«رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەنىمىز وتكەنگە كوز تاستاپ، بابالارىمىزدىڭ كول جەتكەندەرىن بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى كۇنگە جەتكىزۋ، بابالارىمىزدىڭ كوپكە ۇلگى بولارلىق ىستەرىنىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرىن جارقىراتا كورسەتىپ،  كەلەر ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ. سونداي، كوپكە ۇلگى بولارلىق ءومىردىڭ يەسى، ەل مەن جەر ءۇشىن جان اياماي  جاساعان ەرلىكتىڭ يەسى، اتى اڭىزعا اينالعان ادام - تايلاق باتىر.

بۇل ەسىمدى مەن كىشكەنتايىمنان ەستىپ ءوستىم. ەلدىڭ ۇلكەن  كىسىلەرى باستارى قوسىلا كالعاندا جىر ەتىپ اڭگىمەلەيتىندەرى -  تايلاق باتىر تاريحى، ونىڭ ەرلىگى  بولاتى. ول كەزدەگى اقساقالداردى ەسكە العاندا تاڭقالماسقا امال جوق. قانشا جارىسا سويلەگەنمەن ولار، ءبىرى باستاعان اڭگىمەنى بۇزباي، اياعىنا دەيىن تىڭداپ، سودان بارىپ، ءبىرىنىڭ ايتپاعانىن ەكىنشىسى تولىقتىرىپ، اسەرلەپ، تىڭداۋشىعا قىزىقتى ەتىپ جەتكىزۋگە تىرىساتىن. ءبىر كەرەمەتى ولار اڭگىمەلەرىن قانشا قايتالاسا دا، وزگەرتپەي، سول باياعى قاز-قالپىندا جەتكىزەتىن. نە دەگەن زەيىن، نە دەگەن ەسكە ساقتاۋ قابىلەتى! سول شالداردىڭ كوبىسى ونشا ءبىلىمدى دە بولمايتىن. بار بىلەتىندەرى ءبىر-ەكى جىل اۋىل مولدالارىنىڭ الدىندا وتىرعاندارى، بولماسا جاڭا مەكتەپتىڭ ەكى-ءۇش سىنىپتىق بىلىمدەرى عانا. بىراق، اتادان بالاعا قالعان ەل اڭگىمەلەرىن بۇلجىتپاي جەتكىزەتىن.  مەن بۇگىن سول شالداردان ەستىگەن اڭگىمەلەرىمنىڭ ءبىر – ەكەۋىن عانا سىزدەرگە جەتكىزىپ كورەيىن. كىمىگە بولسا دا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ولار اڭگىمەنى ارعى تەكتەن باستايتىن. مەن دە سول جولمەن ءجۇرىپ كورەيىن.

ءبىرىنشى اقساقال: الشىننان ءۇش بالا بولعان. ولار: قىدىر قوجا (قىدىرباي باي), ءسادىر قوجا ء(سادىرباي باي), ءنادىر قوجا ء(نادىرباي باي). نادىرقوجادان جەتى بالا تۋادى. ولار بىرىگىپ، جەتى رۋلى ەلدى قۇرايدى (جەتى رۋ). نادىرقوجا قايتىس بولعاننان كەيىن بالالارى «اكەمنىڭ بەلگىسىن» الامىز دەپ جينالىپتى سوندا:

ءبىرىنشى بولىپ ءسوز العان تاما تۇرىپ، مەن اكەمنىڭ اقشا سالاتىن وقشانتايىن الامىن، دەگەن ەكەن. سوندىقتان تامادا اقشا ۇستاعان، وقىپ، ءبىلىم العان باي ادامدار كوپ بولىپتى.
ەكىنشى بولىپ ءسوز العان تابىن تۇرىپ، مەن اكەمنىڭ ايبالتاسىن الامىن، دەگەن ەكەن. سوندىقتان دا، تابىننان شىققان باتىرلار مەن تەنتەكتەر كوپ بولعان ەكەن.
ءۇشىنشى بولىپ ءسوز العان كەردەرى، مەن اكەمنىڭ بايگىگە قوساتىن كوك ارعىماعىن الامىن، دەپتى. سوندىقتان دا، ول زاماندا بايگى بولسا، كەردەرى جارىستىڭ الدىن بەرمەگەن ەكەن.ءتورتىنشى بولىپ ءسوز العان كەرەيىت، مەن اكەمنىڭ قوبىزىن الامىن، دەپتى. سوندىقتان بولار، كەرەيىتتەن شىققان قوبىزىشىلار، ونەر ادامدارى كوپ بولىپتى.
بەسىنشى بولىپ ءسوز العان رامادان اكەسىنىڭ ايىل- تۇرمانىن السا، التىنشى بولىپ ءسوز العان تەلەۋ اكەسىنىڭ توبىلعى ساپتى قامشىسىن الىپتى.

