بiلiم-عىلىم جولىنا شىنداپ تۇسكەن جانداردىڭ تابيعاتى مۇلدەم بولەك. ولار اتاق-مانساپ ءۇشiن ەمەس، شىنايى عىلىم ءۇشiن قاجىماي-تالماي ەڭبەكتەنۋدە. بۇگiندە الپىس جاسقا تولىپ وتىرعان مەن بiلەتiن مۇحتار قازىبەك سونداي جان. تالاي رەت تاريح، ادەبيەت، مادەنيەت، شەجiرە تۋرالى پiكiر الىسقانىم بار ەدi. بiرنەشە عىلىمي كiتاپتاردىڭ اۆتورى. اۋدارمالارى قانشاما. باسقالارىن بىلاي قويعاننىڭ وزiندە، ونىڭ «بايدiبەك بابا: اڭىز بەن اقيقات» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگiنiڭ ءوزi نەگە تۇرادى دەسەڭiزشi. وسى تاقىرىپ توڭiرەگiندە بۇرىن اسا ەسكەرiلمەي كەلگەن قانشاما تاريحي دەرەكتەردi العا تارتىپ، تىڭنان تۇجىرىمدى وي ايتقان. سول ءۇشiن ونى كەزiندە تالاپ-تالعامى تەرەڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرi اسانباي اسقاروۆ جوعارى باعالاپ، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورىنا لايىقتى جان دەپ ۇسىنعان ەدi.

بiلiم-عىلىم جولىنا شىنداپ تۇسكەن جانداردىڭ تابيعاتى مۇلدەم بولەك. ولار اتاق-مانساپ ءۇشiن ەمەس، شىنايى عىلىم ءۇشiن قاجىماي-تالماي ەڭبەكتەنۋدە. بۇگiندە الپىس جاسقا تولىپ وتىرعان مەن بiلەتiن مۇحتار قازىبەك سونداي جان. تالاي رەت تاريح، ادەبيەت، مادەنيەت، شەجiرە تۋرالى پiكiر الىسقانىم بار ەدi. بiرنەشە عىلىمي كiتاپتاردىڭ اۆتورى. اۋدارمالارى قانشاما. باسقالارىن بىلاي قويعاننىڭ وزiندە، ونىڭ «بايدiبەك بابا: اڭىز بەن اقيقات» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگiنiڭ ءوزi نەگە تۇرادى دەسەڭiزشi. وسى تاقىرىپ توڭiرەگiندە بۇرىن اسا ەسكەرiلمەي كەلگەن قانشاما تاريحي دەرەكتەردi العا تارتىپ، تىڭنان تۇجىرىمدى وي ايتقان. سول ءۇشiن ونى كەزiندە تالاپ-تالعامى تەرەڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرi اسانباي اسقاروۆ جوعارى باعالاپ، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورىنا لايىقتى جان دەپ ۇسىنعان ەدi.

مۇحتار قازىبەك - تiل جاناشىرى. ونىڭ وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن كورنەكتi اقىن شونا سماحانۇلىنىڭ وڭ قولى رەتiندە، وزگە دە ەرiكتiلەر توبىن جۇمىلدىرا وتىرىپ، الماتىدان قازاق مەكتەپتەرiن اشۋ ءۇشiن بيۋروكراتتىق اكiمشiلiكپەن جانكەشتi, ىمىراسىز كۇرەس جۇرگiزگەنiنەن جۇرت حاباردار. ۇلتتىق مەكتەپ ماسەلەسiندە سiرەسiپ، قاتىپ قالعان سەڭدi العاش بۇزعان دا سولار ەدi. بۇل شىن مانiندەگi تiل ءۇشiن، ۇلت بولاشاعى ءۇشiن ەرلiكپەن پارا-پار كۇرەس ءارi ۇلگi تۇتار پاتريوتتىق iس بولدى. سول كۇرەستiڭ بۇگەسi مەن شiگەسi الiكۇنگە تولىق ايتىلىپ بiتكەن جوق. جۋىردا مۇحتار قازىبەكتەن سول بiر كەزەڭنiڭ كوپشiلiككە ءالi دە بەيمالiم جاقتارى تۋرالى ماقالا جازىپ بەرۋiن وتiنگەن ەدiك. تومەندە سونى سiزدەردiڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
كولباي ادىربەكۇلى

وتكەن عاسىردىڭ 85 جىلىنا دەيiن كسرو-دا ۇلت جونiندە ۇستەمدiك ەتكەن سۇرقيا ساياساتتىڭ قايتا قۇرۋ كە­زەڭ­iن­دە iرگەسi شايقالعانى جۇرتقا ءمالiم. ءاسi­رەسە ورىس تiلiن جالپىعا بiردەي ەتۋ ءۇشiن، ۇلتتىق مەكتەپتەردi جا­ۋ­ىپ، ۇلتتىڭ ءوز انا تiلiندە وقىپ دا­مۋ­ى­نا ۇلكەن كەدەرگi كەلتiرگەن بولا­تىن. جا­ريا­لىلىق كەزiندە قازاق مەكتەپتەرi مەن بالالار باقشاسىن اشۋ ماسەلەسiن ەن­دi جەكە ادامدار ەمەس، ءوتiمدi ءارi سال­ماقتى بولۋ ءۇشiن ۇيىمدار اتىنان، ۇجىم اتىنان قويىلا باستادى. بۇل يگiلiكتi شارانىڭ باسىندا بەل­گi­لi ساتيريك اقىن شونا سماحانۇلى ءجۇر­دi. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرi شونا سماحانۇلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگi حاتشىسى و.ءسۇ­لەيمەنوۆپەن كەلiسiپ، وداق جانىنان قازاق مەكتەپتەرiمەن اينالىساتىن ءبو­لiم اشىپ، بەلسەندi iس ارەكەتكە بiلەك ءتۇ­رە، تايسالماي ءارi تايساقتاماي تiكە كi­رiستi. شونا سماحانۇلى رەسپۋبليكا باس­شىسى د.قوناەۆتىڭ قۇزىرىنا بۇل ءما­سەلەنi جەتكiزiپ، اعارتۋ سالاسىنداعى سو­لاقايلىقتى، قازاق مەكتەپتەرiنiڭ جابى­لىپ، جىل سايىن وقۋشىلار سانىنىڭ دا ازايىپ بارا جاتقانىن، مۇنىڭ ءوزi ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاۋiپتi ەكە­نiن كوتەرiپ، دابىل قاقتى. شونا سما­حانۇلىنىڭ جان ايقايىنا جازۋشى­لار وداعىنىڭ كەي­بiر مۇشەلەرi, جۋرنا­ليستەر، زيالى جۇر­تشىلىق جەدەل ءۇن قوسىپ، قولداۋ بiل­دiردi. رەسپۋبليكانىڭ ءباسپاسوز بەت­تە­رiن­دە قازاق مەكتەبiنiڭ تاعدىرى جايىن­دا قو­عامدىق پiكiر كوتەرiلە باستادى، مۇنىڭ دا باسى-قاسىندا جۇرگەن ازامات شونا سما­حان­ۇلى بولاتىن.

