جوعارى دارەجەلى پارتيا قايراتكەرلەرىنىڭ نازارىن اۋدارۋعا تۋرا كەلگەن بولاتىن.
Cىني تۇرعىدان ويلاي الاتىن ول ەلدەگى ارتتا قالعان باسقارۋ فورمالارى مەن ادىستەرىنىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي ەمەس ەكەنىن سەزدى. قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولا ءجۇرىپ، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى رەسپۋبليكانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنداعى قايشىلىقتاردى بايقاپ، ونى 1986 جىلعى اقپاندا قازاقستان كومپارتياسىنىڭ XVI سەزىندە سىنعا الىپ، وتكىر ءسوز ءسويلەدى. قاتاڭ اكىمشىلىك-امىرشىلىك جۇيە جاعدايىندا ول ەسكى ءارى قيعاش تارتىپكە قارسى شىعىپ، اقىرىندا وزىنىكى دۇرىس ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى.
ماسەلەن، كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءى سەزىندە ول بايانداپ بەرگەن رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسى مەن قوعامدىق ءومىرىندەگى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ يدەيالىق-ساياسي باعدارلاماسى زور ىقىلاسپەن تىڭدالىپ، كەڭىنەن قولداۋ تاپتى. سول كەزدەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەڭەس وداعىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى لاۋازىمىنا لايىق ەڭ بەدەلدى ءارى كورەگەن ساياساتكەردىڭ ءبىرى بولدى.
جاسامپاز جاڭا مەملەكەت
الايدا تاعدىردىڭ ۇيعارىمى باسقاشا بولىپ، وعان ومىرىندەگى باستى ميسسياسى – قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى رەتىندە تاۋەلسىز ەلدى باسقارۋ مارتەبەسى بۇيىردى. وسى جوعارى باسقارۋ ورگانىندا ونىڭ قازاقستان مەملەكەتىنىڭ كورنەكتى باسشىسى، ءساۋلەتشىسى جانە نەگىزىن سالۋشىسى رەتىندەگى تاڭعالارلىق قۋاتى مەن ەرەكشە دارىنى تولىعىمەن جارقىراي كورىندى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان 1991 جىلعى 16 جەلتوقسان الەمنىڭ ساياسي كارتاسىندا العاش رەت پايدا بولعان جاڭا مەملەكەت تاريحىنىڭ باستاپقى بەلەسى بولاتىن. ونىڭ كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان وداقتىڭ ءبىر كەزدەگى شەتكەرى رەسپۋبليكاسىنان ورتالىق ازيانىڭ كوشباسشىسى رەتىندە تانىلعان، قارقىندى دامىعان ەلگە اينالاتىنىن سول كەزدە ەشكىم دە كوز الدىنا ەلەستەتە الماس ەدى. جاڭا مەملەكەت قۇرعان ول زياتكەرلىك جانە رۋحاني-قايراتكەرلىك كۇش-قۋاتىن ايانباي جۇمساپ، كۇندىز-ءتۇنى ەڭبەك ەتتى، وسى ورايدا وزىنە دە، ۇزەڭگىلەستەرىنە دە مەيلىنشە قاتاڭ تالاپ قويىپ، ەل ءومىرىنىڭ بارلىق وزەكتى ماسەلەسى بويىنشا شەشىم قابىلداپ، تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋ بارىسىن قاداعالاپ وتىردى. قازاقستاننىڭ كەيىنگى زامانداعى تاريحىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆقا دەيىنگى باسشىلاردىڭ ەشقايسىسىنا وسىنشاما اۋقىمدى جانە وسىنشاما جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءىستى قولعا الۋعا تۋرا كەلمەگەن ەدى. سەبەبى، مەملەكەتتى ۇلگى بويىنشا «قۇراستىرىپ الا قوياتىن» ەشقانداي دايىن سىزبالار نەمەسە جوبالار بولعان جوق. ول ءبارىن تەك ءوزىنىڭ تۇيسىگىنە، جيناعان تاجىريبەسى مەن بىلىمىنە، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنە، پىكىرلەستەرى مەن حالىقتىڭ سەنىمىنە ارقا سۇيەي وتىرىپ، العاش رەت اتقارىپ شىققان ەدى.
ونىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارىنا، قازىرگى زامانعى كونستيتۋتسياسىنا يە بولدى. كوپ ەلدەردە مويىندالعان بيلىكتى ءبولۋ قاعيداتى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ كۇش-جىگەرى ارقاسىندا جاڭا دەموكراتيالىق مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ وزەگىنە اينالدى.
ەلىمىز حالىقارالىق دەڭگەيدە كەڭ تانىمالدىققا جانە الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتتەرى بەرگەن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىنە قول جەتكىزدى، مۇنىڭ ءوزى كوپجاقتى سىرتقى ساياسي ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى شارتى سانالدى.
ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگەنىڭ ەنگىزىلۋى ءوز قارجى جۇيەمىزدى قالىپتاستىرىپ، تاۋەلسىز اقشا-نەسيە ساياساتىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن شۇعىل شارالار قابىلداۋدىڭ ارقاسىندا ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ جۇمىسى قالپىنا كەلتىرىلىپ، قالالار مەن اۋىلدار ەلەكتر قۋاتىمەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتىلىپ، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرىنىڭ ورىندالۋىنا جول اشىلدى.
سىن-سىناقپەن بەتپە-بەت
قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى سىندارلى كەزەڭ بولعان العاشقى ونجىلدىقتا تۇڭعىش پرەزيدەنت باستاماشىلىق ەتكەن اۋقىمدى نارىقتىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمالار پروتسەسى باستاۋ الدى. فورماسى مەن وزگەرىستەرىنىڭ مازمۇنى جونىنەن بۇل ءتۇبىرلى وزگەرىستەردىڭ ماقساتتىلىعى مەن جۇيەلىلىگى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى جاپونياداعى مەيدزي، تۇركياداعى اتاتۇرىك، اقش-تاعى رۋزۆەلت، گەرمانياداعى ليۋدۆيگ ەرحارد، سينگاپۋردەگى لي كۋان يۋ، قىتايداعى دەن سياوپين سياقتى الەمنىڭ كورنەكتى رەفورماتورلارىنىڭ قاتارىنا قوستى. ەلباسى مۇرىندىق بولعان ۇلتتىق جاڭعىرتۋ مەن ەۆوليۋتسيالىق ءوزگەرىستەردىڭ تابىستى تاجىريبەسىن شەتەلدىك ساراپشىلار «قازاقستان جولى»، «قازاقستاننىڭ دامۋ مودەلى» دەپ اتادى.
رەفورماتورلار ءاردايىم ۋاقىتتان وزىپ، الدا جۇرەدى. سوندىقتان ولاردىڭ باستامالارى كوبىنە بىردەن ۇعىنىلىپ، قابىلدانا بەرمەيدى، دەرەۋ قۇپتالا قويمايدى، كەيدە ءتىپتى اشىقتان-اشىق قارسىلىققا تاپ بولادى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا ەسكىلىكتەن ارىلۋدى قالامايتىن كەرتارتپا كۇشتەردىڭ قارسىلىعىن ەڭسەرىپ، اعىسقا قارسى ءجۇردى. ارتتا قالعان بۇرىنعى ءۇمىتسىز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ۇلگىگە قايتىپ ورالۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە جانە ونىڭ قاۋىپتىلىگىنە سەنىمدى بولعاندىقتان، ءبارىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋدى ءجون سانادى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانكەشتىلىكتى تالاپ ەتەتىن بۇل ىستە وزگەشە قابىلەتى مەن قيىندىقتاردىڭ الدىندا باس يمەيتىن قايتپاس قايسارلىعىن كورسەتتى.