جەتىنشى بولىپ ءسوز العان جاعالبايلى، مەن اكەمنىڭ تۋىن الامىن، دەپتى. وسىلايشا جەتى رۋدىڭ اكەسى – بابامىز نادىرقوجانىڭ قونعان جەردە تىگەتىن  تۋى جاعالبايلىدا قالعان ەكەن دەگەن ءسوز بار... (سوڭى).

ەكىنشى اقساقال: ارينە بۇل اڭىز بولار. اڭىز بولسا دا، شىندىققا  جاقىن اڭىز. سول جاعالبايلىدا قالعان جەتىرۋدىڭ تۋىن تۋدى شەگەن بابامىز حان تاۋىنىڭ باسىنا قاداعان ەكەن. ول تاۋ قازىر رەسەيدىڭ،  جايىق وزەنىنىڭ باستاۋىنا جاقىن جەردە، جەردە جاتىر. حان تاۋى ول كەزدە جاعالبايلىنىڭ جىلدا باس قوسىپ، بابالاردى ەسكە الاتىن، نەشە ءتۇرلى جيىندار، توي – تومالاق، ءتۇرلى ويىن-ساۋىق، جارىس وتكىزەتىن جەرى بولىپتى. وسىندا وتكىزگەن ءبىر- ەكى جارىستا مالاتاۋدىڭ الدەبەرلىسىنىڭ قوڭىر دەگەن ۇلى، جاستىعىنا قاراماي، بەلىنەن ۇستاعانداردىڭ ءبارىن جىعىپ، ءوزىنىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيمەي، جەڭىمپاز اتانىپ ءجۇرىپتى.

ول زاماندا جاعالبايلى اسىل تۇقىمدى جىلقى عانا ەمەس، اسىل تۇقىمدى تۇيە دە وسىرگەن ەكەن. سول اسىل تۇقىمدى تۇيەنىڭ ءبىر تايلاعى باتپاقتى كولگە باتىپ، بۇكىل ەل بولىپ شىعارا الماي جاتقان ۋاقيعانىڭ ۇستىنەن شىققان قوڭىر جولداستارىمەن ءاپ ساتتە تايلاقتى باتپاقتان شىعارىپ، اياعىنان تۇرعىزىپتى. بالا قوڭىرعا العاشقى كەزدە «تايلاقتى باتپاقتان شىعارعان باتىر»، دەگەن ات تاعىلىپ، كەلە-كەلە تايلاق باتىر، بولىپ اتانىپ كەتىپتى. جىلدار ءوتىپ، ونىڭ سول لاقاپ اتى، ناقتى ەسىمىنە اينالىپتى. ءتىپتى اتا-اناسى، جورا-جولداستارى - ءبارى ونى ءوز ەسىمى ەمەس، سول لاقاپ اتى «تايلاق» دەگەن ەسىممەن اتايتىن بولادى.

ءۇشىنشى اقساقال: تايلاق جاستايىنان كىشى ءجۇزدىڭ بولاشاق حانى  ابىلحايىرمەن جولداس بولدى. وسە كەلە ول ەكەۋى قارۋلاس دوس بولىپ،  بىرگە تالاي شايقاستارعا قاتىسىپ، ەل شەتىنە كەلگەن جاۋلارعا تويتارىس تا بەرىپتى. اسىرەسە قالماقتار، ورىس كازاكتارىمەن بولعان تالاي شايقاستارعا قاتىسىپ، ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپتى. حانمەن بىرگە اينالاداعى اۋلدارداعى جاستاردى جىيناپ، شىنىعۋ، اسكەري جاتتىعۋ جۇمىستارىن دا جۇرگىزىپ،  شايقاستىڭ نە ءبىر ادىستەرىن دە يگەرىپتى. ەندى ول اۋىل اراسىنداعى جاي عانا «تايلاق باتىر» ەمەس، قول باستاۋشىسى رەتىندە دە قاتارىنان وزا ءبىلىپتى. حان ابىلحايىرمەن ۇزەڭگىلەس ءجۇرىپ، جاعالبايلىنىڭ قولىن دا باسقارعان ەكەن.  وسىلايشا ول، ەل اراسىندا  ابىروي – اتاققا دا  يە بولعان ەكەن.  ونىڭ اتى ەندى جاعالبايلى عانا ەمەس، بۇكىل جەتىرۋعا، ابىلحايىرعا قاراستى بارلىق جەرگە تاراپتى. تايلاقتى، ءتىپتى قازاقتار مەن قاراقالپاقتار، باشقۇرتتار عانا ەمەس، اتا جاۋىمىز قالماقتار مەن ورىستار دا جاقسى بىلەتىن بولىپتى. ءتىپتى شابۋىلعا شىققاندا، بولماسا بەكىنىستەردى قورعاۋدا تايلاقتىڭ قولى تۇر، بولماسا ول شەپتى تايلاقتىڭ قولى ۇستاپ تۇر، دەگەندى ەستىسە، شابۋىلعا شىققان قالماقتار مەن ورىستار  ات باسىن كەيىن بۇرعان  ەكەن.

