(اڭگىمە)

كۇندىز قۇلىڭ، اقشامدا جارىڭ بولايىن
(قاراقالپاق قوسىعىنان)

«قاراماڭىزشى ولاي، ۇيالامىن...»

جۇرەگى الاسۇرىپ كەتتى. «نەتكەن ەركە قىلىق، سۇلۋ ناز. داۋىسى دا سىڭعىرلاپ تۇر. كۇمىس قوڭىراۋدىڭ ۇنىندەي. جىميعاندا ميىعىندا پايدا بولاتىن ويماققا دەيىن اسەم، جاراسىمدى. الاسى از، قاراسى مول جاۋدىركوز. تابيعات نەتكەن شەبەر، نەتكەن ساحي، شىركىن. ءبىر ادامنىڭ باسىنا سونشا سۇلۋلىقتى ءۇيىپ بەرگەنىن قاراساڭشى...»

ەلدوس وزىنەن-ءوزى قىسىلدى. سۇلۋلىققا اربالىپ، ءبىر ءسات قىزدان كوزىن ايىرا الماي قالعان. «قاراماڭىزشى ولاي، ۇيالامىن» دەپ ەدى قىزارا جىميىپ.

ەسىك قاعىلدى.

– اعاي، شاي  دايىن بولدى.

جىميىپ كۇلىپ تۇر. ميىعىندا ويماق وينايدى.

– قازىر، قازىر بارام.

ەلدوس قاپەلىمدە ساسىپ قالدى. ۇرلىق ۇستىندە ۇستالعان ادام سياقتى قىبىجىقتاپ، ءار نارسەنى ءبىر  تۇرتپەكتەپ، جۋىناتىن بولمەگە كىرىپ كەتتى.

– سوڭعى كەزدە شارشاپ ءجۇرسىز-اۋ، اعا، – دەدى گۇلايىم بۇل ستولعا وتىرا بەرگەندە.

– ءيا، جۇمىس كوپ. قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرازى ەڭبەك دەمالىسىنا كەتكەن.

– سول اراق دەگەن پالەنى ىشپەي-اق قويىڭىزشى.

ءسال-ءپال مۇڭ كىرەۋكەلەگەن ءمولدىر جانار وزىنە ءبىر ساتكە تەسىلە قارادى دا تايقىپ كەتتى. ەرەكشە قىلىق، ەركە ناز بار داۋىسىندا.

– ءيا، ءوزىم دە سولاي ويلاپ ءجۇرمىن. شارشاعاندا بىلاي ...نەتىپ... ىشىڭكىرەپ قويىپ...

ءبىر ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ، دۇرىس ايتا الماي ابىگەرلەنىپ قالدى. «سيقىرى بار شىعار مىنا قىزدىڭ».

– جارايدى، شايىڭا راحمەت، مەن بولدىم.

بولمەسىنە كەلدى دە توسەگىنە قۇلادى. كوز شىرىمىن الايىنشى دەپ ويلاعان. بىراق، قايداعى ۇيقى. كوزى جۇمۋلى، كوكىرەگى وياۋ. ەسىنە گۇلايىمنىڭ اعاسى ءتۇستى. ءوزىنىڭ دوسى، قاندىكويلەك جولداسى – ايبار. وقۋعا بىرگە ءتۇستى، بىرگە ءبىتىردى. لەناعا ۇيلەنەردە قارسى بولىپ باعىپ ەدى. «اتاسى باسقا، ەلى بوتەن، كارىستەن قاتىن الىپ نە وپا تاباسىڭ» دەگەن. بىراق، بۇل تىڭدادى ما. «مەن – عاشىقپىن، – دەدى. – ماحاببات ۇلتقا قارامايدى»، – دەدى. «مەن وعان ۇيلەنبەسەم، ماڭگىلىك ۇيلەنبەي وتەم»، – دەپ قاسارىستى. شىنىندا دا لەنا كوزىڭ قيىپ، كوڭىلىن قالدىراتىنداي ەمەس ەدى عوي. قىلىعىن ايتپايسىڭ با ونىڭ...

ال، ەندى نە بولدى؟ قايدا سول سۇلۋ وزىنە عاشىق ەتكەن؟ قايدا سول قىلىق ءوزىن ارباعان؟ قايدا، سول ءوزى اڭساعان، ارمان بولعان قيماس ساتتەر؟... ءبارىنىڭ دە بايانسىز بولعانى ما؟

ەسىكتى قاعىپ، ىشكە گۇلايىم كىردى.

– كەشىرىڭىز، اعا، مىنا كويلەكتەرىڭىزدى شايىپ تاستايىن. كىر جۋىپ جاتىر ەدىم.