سونىمەن قاتار ول ءتيىستى الگوريتمگە سۇيەنىپ، رەفورمالاردى دولبارمەن ەمەس، جۇيەلى جۇرگىزدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى جونىندەگى ادەبيەتتەردى اقتارىپ، جاڭا ءىلىم-ءبىلىمدى ساناسىنا ءسىڭىردى. ول ءدۇنيە جۇزىنە بەلگىلى رەفورماتورلار – سينگاپۋردىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيسترى لي كۋان يۋ، ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى مارگارەت تەتچەر، مالايزيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ماحاتحير موحاماد سىندى تۇلعالارمەن، سونداي-اق باتىس الەمىنىڭ ەكونوميكا جونىندەگى كورنەكتى ساراپشىلارىمەن كەزدەسكەن ساتتەرىندە بۇل ەلدەردە ولاردىڭ رەفورمالارىنىڭ قالاي جۇزەگە اسىرىلعانىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، سونىڭ بارىسىندا قانداي سىن-قاتەرلەر مەن پروبلەمالار الدان شىققانى جانە ونىڭ قالاي ەڭسەرىلگەنى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى سۇراستىرىپ وتىردى. شەتەلدەرگە ساپارلار بارىسىندا نارىقتىق تەتىكتەردىڭ قولدانىلۋىن زەردەلەدى. بۇل كەزدەسۋلەر ويلانىپ-تولعانۋعا، ىشتەي بايلام جاساۋعا سەپتىگىن تيگىزدى، ەڭ باستىسى، بۇدان ءارى قاراي ناقتى جانە ورىندى ءىس-ارەكەتتەر جاساۋعا باعىت سىلتەدى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەفورمالاردى جۇيەلى جۇرگىزۋدىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن شەشۋ بارىسىندا تەك ءال-اۋقاتى جوعارى باقۋاتتى قوعام عانا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى تيىسىنشە قابىلداي الاتىنىن دۇرىس پايىمداپ، ەكونوميكالىق دامۋعا باسىمدىق بەرۋ جولىن تاڭداپ الدى. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى قيىن-قىستاۋ جىلدارىندا حالقى ارەڭ كۇن كورىپ جاتقان قازاقستان ءۇشىن بۇل بىردەن-ءبىر قولايلى قادام ەدى. وسىلايشا «الدىمەن – ەكونوميكا، سودان سوڭ – ساياسات» فورمۋلاسى ەلدەگى بۇكىل وزگەرىستەر پروتسەسىنىڭ قيسىنىن ايقىنداپ بەردى.
1991 جىلى قازاقستان كسرو-دان كەنەۋى كەتكەن ەكونوميكانى مۇراعا الىپ قالعان بولاتىن، ەلىمىز شىن مانىندە وداقتىق جوسپارلى جۇيەنىڭ شيكىزاتتىق شىلاۋى سانالاتىن ەدى. بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ شارۋاشىلىق سالاسىنداعى بايلانىستارىنىڭ بىت-شىت بولىپ ءۇزىلۋى مىزعىماستاي كورىنەتىن جۇيەنى تەرەڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىسقا اكەلىپ تىرەدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت باتىل، كەيدە كوپكە بەيمالىم جانە قاتاڭ نارىقتىق رەفورمالار جاساۋعا تاۋەكەل ەتتى، سەبەبى تەك وسىلاي عانا ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن قامتاماسىز ەتىپ، قوعام تۇراقتىلىعىنىڭ تىرەگى – ورنىقتى ورتاشا تاپ قالىپتاستىرۋعا بولاتىن ەدى.