الماتى قالاسىنداعى جالعىز №12 مەكتەپتەن باسقا (بۇل مەكتەپتiڭ ءوزi دە كەزiندە جابىلىپ قالا جازدادى، س.مۇقانوۆ، ر.بەردiباەۆ جانە ت.ب قا­لام­گەرلەر ماسەلەنi ورتالىقتىڭ الدىنا قويىپ ءجۇرiپ، مەكتەپتi جابىلۋ­دان امان الىپ قالعان), كەيiننەن اشىل­عان مەكتەپتەردiڭ بارiنە دە شونا سما­حان­­ۇلىنىڭ تiكەلەي قاتىسى بار. شونا سماحانۇلى دۇنيەدەن قايتقانعا دەي­iن قالادا 24 قازاق مەكتەبi بوي كو­تەر­دi. وقۋشىلار انا تiلiندە وقىپ، بi­لiم الا باستادى. بiر ادام ءۇشiن بۇل از ۇلەس ەمەس. شونا سماحانۇلى وسى مەك­تەپتەر اشىلعانشا قازاقستان كپ ور­تا­لىق كوميتەتiنiڭ يدەولوگيا حاتشىلا­رى، بiلiم مينيسترلiگi, قالالىق بiلiم بە­رۋ باسقارماسى، قالاداعى 8 اۋداندىق (ول كەزدە 8 اۋدان بار ەدi) پارتيا، اتقارۋ كوميتەتi باسشىلارىنىڭ، وقۋ بولiمدەرi مەڭگەرۋشiلەرiنiڭ ءبارiنiڭ دەر­لiك تابالدىرىعىن توزدىرعانىن جاق­سى بiلەمiز. قالالىق بiلiم بەرۋ باس­قارماسى، اۋداندىق بiلiم بەرۋ ءبو­لiم­دە­رiنiڭ ۇلتتىق ماسەلەگە مارعاۋ قاراپ، باس شۇلعىپ كەلگەن شەنەۋنiكتەرiن شونا سماحانۇلى العاش رەت سiلكiپ-سiل­كiپ، ۇيقىسىنان سەلت ەتكiزiپ وياتتى. سەڭدەي سiرەسكەن بيۋروكراتتارمەن كۇ­رەسiپ، بيۋروكراتيزممەن ايقاستى. تا­لاي­لاردىڭ بەت-پەردەسiن سىپىرىپ تاس­تا­­دى. سول ءۇشiن ءوزiن دە اياپ قالعان جوق. ول ۇلتتىق مەكتەپ پروبلەماسىنا، وقىتۋ iسiنە ءوزiنiڭ مiندەتتi اتقارۋعا تيiس شارۋاسىنداي قارادى. ۋاقىتپەن ەسەپ­تەسiپ جاتپادى، قاي جەردە مەكتەپ اشى­لۋ­عا مۇمكiندiك بولسا، شوكەڭ سول جەردەن تابىلىپ، جiگiتتەردi, اتا-انالاردى ۇيىمداستىرىپ، دەرەۋ كلاسس نەمەسە مەكتەپ اشۋعا جۇمىلدىرىپ وتىردى. كوتەرگەن ماسەلەسiنiڭ قازىعىن مىق­تاپ تۇرىپ قاعىپ جiبەرەتiن ءارi iستi ءوزi باقىلاپ، قاداعالاپ وتىراتىن. ءسوزi دە، قالامى دا باتىل قايسار جان العان بە­تi­نەن قايتپايتىن ءارi قايمىقپايتىن جۇرەكتi ازامات ەدi. مەكتەپ اشۋ iسiندە ءدال شونا سماحانۇلىنداي باتىل كۇ­رەس­كەن قالامگەر جوق. كوبi سوزبەن عانا قول­داپ، باسىن اۋىرتپاي شىعارىپ سالىپ ءجۇردi. ال ساتيريك اعامىز قۇزىرلى مە­كەمەلەر باسشىسى الدىندا "اقىرىپ" تەڭ­دiك، ادiلدiك سۇرادى.

مەكەمە باسشىلارىمەن قىزىل كە­ڭ­iر­دەك بولىپ ايقاسقان، كەيiن ولاردى اشىق تۇردە گازەت بەتتەرiندە اتى-ءجون­دە­رiن اتاي وتىرىپ، قاتال سىناپ ماقالا دا، ساتيرالىق ولەڭ دە جازىپ تۇيرەگەن قا­لام­گەر وسى شونا سماحانۇلى بولاتىن. ەلi­مiزدiڭ كەلەشەگi, ۇلت بولىپ قالۋدىڭ ءتۇپ نەگiزi وتباسى مەن ۇلتتىق مەكتەپتە دەپ بiلدi. اتا-انالارعا «بالانىڭ تiلi ەڭ الدىمەن انا تiلiندە شىعۋى تيiس، مەكتەپتە ودان ءارi جەتiلiپ، دامۋى كەرەك» دەپ ايتۋدان ەش جاڭىلعان ەمەس. تiلi ورىس­شا شىققان قازاق بالالارىنىڭ بi­لiم­دi دە ورىس تiلiندە الاتىنى، اقىرى تۋ­عان تiلiنەن، تاريحىنان ماقۇرىم بولىپ قالاتىنىن ويلاپ، كوكiرەگi قارس ايى­رىلۋشى ەدi. ونىڭ كوز الدىندا ورىن الىپ وتىرعان وسى ادiلەتسiزدiككە قار­سى ايانباي كۇرەسۋiنiڭ دە ءمانi سوندا بو­لاتىن. سماحانۇلى قازاق مەكتەپتەرi, بالا­باقشالار iسiن العاش مەملەكەتتiك دەڭ­گەيدە جوسپارلى تۇردە قولعا الۋ قا­جەتتiگiن كوتەرگەن ءارi سونى جۇزەگە اسىر­عان دا قالامگەر.