گۇلايىم ەتەگى سۋسىلداعان ءشايى كويلەك كيىپ الىپتى. «كيىمنىڭ جاراسقىشىن»، – دەپ ويلادى ەلدوس. – نە كيسە دە ارىنە ءار قوسادى». ۇرى كوز شىعىپ بارا جاتقان قىزدىڭ بوكسەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. «پاك ەمەس» دەگەن ۇرى وي ساناسىندا جارق ەتتى. ۇرى كوزدىڭ كورگەنىن ۇرى وي دالەلدەيتىن سياقتى. «كىم ەكەن ول باقىتتى ادام، قىزىل گۇلدىڭ شىرىنىن العاش سورعان؟...» كەۋدەسىن قىزعانىش كەرنەدى. «ماعان نە كورىندى، نە بولعان ءوزى. كوڭىلىمە سايتان ۇيالاپ العان جوق پا؟ دوسىمنىڭ قارىنداسىن جامان ويعا قالاي قيىپ وتىرمىن...؟!»

ورنىنان اتىپ  تۇردى. «مىنا سايتان ۇيالاعان كوڭىلدى تازارتايىن، ارام ويدان ارىلا الماعان باستى جوندەيىن».

* * *

باسى مەڭ-زەڭ. ويى ۇيقى-تۇيقى. قايدا بارادى، نەگە بارادى، ءوزى دە بىلمەيدى. ءبىراز ءجۇردى. ءبىراز سەندەلدى. كوشەدە ادام كوپ. سەڭدەي سوعىلىسادى. سەرگەلدەڭ ويدىڭ ءبىر ساتكە سەرپىلەتىن ءتۇرى جوق. قاراسا، «اققۋ» كافەسىنىڭ جانىنا كەلىپ قالىپتى. باياعىدا، ۇيلەنەر الدىندا لەنامەن كەلگەنى بار ەدى. كۇن تاماشا بولاتىن. قىز بولسا عاجاپ! ەتەگى كەستەلەنگەن، بەلى قىنامالى كوك جىبەك كويلەك كيىپ العان. قىلىعى ەركە، نازى ەرەكشە...

ەرىكسىز بۇرىلدى. ساعىنىشقا اينالعان وتكەن كۇندەرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبىراز وتىرعىسى كەلدى...

– ىشەتىن نەڭىز  بار؟

– ىشەتىن ءبارى بار. كونياكتان باسقا تۇك جوق.

كوزىنە قارا كوزىلدىرىك كيىپ العان، شاشىن جەلكەسىنە تۇيگەن، قوس انارى ءتوسىن كەرگەن اقسارى قىز قالجىڭداسقىسى كەلەتىن سىڭايلى. بالتىرى اپپاق ەكەن. مەن مۇندالاپ تۇر. ەلدوس قىزدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن اسىقپاي شولىپ ءوتتى.

– قالاي، ۇنايمىن با؟ – دەدى قىز. الدە شىن، الدە كەكەسىن.

– عاجاپ. تەك كوزىلدىرىگىڭىزدى الىڭىزشى. ادامنىڭ كوركى كوزىندە عوي.

– تالىپ قالاسىز، مەن قىليمىن.

قىزدىڭ قالجىڭداپ تۇرعانىن سەزسە دە ەلدوستىڭ ءتاتتى ويىنىڭ ءبارى تاس-تالقان بولدى. ءبىرتۇرلى سۋىپ قالدى.

– جارايدى، ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ قالجىڭداسقانىڭىز ءۇشىن راحمەت. ءبىر كونياك اكەلىڭىز.

– ءبىر دەگەنىڭىزدى قالاي تۇسىنەمىز؟ ءبىر ءجۇز گرامم با، الدە ءبىر بوتەلكە مە؟

– كەيىنگىسى.

– ءوزىڭىز عانا ىشەسىز بە، الدە بىرەۋدى كۇتىپ وتىرسىز با؟

– ول مەنىڭ جۇمىسىم.

يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، بوكسەسىن بۇلتىڭداتىپ بارا جاتقان داياشى قىزدىڭ سوڭىنان كوزىن الماي قاراپ قالدى. «نەشە ەركەكتىڭ قۇشاعىندا بولدى ەكەن. سانىنان ءوزى دە الجاسقان شىعار».

العاشقى ريۋمكەنى تولتىرىپ قۇياتىن ادەتى. تابەتى الماي تۇرسا دا كوزىن جۇمىپ تارتىپ سالدى. ءبىر ساتكە بويى جەڭىلدەنىپ، سەرگىپ قالعانداي بولدى. باياعىدا لەنامەن كەلگەنى تاعى ەسىنە ءتۇستى. ءوزىنىڭ لەناسى. جوق. بۇرىن وزىنىكى بولعان، بۇگىندە جات، باسقا لەنا.