وسى اتاق قوي، تايلاق باتىر قول باستاپ، ەل مەن جەردىڭ ازاتتىعى جولىندا جوڭعارلارعا قارسى باس كوتەرگەندە، الدىمەن جاعالبايلى جاستارى، كەيىن ماڭايداعىلاردىڭ بارلىعىنىڭ ونىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرگەنى. بۇل جاساقتىڭ قول جيناپ، بىرلەسە جوڭعارلارعا قارسى باس كوتەرۋلەرىنە كۇش بەرگەن، قازاق جاساقتارىنىڭ تايلاق باتىرعا، وزدەرىنىڭ اسكەري  باسشىلارىنا دەگەن بەرىك سەنىمدەرى بولسا كەرەك. سەنىم عوي، تايلاق باتىر باستاعان قازاق جاساقتارىنىڭ باستىرىن بىرىكتىرىپ، ەل مەن جەردى ازات ەتۋ جولىندا جوڭعارعا قارسى كۇش جۇمساۋعا اكەلىپ جۇرگەن،- دەيدى ول  (سوڭى).

تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن-اق، كوپ ۇزاماي قازاق بيلەرى - بىرەۋى تاققا تالاسىپ، بىرەۋى باققا تالاسىپ، ەل اراسىنان بىرلىك كەتتى. قازاقتاردىڭ اراسىنداعى وسى جايدى كۇتىپ وترعان جوڭعارلار مەن قالماقتار قازاقتارعا كوز الارتىپ، قايتكەن كۇندە ولاردىڭ وسىنشا كەڭ جەرى مەن بار بايلىعىن قولعا ءتۇسىرۋدى ويلاستىرا باستادى.

ەندى ءبىر ءسات تاريحشىنى تىڭداپ كورەلىك:

-«... قازاقتاردىڭ اراسىنداعى تاۋكە حان ورناتقان تىنىشتىق ۇزاققا بارمادى. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق قازاق بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى ءوزارا تالاس پەن تارتىس تۋىنداپ، بۇل جايدى كورشىلەرى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. باتىستان ەدىل قالماقتارى باس كوتەرسە... شىعىستان باسقا كورشىلەردى بىلاي قويعاندا رەسەي مەن كىتايدىڭ وزدەرىن الاڭداتقان، سول كەزدەگى ەڭ قۋاتتى قولباسشى گالدان تسەرەن باستاعان جوڭعارلدار ەرەكشە قاۋىپ ءتوندىردى... (ۆ.ۆ. ۆەليامينوۆ – زەرنوۆ. يسسلەدوۆانيا و كاسيموۆسكيح تسارياح ي تسارەۆيچاح. سپب 1885. ت.2. 165-166 ب.ب).

-«1723 جىلدىڭ كۇزىنىڭ باس كەزىندە ەدىل قالماقتارىنىڭ حانىنا جوڭعار قونتايشاسى سۋان رابتاننان، قازاقتارعا قارسى قول بىرىكتىرەيىك دەگەن ۇسىنىسپەن كەزەكتى حابارشى كەلدى. ول ۇسىنىستى ايۋكە حان قۋانا-قۋانا قارسى الدى. بىراق، جوڭعارلاردىڭ ايۋكەمەن قازاقتارعا قارسى اسكەري وداق قۇرۋ جونىندەگى ويلارىن سەزگەن، الدە تىڭشىلارى ارقىلى بىلگەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىر ولاردىڭ بۇل ىستەرىن ىسكە اسىرۋعا، ءسويتىپ قازاقتاردى ەكى جاقتان قىسپاققا الۋعا جول بەرگەن جوق. ءابىلحايىردىڭ قاجىرلى قيمىلدارى قالماق قونتايشالارى دورجى نازاروۆ، حوشوت - دوندۋك پەن لەكبەيلەردىڭ ۇرەيلەرىن قاشىرىپ، قازاق حانى باستاعان اسكەرلەردىڭ ەكپىنىنەن ۇرەيلەنگەن ولار تەزدەتىپ جايىقتىڭ سول قاناتىنان، وڭ جاعالاۋىندا جاتقان كراسنىي يار مەكەنىنە قاراي كوشتى (ۋ. ەردنيەۆ. كالمىكي (يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكيە وچەركي). ەليستا. 1980. 129-130 ب.ب.).