ءالi ەسiمدە... 1986 جىلى "اينا­بۇ­لاق" ىقشام اۋدانىندا جۇرت كوبiرەك ءجۇ­رەتiن جول بويىنا، سونداي-اق اۆتو­بۋس ايالدامالارىندا № 118 مەكتەپتە پالەن كۇنi, پالەن ساعاتتا اتا-انا­لاردىڭ جالپى جينالىسى بولادى. وندا قازاق كلاستارىن، بالالار باق­شا­لارىن اشۋ ماسەلەسi قارالادى. جي­نا­لىسقا ر.باعلانوۆا سىندى ارتiستەر، ش.سماحانۇلى، م.توقاشباەۆ، ت.ب. بەلگiلi جان­دار، ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرi جانە اقىن­دار قاتىسادى دەگەن ماتiندە ما­شين­كاعا باسىلعان حابارلاندىرۋلار iلi­نiپ، سول كۇنi جينالعان كوپشiلiك ال­دىن­­د­ا ش.سماحانۇلى ۇلتتىق مەكتەپ ءما­سەلەسiن، قازاق كلاستارىن، مۇمكiندiك بول­سا جەكە مەكتەپتەرiن اشۋدى العا تار­تىپ، جۇرت الدىندا ماسەلەنi اشىق قوي­دى. شاكەڭنiڭ جانىندا سول كەزدەگi "بiلiم جانە ەڭبەك" جۋرنالىنىڭ قىز­مەت­كەرi, بۇگiندە "پرەزيدەنت جانە حا­لىق" گازەتiنiڭ باس رەداكتورى مارات تو­قاشباەۆ، "سوتسياليستiك قازاقستان" گا­زە­تiنiڭ تiلشiسi ساۋلە Iلiمتونوۆا جانە ت. ب. قالامگەر جiگiتتەر بار ەدi. شونا سما­حانۇلى: - سiزدەردiڭ مىنا جيىنعا كەل­گەن­دە­رiڭiزگە راحمەت، - دەپ باستادى ءسوزiن. - اتا-انالار كوبiنە ەنجارلىق تانىتىپ، بەل­سەندiلiك كورسەتە بەرمەيدi. ماسەلەنi بiز­سiز دە جوعارى جاقتىڭ ءوزi شەشەدi دەپ سامارقاۋلىق تانىتادى. جوق، جوعارى جاق قازاق مەكتەپتەرiن اشۋ ماسەلەسiن وسى ۋاقىتقا دەيiن شەشپەي كەلەدi. بiزدiڭ ۇلت­تىق مۇددەمiز قاعا بەرiستە قالىپ جاتىر. ءوز ماسەلەمiزدi, ءوز مەكتەبiمiزدi ءوزi­مiز تيiستi ورىندارعا اشىق قويماساق، باس­قا بiرەۋلەرگە سەنۋدiڭ قاجەتi جوق. مى­ناۋ ءتورت ىقشاماۋداننان تۇراتىن "اي­نابۇلاقتا" بiردە-بiر قازاق مەكتەبi, نە بالاباقشاسى جوق. مۇندا قازاقتار تۇ­رىپ، ءومiر ءسۇرiپ جاتقان جوق پا؟ ال سولاردىڭ مۇددەسiن كiم شەشپەك؟ قا­لا­نىڭ باسقا اۋداندارىنداعى جاعداي دا ءدال وسىنداي. مەكتەبiمiز بولماسا تi­لi­مiز جويىلىپ، ۇلتتىق كەلبەتiمiزدەن، تا­بيعي بولمىسىمىزدان ايىرىلىپ قا­لا­مىز. بۇل نامىسى بار ادامنىڭ شىم­بايىنا، جانىنا تيەتiن جايت، اعاي­ىن. سiزدەردiڭ بۇل ماسەلەلەرiڭiز ءبارi­مiز­گە ورتاق. بiز ادiلەتسiزدiكتi كورiپ-بi­لiپ وتىرعاندىقتان، نامىسقا شاۋىپ ال­دا­رىڭ­ىزعا كەلiپ وتىرمىز. ۇسىنىسىم مى­ناۋ بولسىن: بiرiنشiدەن، وسى ىقشام اۋداندا قازاق مەكتەبiن اشۋ جونiندەگi ىنتا­لى توپ قۇرىلسىن. ول ەرiكتi تۇردە جۇمىس iس­تەسiن.
ەكiنشiدەن، ىنتالى توپ قازاق مەك­تە­بiنە باراتىن وقۋشىلاردىڭ، اسiرەسە 1,2,3, ياعني باستاۋىش كلاسقا باراتىن با­لا­لاردىڭ تiزiمiن الاتىن بولسىن. ۇشiنشiدەن، ىنتالى توپ ءتورت ىقشام اۋداندى ءبولiپ الىپ، ۇيمە-ءۇي ارالاپ، اتا-انالارعا جولىعىپ، مەكتەپكە باراتىن بالالارىن قازاق كلاسىنا مiندەتتi تۇردە بەرۋگە ۇگiتتەپ، تۇسiنiك جۇمىسىن جۇرگiزۋدi قولعا السىن.

تورتiنشiدەن، ورىس مەكتەپتەرiندەگi قا­زاق بالالارىن قازاق مەكتەبiنە اۋى­سۋ­عا ۇگiتتەپ، ناقتى تiزiمدەرiن جاساۋ قاجەت.
بەسiنشiدەن، ءاربiر اتا-انا كورشi-قو­لا­ڭ­ىنا، جاقىندارىنا قازاق مەكتەبiنiڭ اشى­لاتىنىنان حاباردار ەتەتiن بولسىن،- دەپ ءسوزiن اياقتادى. ءۇش ساعاتقا سو­زىل­عان سول جيىندا كەۋدەسiندە ۇلتتىق نا­مىسى بار اتا-انالار شوكەڭنiڭ باس­تا­ما­سىن قولداپ، قىزۋ پiكiر تالاستىرىپ، ءما­سەلەنi قايتسە تەزiرەك شەشۋگە بولاتىنى جونiندە ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.

ءسويتiپ، 1986 جىلدىڭ تامىز ايى­نىڭ باسىندا اتا-انالار جينالىسىندا كو­تەرiلگەن بۇل ماسەلە، سول قوزعالعان كۇن­نەن باستاپ قولعا الىندى، ەرiكتi ءتۇر­دە جۇمىس جۇرگiزەتiن ىنتالى توپ قۇ­رىل­دى. ناقتى جۇمىس جوسپارى جاسالىندى، مiن­دەتتەر ءبولiسiپ، ۋاقىت وتكiزiپ الماۋ كە­رەكتiگi ەسكەرiلدi. ەڭ قيىنى ءارi كۇردەلi iس اتا-انالارمەن جۇرگiزiلگەن جۇمىس ەدi. بiرi دۇرىس قا­بىلداسا، ەكiنشiسi "وسى ۋاقىتقا دەيiن قاي­دا جۇردiڭدەر؟ ۇيقىلارىڭنان ەندi ويان­دىڭدار ما؟" دەپ وزدەرiنە ەمەس، ىن­تالى توپقا كiنا ارتىپ، دۇرسە قويا بەر­دi. «بالالارىمىزدى ورىس كلاستارىنا بەرەمiز. سەبەبi قازاق كلاستارىندا بiلiم ناشار، مىقتى ماماندار جوق. با­لالاردىڭ بiلiم دەڭگەيi تومەندەپ كە­تەدi» - دەپ سەنiمسiزدiك بiلدiرiپ، ۋاقى­تى­­مىزدى بوسقا الدى.