ءوزىنىڭ حالىققا ۇندەۋلەرىندە تۇڭعىش پرەزيدەنت مىنا جايتتى باسا ايتاتىن: ماسىلدىق پەن پاتەرناليزمنەن ارىلۋ كەرەك، تابىسقا جەتىپ، وركەندەۋ ءۇشىن باستاماشىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىڭا الىپ، ءوز كۇشىڭە سەنۋىڭ قاجەت. ول تولىققاندى نارىق قالىپتاستىرۋ، جەكەمەنشىك ينستيتۋتىن قالىپتاستىرۋ جانە جۇرتتى كاسىپكەرلىككە تارتۋ ءۇشىن مەملەكەت بارلىق جاعدايدى جاسايتىنىن تالماي ايتۋمەن بولدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت قوعامنىڭ داعدارىستان شىعىپ، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن دالەلدەۋى ءۇشىن نارىققا كوشۋ بارىسىنداعى بارلىق قيىندىققا شىداۋى قاجەت ەكەنىن ايتىپ، ەلدى وسىعان شاقىردى.
ونىڭ كۇشتى ساياسي ەرىك-جىگەرى مەن تاۋەكەلشىلدىگى، باتىلدىعى مەن تاباندىلىعى بۇرىنعى شەكتەن تىس ورتالىقتانعان اكىمشىل-ءامىرشىل ەكونوميكانى قازىرگى زامانعى نارىقتىق جۇيەگە كوشىرۋدى تاريحي ماڭىزى جاعىنان ۇتىمدى ءارى قىسقا مەرزىمدە جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. قازاقستان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەڭ تابىستى ءارى اۋقىمدى نارىقتىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ىسىندە كوشباسشىعا اينالدى.
حح عاسىردا يمپەريالار مەن وداقتاس مەملەكەتتەردى كۇيرەتكەن باستى سەبەپتىڭ ءبىرى ەتنوسارالىق قايشىلىقتار ەدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت وسى فاكتوردىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعىن ەسكەرىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ ەتنوستىق جانە ءدىني ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان، ءبارىنىڭ قۇقىقتارىنىڭ تەڭ بولۋى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ىرگەلى قاعيداتىنىڭ ءبىرى ەكەنىن جاريالادى. بۇل پوستۋلاتتى بەرىك ۇستانۋ قازاقستانعا ەڭ باستى ءنارسەنى – بەيبىتشىلىكتى، تىنىشتىقتى، ساياسي تۇراقتىلىقتى، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق تاتۋلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. وسىلايشا ەتنوستىق ارالۋاندىق ەلدىڭ ستراتەگيالىق ارتىقشىلىعىنىڭ فاكتورىنا اينالدى.
بۇرىنعى كەڭەستىك دەرجاۆانىڭ كۇرەسىنىندە قالعان قازاقستان تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ كۇش سالۋى ارقاسىندا اسا كۇردەلى كۇيزەلىستى جاعدايدان جاڭا ساپادا قايتا تۇلەپ، ءوسىپ-وركەندەدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ اتاپ كورسەتكەندەي، جاڭعىرتۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە جان-جاقتى داعدارىستى ەڭسەرۋ، ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ، جاڭا ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى شەشىلدى.
دامۋدىڭ داڭعىل جولىمەن
ەلىمىز ۇلكەن جولدىڭ باستاۋىندا عانا تۇرعان بولاتىن، تۇڭعىش پرەزيدەنت مۇنى انىق ءتۇسىندى. جۇيەلى، اۋقىمدى ويلايتىن ول ءاردايىم ۋاقىتتىڭ كوزگە كورىنەتىن كوكجيەگىنىڭ ارعى جاعىنا ۇڭىلۋگە تىرىستى، وقيعالار مەن پروتسەستەر بارىسىن بىرەر جىل ەرتەرەك، ءتىپتى ونداعان جىلدار بۇرىن بولجاپ-ءبىلىپ وتىرۋعا داعدىلاندى.