-«قازاقتاردىڭ بۇل سۇراپىل شابۋىلدارىنان قورىققان ايۋكە ەندى، شىعىستا جاتقان جوڭعارلارمەن قازاققا قارسى قول بىرىكتىرۋ بىلاي تۇرسىن، كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلحايىرعا ارنايى ەلشى جىبەرىپ، قورىققانننان ونى كەلىسسوزگە شاقىردى. بىراق، قالماققا ابدەن ءوشى كەتكەن ءابىلحايىر ونىڭ وتىنىشىنە قۇلاق اسپاي، قايتا ورىس – قالماق قولدارىن تىقسىرىپ، الدىمەن دورجى نازاروۆتىڭ ۇلى لوبجىنىڭ قولىن، ەكىنشى ءبىر شايقاستا ايۋكەنىڭ نەگىزگى قولدارىن تاس - تالقان ەتىپ جەڭدى. ءسويتىپ، قازاق دالاسىندا جوڭعارلار مەن قالماق  قولدارىنىڭ بىرىگىپ، قازاقتارعا قارسى شىعۋلارىنىڭ  الدىن الدى». بۇل جايلار تاريحشى ي.ەروفەەۆانىڭ 1999 جىلى «سانات» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ابۋلحاير حان پولكوۆودەتس، پوليتيك ي پراۆيتەل» دەگەن ەڭبەگىندە كەڭ كولەمدە جازىلعان. بۇل شايقاستارعا تايلاق باتىردىڭ ءوز قولىمەن قاتىسقانى ءسوزسىز. سەبەبى، وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە ول ىلعيدا، جان جولداسى ءابىلحايىردىڭ قاسىنان تابىلاتىن. ال بۇل جولى قالماقتارعا قارسى شايقاس تايلاق باتىردىڭ جەرىندە، جايىق وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءوتىپ وتىر.

بىراق، بۇعان دەيىن قازاق دالاسىنىڭ شىعىس جاعىندا كەرەمەت كوپ كۇش جيناعان جوڭعارلار «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الىپ، قالماقتاردان حاباردى كۇتپەي-اق، قازاق جەرىنە باسىپ كىرگەن بولاتىن. ءارى قاراي ورىس تاريحشىسى م. ۆياتكيندى تىڭدايىق: -«نابەگي دجۋنگارسكيح ويراتوۆ پود پرەدۆوديتەلستۆوم شۋنى – باحادۋرا نا كازاحسكيە كوچەۆيا ۆ 1723 گودۋ سوپروۆوجداليس نەيسچەسليمىمي بەدستۆيامي دليا كازاحسكوگو نارودا، پوتەرەي بوگاتەيشيح پاستبيشش سەميرەچيا، تالاسا ي سىر-داري، ماسسوۆوي گيبەليۋ سكوتا، ۋبيستۆوم ي پلەنەنيەم منوگيح تىسياچ كازاحوۆ. كازاحي بىلي ۆىنۋجدەنى پوكينۋت ستارىە كوچەۆيا ي ماسسامي پەرەسەليتسيا ۆ پرەدەلى سرەدنەازياتسكيح حانستۆ- بۋحارسكوگو ي حيۆينسكوگو. وكولو 1725 گودا گورودا تاشكەنت ي تۋركەستان بىلي پوتەريانى كازاحامي (م.ۆياتكين. سىرىم باتىر. الماتى. «سانات». 2002. 141.).

يا، بۇل اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلامانىڭ»، بار قازاقتىڭ «ەلىم-ايلاپ» جىلاعانىنىڭ باسى وسى بولاتىن.  قوجابەرگەن جىراۋ تاپ سول كەزدە:

بۇل زامان، قاي-قاي زامان، ازعان زامان،

بۇل جۇرتىم اپات كەلىپ توزعان زامان.

كورشى ەكى ەل مىلتىق بەرىپ، ەسىرتكەن سوڭ،

قازاقتان ساسىق جوڭعار وزعان زامان.

ەدىل مەنەن جايىق جاقتان كوش كەلەدى،

ات پەن نار ءار كوش سايىن بوس كەلەدى.

ايىرىلعان جەر مەن سۋدان جامان ەكەن،

مولتىلدەپ ەكى كوزدەن جاس كەلەدى،- دەپ جىرعا قوسقان  ەكەن.

جاۋدان (جوڭعاردان) قاشقان قازاقتىڭ سول كوشى باسى اۋعان جاققا، وڭتۇستىك، اسىرەسە ارالدى اينالىپ، سولتۇستىك جاققا كوشكەنى بەلگىلى. وندا بارعاندا، كوشتىڭ تىرەلەتىن جەرى جايىق وزەنى. جايىققا سول جاعىنان ەلەك وزەنىنىڭ قۇيىلارىنا دەيىنگى جەرى نەگىزىنەن جاعالبايلىنىڭ قونىستانعان جەرى. كوشكەن ەل وسىندا كەلىپ ەس جيىپ، ەندى نە ىستەۋ كەرەك، قايتكەن كۇندە تۋعان جەردى جاۋدان ازات ەتۋگە بولادى، جالماۋىز جوڭعاردى قايتكەندە جەر جاستاندىرۋعا بولادى؟- دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەي باستايدى.  «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» دەگەن سۇراپىل سوققىدان كەيىن العاشقى بولىپ ەس جيعاندار، سول جايىق بويىندا جاتقانداردان بولدى. تاريحشىنى تىڭدالىق. م.ۆياتكين:

-« كاك ۋستنىە پرەدانيا كازاحوۆ، تاك ي زاپيساننىە رۋسسكيمي نابليۋداتەليامي راسسكازى ستاريشين و گوداح «ۆەليكوگو بەدستۆيا» پودچەركيۆايۋت، چتو رەشايۋششۋيۋ رول ۆ ورگانيزاتسي بوربى س ويراتامي سىگرالي باتىرى: تايلاك – ۆ ملادشەم، سانرىك – ۆ ستارشەم ي بوكەنباي – ۆ سرەدنەم جۋزاح (سول ەڭبەكتە 141 ب.), دەسە، ي. ەروفەەۆا:

-«قازاق قولدارى 1727 جىلى بۇلانتى وزەنىنىڭ ماڭىندا «قاراسيىر» دەگەن جەردە قالماقتارعا  بىرىنشى رەت ويسىراتا سوققى بەردى. كەيىن بۇل جەر «قالماق قىرىلعان» دەپ اتالعان. ا.ديۆاەۆ جازىپ قالدىرعان قازاقتىڭ تاريحي ءافساناسىندا ، بۇل جەردە جوڭعارلار تاس – تالقان بولىپ جەڭىلدى. قازاقتىڭ العاشقى جەڭىس تۋىن كوتەرگەن جەرى «قاراسيىر» بولاتىن. بۇل سوعىستا ، قازاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان ءىرى اسكەري توپتاردى باسقارعان  كىشى جۇزدەگى جەتى رۋدان شىققان تايلاق باتىر مەن ونىڭ جيەنى – ۇلى جۇزدەگى وشاقتى رۋىنان شىققان ساڭىرىق باتىر، ەرەكشە كوزگە ءتۇستى (ي.ەروفەەۆا. ابۋلحاير حان: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. 142 ب. تاپ وسى ۋاقيعانى جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆ بىلايشا جالعاستىرادى:

-«تري دنيا ساربازى حورونيلي سۆويح درۋزەي، پاۆشيح ۆ بيتۆە، پرينوسيا ۆ جەرتۆۋ بوەۆىح كونەي. ك نيم شلي ي شلي ليۋدي، ينوگدا تسەلىمي وتريادامي. سانرىك ي تايلاك ۋسترويلي تورجەستۆەننۋيۋ ۆسترەچۋ بوگەنبايۋ، كوگدا توت پوسلە پوبەدى، ناد دجۋنگارامي ۆمەستە س شەستيۋستامي سۆويح ساربازوۆ ك بەرەگام بۋلانتى. روسلىي، پلەچيستىي بوگەنباي بىل دوبرودۋشەن ي سپوكوەن. ون يسكرەننە، پو براتسكي وبنيال باتىروۆ، پروستوتوي سۆوەي سرازۋ زاۆوەۆال يح دوۆەريە ي ۋۆاجەنيە. ي پوسلە تويا تايلاك ي سانرىك نە سگوۆاريۆاياس، پرەدلوجيلي بوگەنبايۋ پرينيات پولوجەنيە ستارەيشينى سرەدي نيح..» (ا.اليمجانوۆ. گونەتس. ).

بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل كورگەندىك. ۇلكەندى سىيلاۋ، قازاقتىڭ قانىنا بىتكەن قاسيەت. بۇل دەگەنىڭىز، بۇعان دەيىن قاراسيىر جازىعىندا ۇلى جەڭىستىڭ تۇتقاسى تايلاق پەن ساڭىرىقتىڭ قولىندا بولدى، دەگەن ءسوز. قازاق قولدارىن باستاۋشىلار دا وسى جاستار بولعانىن كورسەتسە كەرەك.  ۇلكەندى سىيلاپ ۇيرەنگەن جاس باتىرلار جەڭىس تۋىن اعالارىنا - بوگەنبايعا بەرىپ جاتقاندارى عوي.

قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن تۇستا ءبىرىنشى بولىپ باس كوتەرىپ، قالعان ەلدى باستاپ، 1723 جىلى قازاقتاردى جەڭىپ، جان-جاققا قاڭعىرتىپ جىبەرگەن، قىلىشىنان قانى تامعان جوڭعاردى وسىلاي جەڭىپ، اتويلاتىپ، جوڭعاردىڭ جاۋىنگەرلەرىن ات باۋىرىنا بايلاعان تايلاق باتىر مەن ساڭىرىق باتىردى ەلىمىزگە وسىناۋ جەڭىستى الىپ كەلىپ جۇرگەن، ول جەڭىستىڭ تۋىن قازاقتىڭ سالتى بويىنشا اعالارى بوگەنباعا ۇستاتتقاندارى ءۇشىن، جاس باتىرلاردىڭ ۇلى جەڭىستەرىن قالايشا وزدەرىنە بۇيىرتپايمىز. بىزشە، سولاي بولىپ وتىر. بارلىق جەردە جەڭىس تۋىن بوگەنبايعا بايلاپ، جاس باتىرلاردى ەستەن شىعارىپ ءجۇرمىز.  نەلىكتەن؟