بiزگە قاتىسى جوق بولسا دا ايتقان سىن­دارىن، ەسكەرتپە-رەنiشتەرiن، تiپتi كۇ­دiكتەرiنە دەيiن قابىلداپ، بارiنە شى­داۋىمىزعا تۋرا كەلدi. الايدا بiزدi جاق­سى تۇسiنگەن اتا-انا قۋانا قارسى الىپ، وزدەرi دە ىنتالى توپقا كiرiپ، كو­مەك­تە­رiن ايامادى.
1986 جىلدىڭ بۇكiل جازى مەك­تەپ­تi قالايدا اشۋ ءۇشiن جۇگiرiسپەن ءوت­تi. م.قايىرعاليەۆتiڭ ءۇيi بiزدiڭ شتا­بى­مىزدىڭ رولiن اتقاردى. جينالعان با­لالاردىڭ جالپى تiزiمi جاسالىپ، كلاس­تار بويىنشا ءبولiندi. سوندا بiر باي­قا­عانىم، كەيبiر باستاۋىش كلاستا - 2 نە 5-اق بالا تiركەلگەن. كلاسس اشۋ ءۇشiن 10-15 بالا بولۋى قاجەت. بالالار سانى سو­دان از بولعان جاعدايدا اۋداندىق في­نانس-قارجى بولiمiنەن ۇسىنىس وتپەي قا­لادى.

دەگەنمەن اقىلداسا كەلە جينالعان با­لالاردىڭ تiزiمi كورسەتiلiپ، وكتيابر اۋ­دانىنىڭ پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حات­شىسى دولجەنكوۆكە، اۋداندىق ات­قا­رۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسىنا، سودان سوڭ اۋداندىق وقۋ iسiنiڭ مەڭگەرۋشiسi س.ءشارiپحانوۆتىڭ اتىنا ارنايى حات جازىپ، ءوتiنiشiمiزدi رەسمي تۇردە بiلدiرiپ، №118 ورىس مەكتەبi جانىنان قازاق كلاس­تا­­رىن اشۋدى سۇرادىق. سودان كەيiن مۇن­داي ءوتiنiشتi قالالىق وقۋ ءبولiمiنiڭ ال­دىنا، سونداي-اق بiلiم مينيسترi ش.شاياح­مەتوۆتiڭ تiكەلەي وزiنە قويدىق. سون­داعى ويىمىز بiزدiڭ بۇل ماسەلە رەس­پۋب­ليكالىق دەڭگەيدە دە باقىلاۋعا الىنۋى ەدi. اۋدان قارسى ەمەستiگiن بiلدiردi, بi­راق اتا-انالار بالالارىن قازاق كلاستا­رىنا بەرە مە، جوق پا، بالا­لار سانى كلاسس اشۋعا جەتە مە، اۋەلi سو­دان باستاۋ كەرەك دەپ بار شارۋانى ءوزi­مiز­گە ىسىرىپ قويا بەردi. سودان كەيiن اۋ­دان­دىق وكۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi س.ءشا­رiپ­حانوۆتى، ونىڭ مەتوديسi پروحو­رو­ۆانى احۋالدى كوزدەرiمەن كورiپ، اتا-انالاردىڭ تالاپ-تiلەكتەرiن ءوز كۇ­لاق­تا­رىمەن ەستiسiن دەپ جينالىسقا ارنايى شاقىردىق. بۇل كەزدە اتا-انالار مەكتەپ انە-مiنە اشىلادى دەگەن ءۇمi­تپەن جۇرگەن-دi. ولاردىڭ اراسىندا ورتالىقتاعى قازاق كلاستارىندا وقي­تىن بالالارىن ارى-بەرi تاسۋدان مەزi بول­عاندارى دا بار ەدi.

قازاق مەكتەپتەرiن اشۋ تۋرالى جي­نالىس ايقاي-شۋسىز وتپەيتiن. اتا-انا­لاردىڭ اشۋ-ىزاسى، رەنiشتەرi دە ءاب­دەن شەگiنە جەتكەن. ونىڭ دا بiرنەشە سۋب­ەك­­تيۆتi جانە وبەكتيۆتi سەبەپتەرi بار بو­لىپ شىقتى. № 118 مەكتەپتiڭ ديرەكتورى م.تەنيشەۆا سونداي جينالىسقا امال­سىزدان، ىلاجسىزدان كەلiپ-كەتiپ ءجۇر­دi. مەكتەپ ەكi اۋىسىمدا جۇمىس iس­تەيتiن. جىل سايىن 1-كلاسس سانىنىڭ ءوزi 8-10-عا دەيiن باراتىن. ونىڭ ۇستiنە ەندi قازاق كلاستارى اشىلىپ، مەكتەپ ارا­­­لاس مەكتەپكە اينالماق. تەنيشەۆا ءمۇم­كiن­دiگiنشە بالالاردىڭ قازاق كلاستارىنا جينالۋىنا جول بەرمەۋگە تىرىستى. بiز جوقتا مەكتەپكە ءجون بiلۋگە كەلگەن اتا-انالاردى كلاستىڭ، مەكتەپتiڭ اشىلۋى بەلگiسiز دەگەن ءارتۇرلi سىلتاۋلارمەن قايتارىپ، بۇعان iشتەي بارىنشا قار­سى بولدى. اتا-انالار ديرەكتوردىڭ "سى­پايىلاپ" سىرعىتىپ وتىرعانىن قاي­دان بiلسiن. ءوزiنiڭ ورىنباسارلارىنا دا استىرتىن سونداي تاپسىرمالار بەرiپ قويعان بولىپ شىقتى. اتا-انا­لار ءسويتiپ قازاق كلاستارىن اشۋعا م.تەنيشەۆادان قولداۋ تابا المادى. ول ازداي ورىس مەكتەپتەرiندە وقىپ جۇرگەن بالالاردى قازاق كلاستارىنا قابىلداتتىرۋعا كەدەرگi جاساپ باقتى. ەگەر قازاق كلاسىنا اۋىسسا بiر كلاسس تومەندەتiلiپ وقىتىلادى دەپ اتا-انالاردى شوشىتىپ، ۇركiتۋمەن بولدى. سونداي-اق شەكتەۋلi قازاق كلاستارىنا تەك قانا وكتيابر اۋدانىندا تۇراتىن بالالار عانا قابىلدانادى، باسقا اۋدانداردان بالا قابىلدانبايدى دەدi. ءسويتiپ تەرريتوريالىق تا شەكتەۋ قويدى. مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ بۇل شەكتەۋلەرi بiزدiڭ جۇرگiزگەن جۇمىستارىمىزعا ۇلكەن كەدەرگi كەلتiرiپ جاتتى. ش.سماحانۇلىنا تەلەفون سوعىپ، جاعدايدىڭ قيىنداپ با­را جاتقانىن ايتىپ، ەندi قالاي كۇرەسۋ كە­رەكتiگiن اقىلداستىم.
ول: «مۇحتار، بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويۋ ءۇشiن قالالىق وقۋ بولiمiنە بارىپ، تiكەلەي قويايىق»، - دەدi ىزالى ءۇن­مەن. قالالىق وقۋ ءبولiمi مەڭگەرۋشiسi بiز­دiڭ ماسەلەمiزگە ابدەن قانىق بولا­تىن. وقۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi تەني­شە­ۆانىڭ iس-ارەكەتiن زاڭسىز، ال اتا-انا­لار­دىڭ تالابى  زاڭدى دەپ تاپتى. تە­لە­­­­فون تۇتقاسىن كوتەرiپ، تەنيشەۆاعا: «ال­ماتىدان قازاق كلاستارىن اشۋدى رەسپۋبليكانىڭ بiرiنشi باسشىسى قول­داپ وتىر. سiز مەكتەپتەن قازاق كلاستارىن اشۋعا تيiسسiز ءارi بۇل تiكەلەي مiن­دە­تiڭiز» دەگەن ەسكەرتۋ جاسادى.