ءبارى جاقسى باستالعان. وقۋدى بىتىرە سالا رەداكتسياعا جۇمىسقا ورنالاستى. العاشقى كەزدە ەنەسىنىڭ قولىندا تۇردى. «پاتەر العانشا تۇرىڭدار» دەگەن سوڭ. بىراق، قازاقي ومىرگە جات، وسى ءبىر كۇشىك كۇيەۋلىك تۇرمىسقا كوندىگە الماعانى راس. دەگەنمەن، پاتەردىڭ اۋىلى الىس. بۇدان بۇرىن ىستەپ جاتقانداردىڭ كەزەگى دە ءۇمىت كۇتتىرەرلىكتەي ەمەس. ءۇمىتسىز – شايتان. كونۋ كەرەك، شىداۋ كەرەك.

سونىمەن، كوپتەن كۇتكەن باقىتتى كۇنگە دە جەتتى-اۋ، ايتەۋىر. وبالى نە كەرەك، ەنەسى كوپ جۇگىردى. بەدەلىن، ابىرويىن ورتاعا سالدى. نەگىزىنەن، ەنەسىن جانى جومارت ەدى دەي المايدى. ءبارىن قىزى ءۇشىن ىستەيتىنىن دە مويىندايدى. لەنانىڭ ايتۋىنشا، شەشەسى جالعىز قىزىنىڭ قازاققا  تۇرمىسقا شىعاتىنىن ەستىگەندە بۇلقان-تالقان اشۋلانىپتى.

كەيىن زامان سان وزگەرىسكە ۇشىرادى. وداقتىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. جۇمىسىنان قاتە-كەمشىلىكتەر تابىلعان ەنەسى ورنىنان ءتۇستى. جىلى جەر، جۇمساق ورىنعا ۇيرەنىپ قالعان ول  تابان استىنان اينىدى. «ەندى قازاقتار بىزگە كۇن بەرمەيدى» دەيدى. نەشە جىل بويى قازاقستاننىڭ ءدامىن تاتقان ادامنىڭ ءسوزى. الماتىداعى ءتورت بولمەلى پاتەردى ۆلاديۆوستوكقا سونداي پاتەرگە اۋىستىردى. قاشاندا ءىشى تار، وزگە ەمەس، وزىمە بولسىن دەپ ۇيرەنگەن دولى ايەل ەندى بۇلاردىڭ ۇيلەرىنە اۋىز سالدى. «ايىرباستا نەمەسە ساتاسىڭ، بۇل ۇيگە مەنىڭ ەڭبەگىم سىڭگەن»، – دەيدى ەنەسى. «مەن ەشقايدا بارمايمىن، – دەيدى بۇل. – لەنا دا بارمايدى». «بارماساڭ بادالىپ قال، قىزىمدى تاستاپ كەتە المايمىن، ءۇيدى بولىسكە سالامىز»، – دەيدى ول.

ال، لەنانىڭ كەتكىسى كەلمەيدى. بىراق، شەشەسىنىڭ ايتقانىنان دا شىعا المايدى. يت-ىرعىلجىڭمەن وتكەن التى اي شارشاتىپ ءبىتتى. ءبىر جەڭىلىس، ءبىر جەڭىس. جەڭگەنى – ءۇي بولىسكە تۇسپەيتىن بولدى. لەنانىڭ كەسىمىمەن. جەڭىلگەنى – لەنامەن ايىرىلىستى. بۇعان اراشا تۇسەتىن قۇدىرەت تابىلمادى. دولى شەشەسىنىڭ ايتقانىنان شىعا المادى.

«ءالى شەشەمدى كوندىرەمىن. قايتىپ كەلەمىن»، – دەگەن قوشتاساردا. قانە كەلگەنى. كەلمەك تۇگىلى ءبىر حابارلاسۋعا جارامادى. «اح، لەنا، لەنا. اقىلىڭ كوپ، اقىماقتىعىڭ دا جەتەدى».

قولىن بوتەلكەگە سوزدى. ورتايىپ قالىپتى. ماس بولا باستاعان سياقتى. ريۋمكەگە قۇيىلعان كونياكتى سىزدىقتاتا جۇتتى دا كوزىن تارس جۇمىپ وتىرىپ الدى. وڭ قولىن ماڭدايىنا تىرەگەن. قالىڭ وي قاجىتتى ما ەكەن، قيمىلسىز سول كۇيى ءبىراز وتىردى. وقىس داۋىستان سەلك ەتە قالدى. قاراسا، قارسى الدىندا داياشى وتىر، قولىندا تەمەكى.

– نە دەدىڭىز؟ – دەپ سۇرادى ەلدوس.

– كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ ءۇيىڭىز بار ما؟ ءبىراز شارشاعان سىڭايلىسىز. بارىپ دەمالىڭىز. مىنا كونياكتىڭ قالعانىن اۋزىن تىعىنداپ الىپ كەتىڭىز. كافەنى جاباتىن ۋاقىت بولدى.

– سەنىڭ اتىڭ كىم؟ لەنا ما؟

– جوق. راشيناز.