جوعارىدا ءبىز، قازاقتاردىڭ العاشقى جەڭىسكە جەتكەن جەرى «قاراسيىر» دەگەن بولاتىنبىز. تاريحشىلار ول جەردە بولماعان سوڭ، ول جەردى كورمەگەن سوڭ قاراسيىردىڭ قاي جەردە  ەكەنىن دۇرىس جازباي ءجۇر. قاراسيىر جازىعى بۇگىنگى قوستاناي وبلىسى، قامىستى اۋدانىنىڭ وڭتۇستىگى مەن اقتوبە وبلىسى ايتەكە بي اۋدانىنىڭ ورتاسىندا جاتىر. ەنى 30 - 40 شاقىرىمعا، ۇزىندىعى ەلۋ - الپىس شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان تەپ - تەگىس، ەن دالا. «قاراسيىر» جازىعىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا «كىندىكتى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن كول جاتىر. سول كولدىڭ قاق ورتاسىندا، كولدىڭ كىندىگەندەي بولىپ «قاراتوبە» دەگەن ارال بار. اۋىل اقساقالدارىنىڭ ايتۋلارى بويىنشا، وسى قاراسيىر شايقاسىندا قازا بولعان باتىرلار مەن سۇلتانداردى قاراتوبەنىڭ توبەسىنە جەرلەگەن ەكەن. بىلايشا ايتقاندا، قاراتوبە، سول شەشۋشى شايقاستا قازا بولعان باتىرلار مەن سۇلتانداردىڭ پانتەونى بولعانعا ۇقسايدى. وسىدان 30-40 جىل بۇرىن سول قاراتوبەنىڭ باسىندا 30 شاقتى، كەرەمەت كوك تاستان جاسالعان وتىز شاقتى قۇلىپتاس بولاتىن. بۇگىندە ءبىر دە ءبىر قۇلىپتاس قالماپتى. شاماسى، ول كوكتاستار وركاش اۋىلىنىڭ سول ماڭدا سالىنعان ۇيلەرىنىڭ ىرگە تاستارىنا كەتكەن بولار.

قاراسيىر جازىعىنان كەيىن تايلاق باستاعان قازاقتار قولى جوڭعارلاردى قۋىپ، تورعاي جاعىنا، ول جەرلەردە دە بىرنەشە «قالماق قىرىلعان» دەگەن جەرلەر بار. ودان وڭتۇستىككە قاراي ءجۇرىپ، بۇلانتى مەن بولەنتى وزەندەرىنىڭ جاعالارىندا دا تالاي قىرعىن بولىپ، قازاقتار ول جەردە دە جوڭعارلاردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ۇلى جەڭىستىڭ سوڭعى نۇكتەسىن انراقاي جازىعىندا قويادى. وسى شايقاستاردىڭ بارلىعىندا تايلاق باتىر باستاعان قول ەرلىك كورسەتىپ، قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ءابىلحايىر حاننىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقتار  ەندى قايتىپ قازاق جەرىنە اياق باسپاسىن دەگەن ويمەن، جوڭعارلاردى ەرتىستىڭ ارعى بەتىنە  قۋىپ سالادى. ەرتىستەن وتكىزىپ قانا قويماي، ءابىلحايىر حان تايلاق باتىر باستاعان كىشى ءجۇزدىڭ 40 مىڭداي قولىن تارباعاتاي جاقتا قالدىرادى. ول جاقتاي تايلاق باتىر باستاعان قولدىڭ قانشا جىل تۇرعانى بەلگىسىز، بىراق ولاردىڭ وتىرعان جەرلەرىن سەمەي جاقتىڭ قازاقتارى بۇگىنگە دەيىن «جاعالبايلى جوتاسى» دەيدى ەكەن. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن كەرەي جانىبەك باتىردىڭ تويىنا بارعاندا، سول جاقتىڭ عالىمدارىنىڭ اۋىزدارىنان ەستىگەن ەدىم.

تايلاق باتىر جايلى اڭگىمەنى وسىمەن اياقتاۋعا دا بولار ەدى، بىراق سوڭعى جىلدارى تايلاق باتىر كىمنىڭ باباسى، ياعني، ونىڭ ناقتى رۋى كىم، دەگەن تالاس اڭگىمەلەر كوبەيىپ كەتتى. شىنىمەن دە تايلاق باتىردىڭ جەتى رۋدان ەكەنى راس، سولاي بولا تۇرىپ، باتىر سول جەتى رۋدىڭ قايسىسىنان؟ باس باتىرعا جەتى رۋدىڭ بارلىعى يە بولعىسى كەلەتىن سياقتى. ولار- جەتەۋ. بىر باتىردى جەتىگە قالاي بولەمىز؟

تايلاق باتىر جايلى ءسوز باستاعان اقىن قوجابەرگەن جىراۋ بولاتىن. ول ءوزىنىڭ «ەلىم-اي» داستانىندا:

قاتىستى كىشى جۇزدەن تايلاق مەرگەن،

سۇلاتتى كوزدەگەنىن اتقان جەردەن.