ءسويتiپ ارى تارت تا، بەرi تارت بول­عان ماسەلەگە جول اشىلدى. بiراق تە­ني­شەۆانىڭ اتا-انالار ورتاسىندا iرiتكi سا­لىپ، سەنiمسiزدiك تۋعىزۋىنان ءالiپتiڭ ارتىن باعايىق دەيتiندەر دە از بولعان جوق. اتالمىش مەكتەپكە 1 - سەنتيابر كۇنi گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەۆيزيادان تiل­شi­لەر شاقىرىپ، «اينابۇلاق» اۋدانىنان قازاق كلاستارىنىڭ اشىلعاندىعى تۋرالى رەسمي حابارلار بەرگiزدiك.

الايدا ءاربiر كلاستا تيiستi بالالار سانى جەتپەدi. 7-8 كلاستاردا 4-5 با­لادان اسپادى. بالالاردىڭ سانى جە­تiس­پەۋi­نەن كلاسستاردىڭ اشىلار-اشىلماسى بەل­گiسiز بولىپ قالدى. مەكتەپكە كەلگەن بالا­لاردىڭ جالپى سانى 50-دەي عانا بو­لىپ شىقتى. بiز دە قيىن جاعدايدا قال­دىق. شونا اعامەن اقىلداسىپ، №46 قازاق مەكتەبiنە بارىپ، ديرەكتورىنا جو­لى­عا­تىن بولدىق. ماقساتىمىز، سول مەكتەپ­تەن بiراز بالانى وسى مەكتەپكە اۋ­­ىستى­رىپ، كلاستارعا قاجەتتi بالالار سا­نىن تولىقتىرۋ.
ەرتەڭiنە تاڭەرتەڭ بiز I-شi الما­تى­داعى № 46 مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ قا­بىل­داۋىنا باردىق. ول كەلگەن شارۋامىز­دى تىڭداپ الىپ: «وقۋشىلارمەن ءوز­دە­رiڭ­iز سويلەسiپ كورiڭiزدەر، مەن كۇشتەپ اۋىس­تىرا المايمىن، اتا-انالارى شاعىم­دا­نۋى مۇمكiن»، - دەدi قارسىلىق بiلدiر­مەس­تەن.
سونىمەن ساباقتان سوڭ شوكەڭ 7-كلاسس، مەن 8-كلاسس، م.الiمباەۆ 6-كلاس­تىڭ ەسiكتەرiن اشتىق. وقۋشىلارعا ءوز ۇلتىن ءسۇيۋ كەرەكتiگiن، انا تiلiنiڭ قا­دiر-قاسيەتiن، سول تiلدە بiلiم الۋ قا­جەت­تiگiن ايتا كەلiپ، №118 مەكتەپتەن قازاق كلاستارىنىڭ اشىلعانىنان حا­باردار ەتە وتىرىپ، سوعان جاقىن ماڭ­دا تۇراتىنداردىڭ اۋىسۋىنا بولا­تىن­دارىن ەسكەرتتiك. مۇعالiمنiڭ كو­زiنشە ەشقايسىسى ۇندەمەدi. بiر وقۋ­شى: "سiزدەر بiزدi قىزىقتىرىپ تۇر­سىزدار"- دەدi. ۇزiلiستەن كەيiن، مۇ­عا­لiم كەتiسiمەن-اق توڭiرەگiمە بالالار ءۇي­مە­لەپ، ۇيىمداسىپ العانداي بiر اۋىزدان: «بiزدiڭ كلاستاعى بالالار تەگiس اۋىسا­مىز، مەكتەپ قاي جەردە، ساباق قاشان باس­تالادى؟»،- دەدi جامىراي سويلەپ. - ءبارiڭ ەمەس، جارتى كلاستىڭ وقۋ­شى­لارى بارسا دا جەتەدi,- دەيمiن.

- ەرتەڭ بiز سول مەكتەپكە بارامىز، اعاي، - دەدi بالالار شەشiمدi تۇردە. تاڭ­ەرتەڭ بiراز بالالار جاڭا مەكتەپكە كەلدi. سولاردىڭ iشiندە اقباەۆا، لاق­با­ەۆا دەگەن وقۋ وزاتتارى دا بار بولىپ شىقتى.