– سەن مەنى كەشىر، راشيناز. بۇگىن ءبىزدىڭ – ايەلىم لەنا ەكەۋمىزدىڭ ماحابباتىمىزدىڭ ولگەنىنە ءبىر جىل بولدى. سونىڭ جىلىن اتاپ ءوتىپ وتىرمىن. مەنىڭ قايعىما ورتاق بول، كەل، ەكەۋمىز ىشەيىك...

... ويانىپ كەتتى. العاشقىدا قايدا جاتقانىن  تۇسىنە المادى. ءوز توسەگىنە ۇقسامايدى. قاسىندا بىرەۋ جاتقان سياقتى. پىسىلداي دەمالعانى سەزىلىپ جاتىر. ءسۇرىنىپ ءجۇرىپ جارىقتى جاقتى. ماسقارا، قاسىندا داياشى قىز. جارىقتان ول دا ويانىپ كەتتى.

«نە ىزدەدىڭ، ەلدوس» دەپ كەرىلگەن قىز بەرى اۋدارىلىپ ءتۇستى.

– شولدەدىم.

– توڭازىتقىشتى اش، ىشەتىننىڭ ءبارى سول جەردە. ماعان ءبىر ريۋمكە كونياك قۇيىپ بەرە سالشى.

كەنەزەسى كەپكەن ەلدوس سالقىن سىرانى باسىنا كوتەرىپ، مەيىرلەنە جۇتتى. راشينازعا ريۋمكە تولى كونياكتى ۇستاتتى.

– ءوزىڭ شە؟

– جوق. جۇرەگىم كوتەرىلىپ تۇرعانى.  ايتپاقشى، مەن بۇل جەرگە قالاي كەلدىم؟

– بىرىنشىدەن، اش قارىنعا ىشپەگەن دۇرىس. ەكىنشىدەن، باس جازۋ ءۇشىن كوپ ىشپەۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، ماحاببات، ماحاببات دەپ كوپ قايعىرۋ دۇرىس ەمەس. ماحاببات دەگەنىمىز – توسەك. ول سەن سياقتى جىگىتتەرگە جىر ەمەس. تورتىنشىدەن – ... قىز قۋلانا جىميدى. – ايتايىن با، ايتپايىن با؟

– ايت، نەسى قالدى ەندى؟

– ايتسام، تورتىنشىدەن، ماعان ۇناماۋىڭ كەرەك ەدى... مىنە، سولاي كەلدىڭ  بۇل جەرگە.

ەلدوس ۇندەگەن جوق. قىز دا ءۇنسىز قالدى. اركىم ءوز ويىمەن اۋرە. سىرتتا تىرس-تىرس ەتكەن تامشىنىڭ داۋسى ەستىلەدى. ول ورنىنان تۇردى دا كيىنە باستادى. قىز ءلام-ميم دەمەدى. سول جاتقان ورنىنان قوزعالعان جوق. كيىنىپ بولعان ەلدوس وعان جاقىنداپ كەلدى دە ەرنىنەن ءسۇيدى. «ەسىكتى جاۋىپ ال».

– ەندى قاشان كەلەسىڭ؟

– كۇندە كەلەتىن بولامىن. ءبىرجولا كەلىپ السام قايتەدى وسى؟

ول بۇرىلىپ ارتىنا قارادى.

– ەركىڭ ءبىلسىن، سەن ءۇشىن ەسىك اشىق.

سىرتقا شىقسا، جاڭبىر تولاستاماپتى. كادىمگى ءوزى جاقسى كورەتىن ماقپالداي مايدا جاۋىن. «ماحاببات دەگەن – توسەك». راشينازدىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇستى. «شىنىندا دا سولاي سياقتى. كوردى. تانىستى. جاتتى. ەسىمىن عانا بىلەدى. ول بۇنىڭ ەسىمىن. باسقا نە بىلەدى. اتاسى كىم، تەگى قانداي؟ كىمى بار؟ كىمى جوق؟ بۇل ودان سۇرامادى، ول بۇدان سۇرامادى. بىرەۋى «ەندى قاشان كەلەسىڭ» دەيدى. ەكىنشىسى «ءبىرجولا كەلىپ السام قايتەدى» دەيدى. «ماحاببات دەگەن – توسەك...» كافەدەگى ويى ەسىنە ءتۇستى. «نەشە ەركەكتىڭ قۇشاعىندا بولدى ەكەن؟».

كوشەدە جارىق مول. تىپ-تىنىش. وسى ءبىر قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىقتىڭ شىرقىن اندا-ساندا وتكەن ماشينالاردىڭ داۋسى عانا بۇزادى. قايتادان جىم-جىرت. سۋ سەپكەندەي.

«سول اراق دەگەن پالەنى ىشپەي-اق قويساڭىزشى». كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەردى. ەتەگى سۋسىلداعان ءشايى كويلەكتى گۇلايىمنىڭ بەينەسى تۇرا قالدى كوز الدىندا. ەرەكشە قىلىق، ەركە نازبەن ايتقان جاڭاعى ءسوزى ەستىلگەندەي بولدى. «نە ىستەپ جاتىر ەكەن. ۇيىقتاپ قالعان دا بولار».