تۇڭعىش پرەزيدەنت مەملەكەتتىك ءىستەر، پروتوكولدىق ءىس-شارالار، كەزدەسۋلەر مەن ءىسساپارلار بارىسىندا دامۋعا قاتىستى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن كەڭىنەن تالداۋعا، مۇمكىندىكتەردى باعالاپ، سىن-قاتەرلەردى سارالاۋعا جانە ءوز ەلىنىڭ پەرسپەكتيۆالارىن ايقىنداۋعا ءاردايىم ۋاقىت ءبولىپ وتىردى. كىشى سەنەكانىڭ «قاي ايلاققا باراتىنىن بىلمەيتىن كەمە ءۇشىن ەشقاشان جەل وڭىنان سوقپايدى» دەگەن ءسوزى سول تۇستا قازاقستان باستان كەشىپ جاتقان ءساتتىڭ ماڭىزدىلىعىن ايقىن اڭعارتاتىن ەدى. جاھاندىق باسەكەلەستىك نارىعىندا ەلدىڭ بۇدان بىلايعى دامۋ ۆەكتورى ۇلتتىق ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ، ىرىقتاندىرۋ ىڭعايىندا بولۋعا ءتيىس ەكەنى انىق-تى.
قازاقستان وسى جىلداردا تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ قاجىرلى زياتكەرلىك ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا جوسپارلاۋدىڭ ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ستراتەگيالارىنان باستاپ، ناقتى ءىس-ارەكەتتەرگە دەيىنگى ءوزارا ۇيلەس ءبىر قۇرىلىمعا بايلانعان تۇتاس جۇيەسىن قۇرۋعا قول جەتكىزدى. مان-ماڭىزى باتىل بايلامعا نەگىزدەلگەن «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسىندا ەلدىڭ عالامشارداعى باسەكەگە ەڭ قابىلەتتى ەلۋ مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋى باعدارلاندى. العاشىندا كۇمانمەن قابىلدانعان بۇل ستراتەگيا مەرزىمىنەن بۇرىن ورىندالدى. «قازاقستان بارىسى سەكىرىس جاسادى»: ەكونوميكانىڭ تۇراقتى ءوسىمى قامتاماسىز ەتىلدى، نارىق جولىنا باتىل قادام باسقان ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ باستالدى. كاسىپكەرلىك سالا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ شەشۋشى فاكتورىنىڭ بىرىنە اينالدى. ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس دەڭگەيى ءوستى، تۇراقتى ورتاشا تاپ قالىپتاسا باستادى. ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالاردىڭ جۇيەلى ءۇيلەسىمى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى – ساياسي پارتيالاردىڭ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ، مەملەكەتتىك ەمەس باق-تىڭ ودان ءارى دامي تۇسۋىنە ىقپال ەتتى.
ەلوردانى استاناعا – قازىرگى نۇر-سۇلتان قالاسىنا كوشىرۋ ەلدىڭ وزگەرۋىن ستراتەگيالىق باعىت ەتىپ ۇستاعان بەتبۇرىستى قادام بولدى. جاڭا اكىمشىلىك جانە ساياسي ورتالىقتى تىڭنان سالۋ بۇكىل قازاقستاننىڭ، ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتكەن مۋلتيپليكاتيۆتى ناتيجە بەردى. رەفورمالار جەدەلدەدى، مەملەكەتتىك بيلىك نىعايدى، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق جانداندى. عاسىرلار توعىسىنداعى اسا قىسقا مەرزىمدە جۇزەگە اسقان، اۋقىمى جونىنەن تەڭدەسى جوق، يننوۆاتسيالىق باعدارى جونىنەن اسا باتىل بۇل مەگاجوبا تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ قازاقستان قوعامىن توپتاستىرۋ مەن بىرىكتىرۋ باعىتىنداعى رۋح كوتەرەر قۋاتتى باستامالارىنىڭ ءبىرى بولدى. جاڭا ەلوردا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ سيمۆولىنا، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ستراتەگيالىق كوزقاراسىنىڭ، ساياسي جىگەرى مەن ەڭبەگىنىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ، قازاقستاندىقتاردىڭ ارمانىنىڭ ورىندالۋى مەن ءۇمىتىنىڭ اقتالۋىنىڭ كورىنىسىنە اينالدى.