سوندا مەنi تاڭداندىرعان بiر جايت، 8-كلاسس وقۋشىلارىنان 15 ەر-قىز بالانىڭ تۇگەل جەتiپ كەلگەنi بول­دى. مۇنىڭ سەبەبi نەدە بولدى ەكەن دەپ وقۋشىلاردان سىر تارتىپ كور­سەم، گاپ كلاسس جەتەكشiسiمەن كەلiسە ال­ماۋشىلىقتا جاتىر ەكەن. كوبi سودان اپايىنا ەرەگەسiپ، كەتiپ قالۋعا اما­لى جوقتان وقىپ جۇرگەندەر بولىپ شىقتى. بiزدiڭ ۇسىنىسىمىز ولار ءۇشiن iزدەگەنi الدىنان شىققانداي بول­عان عوي. پەداگوگيكالىق ەتيكانىڭ ساق­تالماۋىنىڭ سالدارى، اپاي مەن وقۋ­شى­لار اراسىنداعى شەشiلمەي كەلە جات­قان كيكiلجiڭ اقىرى ويلاماعان جەردەن بiزدiڭ پايدامىزعا، №118 مەكتەپتiڭ قا­زاق كلاستارىنىڭ پايداسىنا شەشiلiپ كەت­تi. باسقا كلاستارعا دا وقۋشىلار قو­سى­لىپ، ءسويتiپ سەنتيابر ايىنىڭ ورتاسىنا دەيiن 1-دەن 8-گە دەيiنگi كلاستار ارا­لى­عىنداعى وقۋشىلار سانى كلاسس اشۋعا جە­تەرلiكتi بولدى. تiپتەن اسىپ تا كەتتi. دە­گەنمەن قىزىقتىڭ كوكەسi كەيiن بولدى. №46 مەكتەپتiڭ كەيبiر كلاستارىنا وقۋشى جەتپەي قالىپ، وقۋ iسiنiڭ مەڭ­گەرۋشiسi, ەندi وقۋشىلارىمدى قاي­­تارىڭدار دەپ مەنi iزدەپ كەلiپ، ەن­دi ءوتiنiشتi بiزگە ايتپاسى بار ما. وقۋشىلارعا ايتساق بۇرىنعى مەك­تە­بi­نە قايتا بارعىسى جوق. سوندا دا ۇگiت-ناسيحات جۇرگiزiپ ءجۇرiپ، بiراز وقۋ­شى­لار­دى كەرi قايتارتقىزدىق.
1986 جىلدىڭ شiلدە-تامىز-قىر­كۇي­ەك ايلارىندا بولعان ءدۇبiرلi وقي­عا "اينابۇلاق" ىقشام اۋدانىندا عانا ەمەس، قالانىڭ باسقا دا بولiك­تە­رiندە قوزعالىس تۋعىزدى. سونىڭ ءناتي­جە­سiندە №62, №65 مەكتەپتەر اشىلدى. ش.سماحانۇلى، م.توقاشباەۆ، س.قا­را­تاەۆ، م.قايىرعاليەۆ، م.قازىبەك، م.ءاب­دi­حالىقوۆ، بەيبiتباەۆا، ب.قوبىلاندين جانە كوپتەگەن باسقا دا ازاماتتاردىڭ iسi ءوز ناتيجەسiن بەردi. سول جىلدىڭ قى­سىندا بۇل ازاماتتاردىڭ بiرازىن جەل­توق­سان كوتەرiلiسiنiڭ ىزعارى شالعانىن ايت­پاي كەتپەسكە بولماس. ش.سماحانۇلىن ۇلت­تىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتi قايتا-قايتا شا­قىرىپ، مازاسىن كەتiردi. مەنi دە، مۇقا­مەدجان الiمباەۆتى دا سۇراقتىڭ اس­تىنا العانى بار. ش.سماحانۇلى باسقالارعا زيانىم تيiپ كەتەر دەپ، تەلەفون كiتاپشاسىن جاعىپ جiبەرiپتi. وقي­عانىڭ iزi باسىلا باستاعان سوڭ ما­عان كەلiپ، تەلەفونىمدى قايتا جازىپ الىپ كەتكەندە عانا سەبەبiن بiلدiم. كول­بين­دiك بيلiك جاعىنان قازاق مەكتەبiن اشۋ­عا ۇيتقى بولعانداردى ۇلتشىلدار قا­تارىنا قوسۋعا ارەكەت جاسالىپتى. الاي­دا وعان iلiك، سەبەپ تابا الماعان.
№118 مەكتەپ جىل بويى ءۇش اۋىسىممەن جۇمىس iستەدi. 1987 جىلى اۋداندىق حا­لىق اعارتۋ ءبولiمiنiڭ كوميسسياسى قازاق كلاستارىن جاڭادان اشىلايىن دەپ جاتقان 4-شi "اينابۇلاقتاعى" №129 مەكتەپكە اۋىستىرساڭدار قالاي بولادى دەپ ۇسىنىس ايتتى. مەن جiگiتتەرمەن اقىل­داسا كەلiپ، بۇل ماسەلەنi دۇرىس شەشۋ ءۇشiن اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiن­شi حاتشىسى دولجەنكوۆتىڭ الدىنا قايتا قويۋدى ۇيعاردىم. قازاق مەك­­­تەپتەرi, بالاباقشالارىنىڭ جاي-جاپسارى تiپتi قالا كولەمiندە بۇعان دەيiن رەسمي تۇردە ەش ۋاقىتتا قويى­ل­ماپ­تى. سوندىقتان دولجەنكوۆقا قازاق ۇل­­تىنىڭ مۇددەسiن كەمسiتپەيتiندەي ەتiپ ويلاستىرىلۋى، وبەكتيۆتi تۇردە قاراس­­تىرىلۋى قاجەتتiگiن ايتتىم. «مەك­تەپ بiز ءۇشiن الدىمەن ۇلتتىق، مەم­لە­كەتتiك، سونداي-اق ساياسي ماسەلە. بۇل ءما­سەلە بالاباقشالاردى انا تiلiندە اشۋ جولىمەن شەشiلۋi تيiس ەدi. ۋاقىت كورسەتكەندەي، وسى كەزگە دەيiن بۇل با­عىت­تا جۇمىس مۇلدەم جۇرگiزiلمەگەن. مۇ­نىڭ ءوزi ينتەرناتسيوناليزم پرينتسيپiنە قايشى. ۇلتتىق ماسەلەنi كوپە-كورiنە بۇرمالاۋ، بۇركەمەلەۋگە الىپ كەلەتiن قۇبىلىس. سونداي-اق بۇل يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ دا قانداي دەڭگەيدە جۇرگiزiلiپ كەلگەنiن كورسەتەدi. بۇل جۇمىس سiزدەرگە دەيiن دە سولاي بولعان، بiراق سول قاتەلiكتەردi ەندi سiزدەر تۇزەتەتiن بولاسىزدار. بiز بۇعان كiنالiلەردi iزدەپ تابىڭىزدار دەمەيمiز. ماسەلەنiڭ دۇرىس شەشۋ جولىن iزدەگەندەرiڭiز ابزال»،- دەپ ەدiم ءسوزiم شىمبايىنا تيiڭكiرەپ كەتتi مە، بiرiنشi حاتشى قاباعىن شىتىپ، ۇندەمەي قالدى. ال يدەولوگيا جونiندەگi حاتشى ل.وۆچارەنكو ايتىپ وتىر­عانىڭىز دۇرىس دەپ باس يزەۋمەن بول­دى. مەن ءسوزiمدi تاعى جالعادىم. «بiزدiڭ كەلiپ وتىرعان جاعدايىمىز مىناۋ: 1986 جىلى قازاق كلاستارى №118 مەكتەپتiڭ جانىنان اشىلدى، بالالار ءالi مەكتەپكە قالىپتاسىپ، سiڭiسiپ كەتە العان جوق. ەندi №129 مەكتەپكە اۋىسۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالىنىپ وتىر. بۇل قالاي سوندا؟ جىل سايىن بiر مەكتەپتەن ەكiنشi مەكتەپكە بالالارىن اۋىستىرىپ وتىرۋ قازاقتاردىڭ نامىسىنا تيمەي مە؟» - دەدiم، ماسەلەنi توتەسiنەن قويىپ.