* * *

بەلگىلى ادامنىڭ سۇحباتىن گازەتكە دايىنداپ جاتقان. ەسىكتىڭ قوڭىراۋى شىلدىرلادى. «كىم ەكەن، بەيمەزگىل جۇرگەن» دەگەن ويمەن ەسىكتى اشىپ قالسا... ءبىر قىز تۇر جىميىپ. «مىنە، مەن كەلدىم»، – دەيدى. «كەل، – دەدى ابىرجىپ قالعان بۇل  – تورلەت». قىز قىمسىنا ىشكە ەندى.

– قايدان ءجۇرسىز؟ اسپاننان ءتۇستىڭىز بە؟

– جوق. پويىزدان ءتۇستىم.

ميىعىنان كۇلىپ تۇر. ءارى، «تانىمادىڭىز با» دەگەندەي سۇراقتىڭ بەلگىسى بار جۇزىندە.

– مەن اۋىلدەن كەلدىم، اعا. ايباردان حات الدىڭىز با؟

– ءا، كەشىر، قالقام، تانىماي قالعانىم راس. ايباردان حات المادىم. كەلمەدى حات.

– وقۋعا تاپسىرۋعا كەلدىم. باعىمدى سىناپ كورمەكپىن. ەرتەڭنەن باستاپ پاتەر ىزدەيمىن.

– جوق، جوق، ول نە دەگەنىڭ. ۇيدە بولا بەر. ەشكىم سەنى مازالامايدى، ساباعىڭا دايىندال. ەشتەڭەگە الاڭ بولما.

– جەڭەشەم قايدا؟ – دەدى قىز. – ايبار اعام ازىلدەپ وتىر ەدى، كارىس جەڭەشەڭە سالەم ايت دەپ.

– كارىس جەڭەشەڭ الىس-الىستارعا جول ءجۇرىپ كەتتى. جاقىن ارادا اينالىپ كەلە قويماس.

ءۇي ىشىنە باعدارلاي كوز سالعان قىز بىردەڭەنى تۇسىنگەن بولۋى كەرەك، ۇندەمەدى. سول كۇننەن كەيىن بۇل تاقىرىپقا ءسوز قوزعالعان جوق.

...ءبىراز جاياۋ جۇرگەن ول قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتىپ ۇيگە جاقىنداعانىن دا سەزبەپتى. مىنە، مىنا بيىك ءۇيدىڭ جەتىنشى قاباتىندا ءوزى تۇرادى. قالتاسىنان كىلتىن الىپ، ەسىكتى اشۋعا ىڭعايلانا بەرگەندە ەلدوس قولىن تارتىپ الدى. دومبىرانىڭ كۇمبىرلەگەن ءۇنى، گۇلايىمنىڭ سىڭعىرلاعان داۋسى ەستىلدى. بۇعان تانىس، بالا كەزدەن قۇلاق ءسىڭدى بولعان ءان، قاراقالپاق قوسىعى:

پاتسايى كويلەگىڭ ىگىرە تىزەڭنەن،

سۋعا بارساڭ، مەن بارايىن سەنىڭ ىزىڭنەن،

ءزۇلفىڭنى قايىرىپ، وپسەم جۇزىڭنەن،

ءوزىم ءھار جايدامان، كوڭىلىم سەندە-ءدۇر.

ادام ومىرىندە اڭساعان شاق، قيماس ساتتەر وتە سيرەك بولادى جانە سونشا قىسقا. كوڭىلدى تورلاعان مۇڭنان از ۋاقىتقا ارىلىپ، سول شاقتى اڭسايسىڭ، سول ءساتتى ساعىناسىڭ. ۇزاعىراققا، ۇزاعىراققا جانە ۇزاعىراققا سوزىلعانىن تىلەيسىڭ. ەلدوس تاپ سونداي كۇيدە ەدى. زارلى اۋەننىڭ قايتالانا  تۇسكەنىن، مۇڭلى داۋىستىڭ ۇزىلمەۋىن تىلەدى.

كوك كويلەك ىشىندە ىلگەكتى تۇيمە،

اشىعىڭ بولايىن، مەنى كۇيدىرمە.

وزىمنەن باسقاعا اركەز سۇيدىرمە،

ءوزىم ءھار جايدامان، كوڭىلىم سەندە-ءدۇر.

مۇڭلى اۋەن. عاشىعىن اڭساعان، باقىتىن ىزدەگەن بەيباقتىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان زاپىران زارى. كىم ەكەن، سول بەيباق؟ جەتتى مە ەكەن، ارمانىنا؟ تاپتى ما ەكەن باقىتىن؟..

سار حاۋىز بويىندا تالىڭ بولايىن،

كۇندىز قۇلىڭ، اقشامدا جارىڭ بولايىن،

اق جۇزىڭدە نوقات-نوقات قالىڭ بولايىن،

ءوزىم ءھار جايدامان، كوڭىلىم سەندە-ءدۇر.