ءبىر مەرگەن ساڭىرىق اتتى جارالاندى،

تايلاقتىڭ جولداس بولىپ سوڭىنا ەرگەن.

ەكەۋى كىشى جۇزدەن «شەكتى» ەدى...

قوجابەرگەن جىراۋ بولسا ەكەۋىن دە  «باتىر» ەمەس، «مەرگەن» دەيدى. ونىمەن قويماي ەكەۋىن دە «شەكتى» دەيدى. ال وسى ماسەلەگە بايلانىستى تالاسقا ءتۇسىپ، گازەت-جورنالدارعا ءتۇرلى ماتەريالداردى  جاريالاپ جۇرگەن عالىم، جورنالشىلار دا تايلاق باتىردى وزدەرىنىڭ  اتالارىنا قاراي تارتىپ، بىرەۋلەرى ونى تەلەۋ

(فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەرىكباي ساعىندىقۇلى), ەندى ءبىرى ونى –كەرەيىت (ولكەتانۋشى تىنىشبەك دايرابايۇلى) دەسە، ءبىر توپ جاعالبايلىلىقتار تايلاق باتىردى- جاعالبايلى، دەپ وزدەرىنە قاراي تارتادى. سوندا، ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، 1726 جىلى، ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسقان، ورداباسىداعى جيىندا كىشى ءجۇز جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى بولىپ سايلانعان تايلاق باتىر جەتى رۋدىڭ قاي اتاسىنا جاتادى؟ مەنىڭشە، و باستا ءبىر ادامنان (قوجابەرگەن جىراۋدان بولسا كەرەك) كەتكەن قاتەلىك تالاي ادامدى دۇرىس جولدان تايدىرىپ، اداستىرىپ وتىرعانى راس. ولاي دەيتىنىمىز، ونشاقتى تاريحشى «باتىر» دەپ تانىعان تايلاقتى «مەرگەن» دەپ باسقا جولعا ءتۇسىرىپ وتىرعانى كورىنىپ-اق تۇر. تايلاق باتىر بولعان. باتىر بولماسا،  ورداباسىدا ونى نەگە كىشى ءجۇز اسكەرىنىڭ قولباسشىسى ەتىپ سايلادى؟ ءوزى قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ سايلانعاننان كەيىن، ءابىلحايىر حان ءوزىنىڭ ورنىنا تايلاق باتىردى ۇسىنىپ وترىعان جوق پا؟ بۇل باسى اشىق ماسەلە، نەمەسە قوجابەرگەن جىراۋ باسقا ءبىر تايلاق پەن ساڭىرىقتى ايتىپ وتىر ما؟

مەنىمشە، قاتەلەسكەندەردىڭ ىشىندە قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ اۆتورى دا بار. ول ۇلكەن ەڭبەكتىڭ 8 - ءشى تومىنىڭ 177 بەتىندە –«تايلاق ءماتىۇلى... كىشى ءجۇزدىڭ جەتى رۋىنان شىققان، دەپ جازىپتى. تايلاق باتىر شىنىمەن دە ءماتى ءبيدىڭ ۇلى ما؟ ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە تايلاق باتىر كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلحايىرمەن قۇرداس بولعان دەيدى بىلەتىندەر. ءابىلحايىر حان بولسا 1693 جىلى تۋعان. ياعني، تايلاق باتىر دا سول جىلعى – 1693 جىلعى. ال تايلاق باتىردىڭ اكەسى دەپ جۇرگەن ءماتى بي، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىندا، شامامەن 1627 جىلى تۋىپ، 1711 جىلى قايتىس بولدى دەلىنگەن. سوندا تايلاق باتىر دۇنيەگە كەلگەندە، ونىڭ اكەسى دەپ جۇرگەن بابامىز ءماتى بي 86 جاستا ەكەن. 86 جاستاعى شالدان (ارۋاعى كەشىرسىن) بالا تۋى مۇمكىن، ال تايلاقتاي باتىر بالا تۋدى، دەگەنگە سەنۋ ءتىپتى دە قيىن. مۇنى ءبىر دەپ قويالىق.

ەكىنشى: سەمەي جاقتاعى «جاعالبايلى جوتاسى» دەگەنىمىز، ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتىن اشارى ءسوزسىز. نەگە ول جەردى «جاعالبايلى جوتاسى» دەپ اتاعان. نە ول جەردە جاعالبايلى جاۋىنگەرلەرى قازاق جەرىن جونعاردان قورعىپ تۇرعان، بولماسا ول اسكەردىڭ قولباسشىسى جاعالبايلى ازاماتى بولعانى. بىز تايلاق باتىردىڭ، 1726 جىلعا دەيىن جاعالبايلى قولىنىڭ قولباسشىسى بولعانىن جاقسى بىلەمىز. بۇنى ەكى دەلىك.