دولجەنكوۆ:
- بiز ويلاستىرىپ، وسىنداي ۇيعارىمعا كەلiپ ەدiك. №118 مەكتەپ ءۇش اۋىسىممەن جۇمىس iستەپ جاتىر، ارينە، امالسىزدىڭ كۇنiنەن. № 129 مەكتەپ جاڭادان اشىلماق. وعان № 118, №110 مەكتەپتiڭ بiراز بالالارى كوشiرiلەدi. ەگەر قازاق كلاستارى كوشكiسi كەلمەسە، بۇرىنعىداي سول جەردە وقي بەرسiن، ەشكiم قوزعامايدى،- دەدi.
- قازاق كلاستارىنداعى بالالار سانى قازiرشە وسپەي وتىر، سەبەبi بالاباقشالار جوق. قازاقشا بالا-باقشادا انا تiلiندە تiلi شىقپاعان بالا مەكتەپكە كەلگەن سوڭ قينالادى، اتا-اناسى دا اۋرەگە تۇسەدi. سوندىقتان بiزدiڭ سiزدەرگە قوياتىن مىناداي شارتىمىز بار. بiرiنشiدەن، "4-اينابۇلاقتا" سالىنىپ جاتقان 360 ورىندىق بالاباقشا مiندەتتi تۇردە قازاق بالالارىنا بەرiلسiن. وسى شارتقا كەلiسiلگەن جاعدايدا عانا بiزدiڭ بالالار № 129 مەكتەپكە كوشە الادى. بالا-باقشا شەشiلمەيتiن بولسا، وندا قازاق بالالارىن قوزعاماعان ءجون. بiراق بۇدان بىلاي بۇل بالاباقشا مەن مەكتەپ ماسەلەلەرi قالا باسشىلارىنىڭ الدىنا تۇبەگەيلi شەشiلگەنشە قويىلا بەرەدi,- دەپ ويىمدى شەگەلەي ءتۇستiم.

بiرiنشi حاتشىنىڭ كابينەتiندە وتىر­عان يدەولوگيا جونiندەگi حاتشى ل.وۆچارەنكو، اتقارۋ كوميتەتi ءتورا­عا­سى­نىڭ ورىنباسارى ت.شلىكوۆا، وقۋ iسi­نiڭ مەڭگەرۋشiسi س.ءشارiپحانوۆ تا بiر ءسات كiدiرiپ، مەن وقىس قويعان ماسەلە ءتوڭi­رەگiندە iركiلiپ قالدى. دولجەنكوۆ:
- بۇل ماسەلەنi دە شەشۋگە بولادى، سو­لاي ەمەس پە؟ - دەگەندە ل.وۆچارەنكو:
- بالالار باقشاسىن بەرگەنiمiز ءجون، قازاق بالالارى № 129 مەكتەپكە الاڭ­سىز كوشكەنi دۇرىس، - دەپ قۇپتادى. ءسوي­تiپ، قازاق بالالار باقشاسىن دا الا­تىن بولدىق ءارi № 129 مەكتەپتە ەكiن­شi وقۋ جىلىن دا باستايتىن بولىپ، ەكi ماسەلەنiڭ دە شەشiمi تابىلدى. اشىق اڭگiمە تولىق تۇسiنiستiك جاع­دايىندا ءوتتi. ەشكiمنiڭ دە رەنiشi بول­مادى. بۇعان دەيiن ەلiمiزدە ۇلتتىق ءما­سەلەگە قاتىستى جۇمىستاردىڭ بiر جاقتى جۇرگiزiلiپ كەلگەندiگiن، ورتا­لىق­تىڭ قاتەلiگiن سەزiندiك. سەبەبi پارتيانىڭ بيلiكتەگi رولi كۇن وتكەن سايىن قۇلدىراپ، كەرiسiنشە، «جاڭاشا ويلاۋ» جۇرتتىڭ اقىل-ويىن بيلەي باستاعان كەز ەدi. بiزدiڭ دە ماسەلەنi باتىل قويۋىمىزدىڭ استارىندا وسى جاتىر ەدi. بiر نارسەنi قوزعايمىن دەپ ەكiنشi ماسەلەنi كوتەرتكiزدi. ۇسىنىسىم دەر كەزiندە قويىلىپ، بۇعان دەيiن جۇگiرiپ ءجۇرiپ اشقان №317 بالا باقشاسىنا قوسىمشا ەندi تاعى دا بiر 360 ورىندىق بالاباقشا قازاق بالالارىنا بەرiلەتiن بولدى. مەكتەپتiڭ تiرەگi دە ءارi بازاسى دا وسى بالاباقشالار ەمەس پە؟ الايدا قازاق مەكتەپتەرiنiڭ تاع­دىرى قيلى-قيلى كۇرەسسiز، جانتالاسسىز ەش نارسەگە قول جەتكەن ەمەس-تi. بiزگە كەلگەندەردiڭ پروبلەمالارى شاش-ەتەك­تەن بولىپ جاتادى. ماسەلە دە بiردەن شە­شiلiپ كەتە قويمايدى. جۇيكەڭدi جۇقارتىپ، دiڭكەڭدi كۇرتىپ بارىپ، ارەڭ-ارەڭ دەگەندە كەيدە شەشiلiپ، كەيدە قوزعالىسسىز قالا بەرەتiنi بار. بiر ماسەلەنi شەشتiك قوي دەسەك، ءالi شەشiلمەگەن تۇستارى شىعا كەلەدi. جەل ايداعان قاڭباقتاي №129 مەكتەپتە دە ۇزاق تۇراقتاپ تۇرا المادىق. 1989 جىلى "اينابۇلاق-2" ىقشام اۋدانىندا 1260 ورىندىق مەكتەپ قۇرىلىسى سالىنىپ، ول جاڭا وقۋ جىلىندا پايدالانۋعا بەرiلەتiن بولدى. باياعىدان بەرi كوكسەپ كەلگەن جەكە وتاۋعا، بولەك مەكەنجايعا يە بولساق دەگەن ارمان. بiراق بۇل بولاشاق مەكتەپ تە ورىس كلاستارىنا بەرiلمەك ەكەن. ەندiگi ماقسات قالايدا وسى مەكتەپتi الۋ. ءۇش جىلدا وقۋشىلار سانى 120 بالادان اسپاپتى. ونىڭ 20 شاقتىسى بiتiرۋشiلەر، سوندا قالعانى 100 بالا عانا! مەكتەپكە 1000 بالا قاجەت، ونى قايدان الماقپىز؟