اۋەن تالىپ بارىپ ءۇزىلدى. ەلدوس وكىنىپ قالدى. «نەگە تەز اياقتالدى، نەگە سونشا قىسقا بولدى؟». كوكىرەك سارايى اشىلىپ قالدى، قۇلازىعان كوڭىلدە سەنىم پايدا بولعانداي. وسى قاس قاعىم ءساتتىڭ قۇدىرەتتىلىگى نەدە... نە سيقىر، بۇنى ارباعان...

ەسىكتى اشىپ، ىشكە ەندى. قولىندا دومبىرا، ءوز توسەگىندە وتىرعان گۇلايىم ۇشىپ تۇردى. جانارىنداعى مۇڭ بىرتە-بىرتە سەيىلىپ، نۇرلانا باستاعانداي. اسەم كىرپىكتەرىنىڭ اراسىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن ءمولدىر تامشىنى بايقاتپاعىسى كەلىپ، سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن سىلىپ تاستادى.

– مۇنشا كەشىكتىڭىز. جاۋراپ قالىپسىز. شاي دا، تاماق تا سۋىپ قالدى، ىسىتىپ جىبەرەيىن.

– جوق، جوق، گۇلايىم، ءوزىم-اق ىسىتىپ ىشەمىن. سەن نەعىپ وسى كەزگە دەيىن ۇيىقتاماي وتىرسىڭ؟

– قازىر تەز ىسىتىپ جىبەرەمىن، ۇيقىم قاشىپ كەتتى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. ءسىز ىلعال كيىمدەرىڭىزدى شەشىڭىز، قۇرعاعىن اۋىستىرىپ كيىڭىز.

شىنىندا دا جاۋراپ قالىپتى. ءبىر كەسە ىستىق شايدان كەيىن دەنەسى بالبىراپ، ءوزى ماۋجىراي باستادى.

– ەمتيحان قاشان؟

– جاقىنداپ قالدى. جۇرەكسىنىپ ءجۇرمىن. تالاپكەر كوپ، ءبىر ورىنعا ون ادامنان ارتىق. نارتاۋەكەل دەپ كورەمىز دە. ايتپاقشى، ءسىزدىڭ ماقالاڭىزدى وقىدىم. جاقسى جازىپسىز. بىراق...  قىز كۇمىلجىڭكىرەپ بارىپ ءسوزىن قايتا جالعادى – بىراق، وتباسىنىڭ بۇزىلۋىنا ايەلدەردى كوبىرەك كىنالاعانىڭىزعا تۇسىنە المادىم.

– سىنىڭ ورىندى. دەگەنمەن، اركىمنىڭ پىكىرى ءارتۇرلى. مەن ءوزىمنىڭ كوزقاراسىمدى، ءوزىم جەتە بىلەتىن جاعىن عانا كورسەتتىم عوي. ەرتەڭ وتباسىلىق داۋرەن ءوز باسىڭا دا تۇسەدى. بۇل – اسا كۇردەلى الەم. نازىك تۇسى...

– بىلەمىن، – دەدى قىز اسىعىس، جىگىتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ، – باسىمنان وتكەن.

– قالاي؟..

ەلدوس ەندى ۇرتتاي بەرگەن شايىنا شاشالىپ قالدى. «مەنىڭ ۇرى ويىمنىڭ دۇرىسقا شىققانى ما؟ شىنىمەن... كىم ەكەن، ءوز باقىتىن ۋىسىنان شىعارعان. كىم ەكەن، مىنا قىزدىڭ قادىرىن تۇسىنبەگەن. الدە ءوزى كىنالى مە. جوق، مۇمكىن ەمەس. بۇلاردىڭ وتباسىن مەن جاقسى بىلەمىن عوي. ونداي ورتادا تاربيە العان قىز جامان بولماۋى كەرەك. ايبار قانداي جىگىت ەدى، جىبەكتەي ەسىلىپ تۇرعان».

ويىن قىزدىڭ ءسوزى ءبولىپ جىبەردى:

– ءيا، اعا، سولاي. ارينە، وتكەن ءومىرىم ءۇشىن ەشكىمدى كىنالاي المايمىن. وعان كىنالى – قىز دەگەن جولى جىڭىشكە سورلىنىڭ تالايلى تاعدىرى. مەن كۇيەۋىمدى ءوڭىم تۇگىل تۇسىمدە كورمەگەنمىن. تانىمايمىن. الىپ قاشتى. بارعاننان كەيىن ءبىر-اق ءبىلدىم. ول قانداي جىگىت، تۋعان-تۋىستارى كىمدەر، ولار قانداي ادامدار، ەڭ  بولماسا وسىلاردى بىلمەي تۇرىپ، وعان قالاي جار بولاسىڭ؟ دەگەنمەن كوندىم. تاعدىرىمدى قارعاي-قارعاي كوندىم. ەرتەڭگى قاۋلاعان وسەكتەن قورىقتىم. ەرتەڭگى مۇسىركەي قارايتىن كوزدەردەن سەسكەندىم.