جاڭا استاناعا قاراپ بوي تۇزەگەن وڭىرلىك ورتالىقتاردىڭ ءبارى جاڭارىپ-جاساردى. اسىرەسە تۇڭعىش پرەزيدەنت جارلىعىمەن 2018 جىلى تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى مارتەبەسىنە يە بولعان كونە شاھار تۇركىستان ايتارلىقتاي ۇلكەن وزگەرىستەردى باستان كەشتى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ قايراتكەرلىك قىزمەتىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى قىرى – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باسشى كادرلارىنىڭ جاڭا شوعىرىن قالىپتاستىرعانى. وسى جىلدار ىشىندە ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ باستاعان، ەلدىڭ ۇكىمەتىن، وڭىرلەرىن باسقارعان، العاشقى ديپلوماتتارىمىز بار كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى توبىن تاربيەلەپ شىعارۋمەن بىرگە ەلدەگى بيلىك ءترانزيتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭناما اياسىندا ۇيلەسىمدى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتە الدى.
ءححى عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعى ادامزاتتىڭ جاھاندىق ترانسفورماتسيا داۋىرىنە قادام باسۋىمەن ەستە قالماق. سونىڭ بارىسىندا الەمدە ادامداردىڭ تىعىز قارىم-قاتىناسىنا جانە اقپارات الماسۋ جىلدامدىعىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى «تسيفرلى وركەنيەتتىڭ» نەگىزى قالانىپ، ساياساتتا، ەكونوميكادا، بيزنەستە جانە مادەنيەتتە جاڭاشا جاعداي قالىپتاستى. سونىمەن قاتار الەمدىك دامۋدىڭ پروپورتسياسىنداعى سايكەسسىزدىك كۇشەيدى، دامىعان جانە دامۋشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى رەسۋرستارعا، تەحنولوگيالارعا قولجەتىمدىلىكتىڭ تەڭسىزدىگى ارتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنت ەلدىڭ جاڭا سىن-قاتەرلەرگە بەيىمدەلۋىنە، جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن نىعايتۋعا قاجەتتىلىكتىڭ زور ەكەنىن كورە ءبىلىپ، «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىنا باستاماشى بولدى.
قازاقستاندى الەمنىڭ ەڭ دامىعان وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا قوسۋدى ماقسات تۇتقان بۇل باعدارلاما ارقىلى ەكونوميكانى، ساياسي جانە قوعامدىق سالالاردى بايلانىستىرىپ، ەلدى جۇيەلى جاڭعىرتۋ قولعا الىندى. مەملەكەتتىك اپپاراتتى جاڭعىرتۋعا، ازاماتتىق جانە قۇقىقتىق ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە، ەكونوميكانى ودان ءارى يندۋستريالاندىرۋعا باعىتتالعان ينستيتۋتسيونالدىق بەس رەفورما مەن «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى بۇل پروتسەستىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. سونىمەن ءبىرگە ەلدە يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جالعاستىرۋ ءناتيجەسىندە مىڭنان استام جاڭا ءوندىرىس ورنى قۇرىلىپ، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ جاڭا سالالارى مەن سەگمەنتتەرى قالىپتاستى.
تۇڭعىش پرەزيدەنت باستاماشىلىق ەتكەن، وزگەرىستەردىڭ قيسىندى بۋىنىنا اينالعان ساياسي رەفورما تەك ماقسات قانا ەمەس، جەدەل وزگەرىپ جاتقان الەمدە مەملەكەتتىڭ، بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ ناتيجەسى ەدى. بۇل مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن سۋپەرپرەزيدەنتتىك مودەلدەن پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك ۇلگىگە ترانزيتتەۋدىڭ باستالعانىن اڭعارتاتىن.