ءۇشىنشى ايتارىم، الداعى ۋاقىتتا  تاريحي ماسەلەگە كەلگەندە، اناۋ «الاي» دەدى، مىناۋ «بىلاي» دەدى، دەگەنگە اسا كوڭىل بولمەگەن دۇرىس بولار. سەبەبى، قازاقتا «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق»، دەگەن ۇعىم بار. قاتەلەسپەيتىن ادام جوق. ءبارىمىز دە قاتەلەسەمىز. ەڭ باستىسى، دالەل كەرەك. بۇگىنگى تايلاق بابامىز جايلى جازعانداردىڭ ءبىرى – بىرىندە دە دالەل جوق. تايلاق بابامىز جايلى جازعانداردىڭ ىشىندە، ءبارىن بىلاي قويعاندا، كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن «ايقىن» گازەتىنىڭ بيىلعى جىلعى 127 سانىنداعى «تايلاق باتىردىڭ تەگى قانداي؟» دەگەن ماتەريال بولدى. اۆتور ءوزى تايلاق باتىر تۋرالى جازعانداردىڭ ەڭبەكتەرىنە «ەش دالەلى جوق»، دەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ جازعان ماتەريالىندا دا ەشقانداي ناقتى دالەل كەلتىرمەيدى. ماتەريالدىڭ كەي جەرلەرىندە ادامنىڭ نامىسىنا تيەر سوزدەر ايتىپ، مىرزاباي جاقسىلىقوۆ پەن بايانعالي قۇلتاەۆتىڭ جەر-جەبىرىنە جەتكەن. «.. ءولى ارۋاقتاردىڭ سويلەي المايتىنىنا ارقا سۇيەپ وتىر-اۋ»، دەگەنى نە دەگەن ءسوز؟ جۋرناليستيكادا – «سىنا، بىراق ەشكىمنىڭ نامىسىنا تيمەيتىندەي ەتىپ سىنا»، دەگەن ۇعىم بار ەدى. سول جاعى ەسكەرىلمەدى-اۋ دەيمىن.

تايلاق باتىر جايلى ءالى دە تالاي ماتەريالدار جازىلار. بىراق،  كوپ بولىپ بۇل تاقىرىپتى ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەسەك  دۇرىس بولار ەدى. سوسىن بارىپ ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالايىق، اعايىن. سەبەبى، تايلاق باتىر كوپ باتىرلاردىڭ ءبىرى ەمەس. ول «قازاق» دەگەن حالىقتىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، جوڭعار دەگەن جالماۋىز جۇتىپ قويامىن دەپ تۇرعان كەزدە، جاۋدىڭ ايبىنىنان جاسقانباي، ءبىرىنشى بولىپ باس كوتەرىپ، ارتىنان مىڭداردى ەرتىپ، ەل مەن جەر بوستاندىعى جولىندا وزىنەن ەكى-ءۇش  ەسە كۇشتى جاۋمەن جان الىپ، جان بەرە كۇرەسىپ، جاۋىن جەڭگەن، ەلدىڭ سولتۇستىگىندە  كوتەرگەن جەڭىس تۋىن، ەلدىڭ وڭتۇستىگىنە اكەلىپ، اتاقتى انراقاي شايقاسىنان كەيىن، قانشا جىل قوقاڭداعان جاۋدى  جەڭىپ، جەر بەتىنەن «جوڭعار» دەگەن حالىقتى تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرگەن قازاقتىڭ باس باتىرى –تايلاق باتىر. ونى ءبىلۋ، ونىڭ ەرلىگىن ناسيحاتتاۋ ءار قازاقتىڭ مىندەتى بولسا كەرەك. ال باس باتىردى ءوزىنىڭ اتاسىنا تارتىپ، ءوز اتاسىنىڭ  عانا ماقتانىشى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان جازعىشتارعا ايتارىم، دالەلسىز تاريحي ماتەريل جازباي اق قويساق دۇرىس بولار ەدى. كوزىنىڭ تىرىسىندە بار قازاقتىڭ اماندىعى، ەل مەن جەردىڭ بىرلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن باس باتىردىڭ  ەرلىگى مەن ەسىمى، سول قازاق رۋلارى وكىلدەرىنىڭ اراسىنا ىرتكى سالىپ ءجۇر. باس باتىردىڭ ەسىمىن، ماقتانىش ءۇشىن توقتىشا تارتقانشا، ونىڭ ەسىمىن بۇكىل قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالدىرعانىمىز دۇرىس بولار ەدى، اعايىن!

قۋانىشباي ورمانوۆ

Abai.kz