ءسويتىپ كوندىم. مۇمكىن ءدام-تۇزىمىز جاراسىپ كەتەر دەپ سەندىم. بىراق سەنىمىم اقتالمادى. ول بىرتە-بىرتە ونەر اشا باستادى. ءىشىپ كەلىپ سابايتىندى شىعاردى. شەكتەن تىس قىزعانشاق. ەگەر مەن  ونى ءوزىم قالاپ، ونىڭ ەتەگىنەن ءوزىم ۇستاپ، سول ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان ءوزىم اتتاعانىمدا، بارىنە كونەر ەدىم. ءوزىم جاققان وتقا ءوزىم كۇيەر ەدىم. ال ول ءوزى مەنى قالاعان ەكەن، ارمانىنا جەتكەن ەكەن، ەندى نەگە قورلايدى..؟!

گۇلايىم ءسوزىنىڭ سوڭىن ايتا الماي بۋلىعىپ قالدى. ناركەس جانارعا، ءمولدىر تامشىلار ۇيىرىلە باستادى.

– بالالار بار ما ەدى؟ – دەدى ەلدوس مۇڭايىپ قالعان قىزعا تىكتەپ قاراپ.

– ءيا، ءبىر  بالا بار.

– مۇمكىن سول بالا دانەكەر بوپ، قايتا قوسىلارسىڭدار. قانشا دەگەنمەن ول تۇسىنەر، وتكەنىنە وپىق جەر. ىشكەنىن، قىزعانعانىن قويار...

– جوق، اعا، ءۇمىت داۋىرىنەن ءوتىپ كەتتىك. سەنىم ءجىبى ءۇزىلدى. رەسمي تۇردە اجىراسقانبىز. كەشىرىڭىز، ءوز باسىمنىڭ قايعىسىن ايتىپ، باسىڭىزدى اۋىرتتىم-اۋ دەيمىن، شايدان الىڭىز.

ەلدوستىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ كەتتى. قارسى الدىندا وتىرعان مۇڭلىق قىزعا جانى اشىدى، ايادى. جىلى-جىلى سوزدەر ايتىپ جۇباتقىسى كەلدى. بىراق نە ايتادى؟ قالاي ايتادى؟ اقىل ايتام دەپ، باسۋ ايتام دەپ، ونسىز دا سىنىق كوڭىلدىڭ كۇلپارشەسىن شىعارىپ السا قايتەدى... ەسىنە باعاناعى ءان ءتۇستى. زارعا تولى، مۇڭلى اۋەن. «كىمگە ارناپ ايتتى ەكەن سول ءاندى. كىمدى اڭساپ، كىمدى ساعىنىپ ايتتى ەكەن. كۇيەۋىن ەمەس. ول بەلگىلى. سوندا كىم؟ جاقسى كورەتىن ادامى بار شىعار. سول ەسىنە تۇسكەن بولار. بۇل كىرىپ كەلگەندە جانارىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن ءمولدىر تامشى سول جىگىتكە دەگەن ساعىنىشى بولار».

ەلدوستا ءبىر قىزعانىش پايدا بولدى. سول، ءوزى تانىمايتىن، كورمەگەن جىگىتتەن گۇلايىمدى قىزعاندى. «جىگىتىڭ بار ما؟» دەپ سۇراۋعا وقتالىپ قالدى دا، ءوزىن ىرىكتى. راسى، قىسىلدى ءارى قورىقتى. قىسىلعانى «قىز بۇنى اعا تۇتىپ وتىر. قورىققانى  – ءبىر اۋىز ءسوز – «بار» دەگەن سوزدەن ۇرەيلەندى. سول ءسوزدى ەستىگىسى كەلمەدى.

* * *

سول كۇننەن باستاپ ەلدوس مازاسىز كۇي كەشتى. بارلىق سىرىن اقتارىپ تاستاپ، ويىن ايتايىن دەسە قىسىلدى. «اعام دەپ، اعامنىڭ دوسى دەپ كەلسەم، ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز نە؟» دەسە، قانداي كۇيگە تۇسەدى. ايتپايىن دەسە، ىشكى دەرت ورتەپ بارادى. شىن ۇناتقانعا ۇقسايدى. جان-تانىمەن عاشىق بولىپ قالعان سىڭايلى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى.

ارادا كوپ وتپەي ول ىسساپارعا اتتاندى. بارعىسى كەلمەي سىرعاقتاپ ەدى، رەداكتور كونبەدى. ءبىر اپتادا اينالىپ كەلەسىڭ دەيدى. باستىقتىڭ اتى باستىق.