وسىلايشا ءوزارا بايلانىستى كونتسەپتۋالدى قادامدار ارقىلى قازاقستاندى ورنىقتى دامۋدىڭ جاڭا ساپالى دەڭگەيىنە شىعارۋ ءۇشىن اۋقىمدى ينستيتۋتسيونالدىق تۇعىرناما قالىپتاستىرىلدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ اتاپ وتكەنىندەي، قازىرگى جاعدايدا جەكە ادامنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇكىل مەملەكەتتىڭ دە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنىڭ فاكتورى بولىپ سانالاتىن ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسى، ينديۆيدتەردىڭ بىلىكتىلىگى مەن ماشىعى بۇل پروتسەستە شەشۋشى ءرول اتقارادى.
سونىمەن بىرگە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ويىنشا، ەلدى ترانسفورماتسيالاۋ باعىتىندا ءجۇرىپ جاتقان پروتسەسكە قوعامدىق سانانىڭ وزگەرىسى دە ىلەسىپ وتىرۋعا ءتيىس-ءتىن. ول الدەنەشە رەت اتاپ كورسەتكەندەي، قازاقستان جاھاندانۋدىڭ اعىنى كۇشتى تاسقىنىندا جۇتىلىپ كەتپەي، الەمدىك پروگرەسس داڭعىلىمەن ءىلگەرىلەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ دەربەس ەرەكشەلىگىن ساقتاي ءبىلۋى كەرەك ەدى.
ونىڭ بۇل ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارۋىن تەك سىرتقى كۋلتۋرولوگيالىق فاكتورلاردى ەسكەرگەندىگى دەپ قانا ەمەس، حالقى مەن ەلىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلاۋى جانە ءوزىنىڭ ىشكى رۋحاني ينتەنتسياسى دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. ەل باسقارعان جىلدارىنىڭ بارىندە دە ول ءوزىن تۋعان ءتىلىنىڭ، حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ ناعىز پاتريوتى رەتىندە كورسەتتى، بۇل ماسەلەلەر ءاردايىم ونىڭ ءجىتى نازارىندا بولدى. مۇنداي سەرگەك كوزقاراس حالىقتىڭ رۋحاني ورلەۋ پروتسەسىن بايىپتى عىلىمي جانە ينستيتۋتسيونالدى تۇرعىدان نەگىزدەۋ باعىتىنداعى جۇيەلى جانە ۇزاق مەرزىمدى شارالارمەن دايەكتەلدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ «رۋحاني جاڭعىرۋ» جالپىۇلتتىق يدەولوگەماسىندا كورسەتكەن رۋحاني مۇرانى، ۇلتتىق كودتى، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن ساقتاپ قالۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى قاعيدالار ەلىمىزدىڭ جاس ۇرپاعى ءۇشىن ۇلاعاتتى ۇندەۋگە اينالدى.
بىتىمگەرشىلىك بەلەستەرى
تۇڭعىش پرەزيدەنت تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ باسىنان بەرى سىرتقى ساياسات سالاسىنا بارىنشا ءمان بەردى. قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەن ۇتىمدى ديپلوماتيا ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ىلگەرىلەتۋ بارىسىنداعى باستى تەتىكتىڭ ءبىرى بولدى. قازىرگى زامانعى كوپپوليارلى الەمدىك ءتارتىپتىڭ احۋالىن ەسكەرە وتىرىپ، ول حالىقارالىق كەزدەسۋلەر مەن بايلانىستاردى جولعا قويدى، كوپۆەكتورلى ىنتىماقتاستىق پەن پراگماتيزم قاعيداتتارى نەگىزىندە سىرتقى ساياساتىمىزدى ايقىندادى.