ءىسساپار ءبىر اپتا ەمەس، ون كۇننەن اسىپ كەتتى. بىراق، ءبىراز جۇمىس ءبىتىردى. ەندى اسىعۋ كەرەك. ۇيگە. گۇلايىمعا. «بارعان سوڭ ءبارىن ايتام» دەپ ويلادى ەلدوس.

اۋەلى قوڭىراۋدى باستى. ءۇن جوق. ەكىنشى رەت جانە باستى. تاعى ءۇنسىز. اپتىققان كۇيى قالتاسىنداعى كىلتپەن ەسىكتى اشتى. تىم-تىرىس. كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەردى. «شىنىمەن كەتىپ قالعانى ما. ەمتيحانى نە بولدى ەكەن. الدە ءبىر جاققا شىعىپ كەتتى مە؟». ۇستەل ۇستىندە جاتقان قاعازعا كوزى ءتۇستى.

«اعا! – دەپ باستالىپتى قاعازداعى جازۋ. – مەن ەمتيحاننان قۇلادىم. بىراق ءسىزدى كۇتىپ جاتا بەرۋدەن ىڭعايسىزداندىم. ونسىز دا ءبىر اپتا ىركىلدىم. قانشا دەگەنمەن... ىڭعايسىز عوي. ءوزىڭىزدى كورىپ، قوشتاسىپ كەتكىم كەلدى، امال نە! كۇتپەدى دەپ وكپەلەمەڭىز. كوپ نارسەنى جازعىم كەلەدى. بىراق ايەل جولىنىڭ جىڭىشكەلىگى جول بەرمەدى. سورىمىز دا، باعىمىز دا سونداي عوي. ايتايىن دەگەنىمنىڭ ءبارى ىشىمدە كەتىپ بارادى. ول سىرلارىم ەشكىمگە، ەشقاشان ايتىلمايدى. ەگەر كەزدەسۋ جازسا، وزىڭىزگە عانا ايتام، اقتارام. كەزدەسۋ جازباسا، وزىممەن بىرگە كەتەدى. ماڭگىلىك!

سالماتتىعىڭىزدى تىلەپ، بەتىڭىزدەن ءسۇيدىم. گۇلايىم. 19 تامىز. بۇگىن ساعات 11-دە ۇشاقپەن ۇشامىن».

ەلدوستىڭ جۇرەگى اتقاقتاپ، قاناسىنا سيماي كەتتى. بۇگىن عوي 19-ى. ساعاتقا قاراپ ەدى، ون بولعان ەكەن.

ءالى ءبىر ساعات بار. ءۇمىت وتى قايتا جاندى. «ۇلگەرەم، – دەپ ويلادى ول. – ۇلگەرەم. قازىر تاكسي ۇستاپ جەتۋىم كەرەك». ەسىگىن اسىعىس كىلتتەدى دە كوشەگە جۇگىرىپ شىقتى. ول تاكسيدە كەلە جاتىپ قاعازعا قايتا كوز جۇگىرتتى. «ول سىرلارىم ەشكىمگە، ەشقاشان ايتىلمايدى. ەگەر كەزدەسۋ جازسا، وزىڭىزگە عانا ايتام، اقتارىپ. كەزدەسۋ جازباسا، وزىممەن بىرگە الا كەتەم. ماڭگىلىك!». «قانداي اقىماقپىن، قانداي توپاسپىن، قىز جانىن تۇسىنبەگەن». ءوزىن-ءوزى سىباپ كەلەدى. ءوزىن-ءوزى جەرلەپ كەلەدى.

«الماتى – نوكىس» باعىتىنا ۇشاتىن رەيستىڭ ۇشۋ ۋاقىتى تەحنيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكى ساعاتقا شەگەرىلەدى». ەلدوستىڭ قۋانعانى سونشالىق، كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. «ۇلگەردىم، – دەپ ويلادى ەلدوس، – ۇلگەردىم. گۇلايىم قايدا ەكەن». اۋەجايدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى جولاۋشىلار زالىندا ينە شانشار جەر جوق. تولىپ وتىر. جان-جاعىنا مۇقيات قاراپ كەلە جاتقان ەلدوس قاتار قويىلعان ورىندىقتىڭ ەڭ شەتىندە تەرىس قاراپ وتىرعان گۇلايىمدى كورىپ قالدى. ول ەشتەڭەگە نازار اۋدارماستان مۇڭلى جانارى ءبىر نۇكتەگە قادالىپ قالىپتى. تەرەڭ وي قۇشاعىندا.

– گۇلايىم!

ورنىنان ۇشىپ  تۇردى. «اعا!». جانارى جاۋدىرەپ تۇر. جانىنا تاياپ كەلگەن ەلدوستىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. ەلدوس بولسا ونى قۇشاعىنا قىستى دا، ۇلبىرەپ تۇرعان ەرنىنە ەرنىن تيگىزدى. «ءجۇر، كەتتىك، ۇيگە قايتامىز» دەدى سىبىرلاپ.

شارافاددين ءامىروۆ 

Abai.kz