ءتۇرلى ۇسىنىس جاسالىپ، ۋادە بەرىلگەنىنە قاراماستان، ول قاۋىپسىزدىكتى يادرولىق قارۋ يەلەنۋ جولىمەن ەمەس، جاۋاپتى مەملەكەت قۇرۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتۋدى ءجون كوردى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ الەمدەگى ەڭ ۇلكەن سىناق ورنى – سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاۋىپ، ەلىمىزدىڭ بەيبىتسۇيگىش ساياساتىن ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە كورسەتىپ، ناعىز تاريحي اكتىنى جۇزەگە اسىردى.
ونىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاسقان سەنىمدى ينفراقۇرىلىمنىڭ، تىعىز حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىكتىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. ءوزىنىڭ بارلىق كورشىسىمەن سىندارلى، سەنىمدى قارىم-قاتىناس ورناتتى. قازاقستان ءوز تاريحىندا تۇڭعىش رەت شەكاراسىن بارلىق جاعىنان شەگەندەپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالدى. بۇل مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى ايرىقشا ماڭىزدى بەلەس سانالاتىن اسا زور جانە شەشۋشى جەتىستىك بولاتىن.
تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەكىجاقتى مەملەكەتتىك ىنتىماقتاستىقتى، حالىقارالىق ءىس-ارەكەتتى جولعا قويۋ مەن دامىتۋ باعىتىنداعى پراگماتيۆتى قادامى ءوزارا ءتيىمدى كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزىلۋىن جانە ەكونوميكاعا ميللياردتاعان قارجى كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتىلۋىن قامتاماسىز ەتتى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردىڭ باستى دەم بەرۋشىسى جانە ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. قۇرلىقتاعى مەملەكەتتەردىڭ كەڭ اۋقىمداعى ەكونوميكالىق ينتەگراتسياسى قاجەت ەكەنىنە مەيلىنشە سەنىمدىلىك تانىتقان ول ءوز يدەياسىن جۇيەلى ءتۇردە ناقتى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. ونىڭ ينستيتۋتسيونالدىق كورىنىسى – تاۋارلاردىڭ، قىزمەتتىڭ، كاپيتال مەن جۇمىس كۇشىنىڭ ەركىن قوزعالىسىنا ارنالعان قۋاتتى ينتەگراتسيالىق ءبىرلەستىك – ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى بولدى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاھاندىق جانە وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى، سونداي-اق ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن، ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىكتى نىعايتۋ باعىتىنداعى جاڭا حالىقارالىق قۇرىلىمدار قالىپتاستىرۋداعى وزەكتى باستامالارى ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن نىعايتتى.
ونىڭ گەوساياسي پروتسەستەردىڭ ءوزارا تاۋەلدىلىگى مەن بايلانىستىلىعى تۋرالى تەرەڭ پايىمداۋى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپتەردى اينالىپ ءوتىپ، تەڭگەرىمدى ساياسي باعىت ۇستانىپ، تابىستى ىلگەرىلەۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. ال وڭىردەگى شيەلەنىستەر مەن قايشىلىقتاردى شەشۋ ىسىندەگى بەلسەندى بىتىمگەرشىلىك كۇش-جىگەرى بۇكىل حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ وعان دەگەن شىنايى قۇرمەتى مەن سەنىمىن وياتتى.
* * *
كوپتەگەن ساياساتكەر مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ مويىنداۋىنشا، تۇڭعىش پرەزيدەنت – جاھاندىق اۋقىمدا ويلاي بىلەتىن، اسا تانىمال الەمدىك دەڭگەيدەگى كوشباسشىنىڭ ءبىرى. بەيبىتسۇيگىش جانە بارشاعا قۇشاعى اشىق، جارقىن بولاشاققا كوز تىككەن قازاقستان – تۇلعا رەتىندەگى ۇلىلىعى مەن تەرەڭدىگىنە ۋاقىت پەن ءومىردىڭ ءوزى بيىك باعاسىن بەرگەن تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.
ماحمۇت قاسىمبەكوۆ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كەڭسەسىنىڭ باسشىسى
Abai.kz