اۋداندىق وقۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi شارiپحانوۆقا بارىپ اقىلداسىپ ەدiك، بۇعان دەيiن بiزبەن قارسىلاسۋعا ۇيرەنiپ قالعانى سونشالىق، ءتۇسi بۇزىلىپ كەتتi. ول بiردەن: «مەن مۇنى شەشە المايمىن، قازاق بالالارىنىڭ سانى جەتپەيدi»، دەپ كەسiپ ايتتى. بiزدiڭ مiندەتiمiز ونى حاباردار ەتiپ، پiكiرiن الدىن الا بiلiپ الۋ ەدi. ەندi تىعىرىقتان شىعاتىن جول iزدەۋ كەرەك. قايدا بارساق تا الدىمىزدان بالا سانىنىنىڭ جەتiسپەۋشiلiگi باس­تى سىلتاۋ بولىپ شىعا بەرەتiنi بەلگiلi بولدى. ماسەلەنi الدىمەن وقۋشىلاردىڭ مەكتەپ اشۋعا قاجەت سانىن شەشiپ الماي قويۋ ناتيجە بەرمەسi انىق. باسقا مەكتەپتەردەن بالالار اۋىستىرا الامىز با؟ ورىس كلاستارىنان بالالاردى قازاق كلاس­تارىنا كوشiرگەن جاعدايدا بالا سانى شەشiلە قويا ما؟ بالا سانىنا كەلگەندە جiگiتتەردiڭ دە، جۇگiرiپ جۇرگەن اتا-انالاردىڭ دا ەكپiن-ارىنى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جiگەرi قۇم بولىپ قالدى. ءوز ەلiمiزدە، ءوز جەرiمiزدە، قالاداعى بالا سانىنىڭ جەتiسپەۋشiلiگiنەن جاڭا سالىنىپ جاتقان مەكتەپتەن ايىرىلىپ قالاتىن ءتۇرiمiز بار. جالپى مەكتەپ سالعاندا بۇعان دەيiن بالالاردىڭ سانىن، تiزiمiن كiم الىپتى، ونداي نارسە پراكتيكادا بولىپ پا ەكەن؟ بالا سانىنىڭ ازدىعى قالاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ دا ازدىعىنىڭ بiر كورiنiسi بولسا قايتەيiك. 80-شi جىلدارى حالقىنىڭ سانى 1 ملن-عا جەتiپ قالعان الماتىدا قازاقتار 10%-دان ءسال-اق قانا اساتىن. ءوز استاناسىندا وسىنشاما از ساندى حالىققا اينالعان شاماسى بiز عانا شىعارمىز. وكiنەرلiك بولسا، دا اششى شىندىق وسى. دەگەنمەن، بارلىق جاعدايدى ەكشەپ، سالماقتاي كەلە، ەندi قالايدا جارتى جولدا كiدiرiپ قالماي، باستاعان iستi سوڭىنا دەيiن جەتكiزۋ كەرەك دەپ بiلدiك. قازاق مەكتەبi ءۇشiن، قازاق تiلi ءۇشiن كۇرەسiمiزدi جالعاستىرا بەرەتiن بولىپ كەلiسiمگە كەلدiك. العان بەتiمiزدەن قايتپاسىمىزدى كورگەن كەيبiر اتا-انالار كۇيiنiپ: «بۇل كۇرەستەرiڭنەن تۇك تە شىقپايدى. بوسقا اۋرەگە تۇسەسiڭدەر. جاڭا مەكتەپ ءبارiبiر قازاق بالالارىنا بەرiلمەيدi»، دەپ، ونسىز دا كۇيiپ-پiسiپ جۇرگەنiمiزدە شىمبايىمىزعا تيۋ­مەن بولدى.

جاتسام دا، تۇرسام دا الگiلەردiڭ تا­بالاۋى ويىمنان بiر شىعار ەمەس. تۇي­ىق­تان شىعار جول iزدەپ، نەشە كۇن وي ۇستiندە ءجۇردiم. ۇستار جiپتiڭ ۇشىنا قول تيگiزە الماي-اق قينالعانىم بار. اقىرى جول تابىلعانداي بولدى. «ءبارiبiر بiز بالا سانىن 1000-عا جەتكiزە المايمىز. ول كەلەشەكتiڭ iسi. مىنا سالىنىپ جاتقان مەكتەپتi قالايدا قازاق مەكتەبi رەتiندە اشىپ، بiر قاناتىندا قازاق مەكتەبiنiڭ 100 بالاسىن وقىتىپ، ەكiنشi قاناتىن №118 ورىس مەكتەبiنiڭ باستاۋىش كلاستارىنا ۋاقىتشا بەرۋ كەرەك. دۇرىس جول وسى بولماق»، - دەگەن وي كەلدi. بiراق مەكتەپ مiندەتتi تۇردە قازاق مەكتەبi بولىپ اشىلۋعا تيiس. بۇل باستى ءارi پرينتسيپتi ماسەلە. ارى كەتسە ەكi-ءۇش جىلدىڭ iشiندە مەكتەپتiڭ iشi قازاق بالالارىنا تولاتىن بولادى. مiنە، سول كەزدە №118 مەكتەپتiڭ باستاۋ­ىش كلاسس وقۋشىلارى ءوز مەكتەبiنە قايتا كوشiرiلەدi. دۇرىس شەشiمنiڭ وڭتايلى دا، بiز ءۇشiن تيiمدi جولى دا وسى دەگەن وي كوكەيiمە قوندى. شوكەڭە ايتىپ ەدiم، بiردەن قولدادى. ءوزi قالانىڭ «وربيتا» اۋدانىنداعى مەكتەپپەن اينالىسىپ جاتقان بولاتىن. Iسمiزگە ساتتiلiك تiلەدi. سول جولى اتا-انالار جاعىنان تو­­بىمىزعا اقىن عابيدەن قۇلاحمەتوۆ قو­سىلدى.
اۋدان باسشىسى دولجەنكوۆ، يدەولوگيا جونiندەگi حاتشى ل.وۆچارەنكو، اتقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت.شلىكوۆا، وقۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi س.ءشارiپحانوۆ قاتىسقان شاعىن ءماسليحات تۇرiندە وتكiزiلگەن جيىننىڭ كۇن تارتiبiنە وسى ماسەلەنi قويدىق. ءوزiم ماسەلە جونiنەن بiراز تۇسiنiكتەمە بەردiم. مەكتەپتi قازاق مەكتەبi دەپ اشۋ كەرەكتiگiن ۇسىندىم. ءسوز اراسىندا مۇنىڭ ۇلتتىق، پسيحولوگيالىق تا ماڭىزى بارىن، اتا-انالار العاش رەت ءوز بالالارىنىڭ مەكتەبiنiڭ اشىلعانىن كوزدەرiمەن كورiپ، سەزiنەتiنiن تiلگە تيەك ەتتiم. «قىركۇيەكتە بالا سانى 500-گە جەتپەك، ال ەكi قاباتتى مەكتەپتiڭ ەكiنشi قاناتىن، 1 سپورت زالىمەن (2 سپورت زالى بار) قوسا №118 ورىس مەكتەبiنiڭ باس­تاۋىش كلاستارىنا ۋاقىتشا بەرiلەتiن بولماق، بالا سانىنىڭ جەتiسپەۋشiلiگiن ۋاقىتشا وسىنداي جولمەن شەشكەن ءجون. ازiرشە جىلدار بويى قوردالانىپ، شەشiمi تابىلماي بۇگiنگi كۇنگە دەيiن جەتكەن تۇيتكiل ماسەلەنiڭ مۇنان باسقا تيiمدi جولىن كورiپ تۇرعان جوقپىز»، - دەپ ءسوزiمدi تۇيiندەدiم. بiر قاراعاندا ءجونسiز، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعانداي كورiنەتiن بۇل ۇسىنىس ءۇستiرت قاراعان كiسiگە سولاي كورiنەدi. دولجەنكوۆ باسقارعان اۋدان باسشىلارى بiردەن جاۋاپ قاتپادى. ول نە ايتاسىڭ دەگەندەي اۋداندىق وقۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi شارiپحانوۆقا قارادى. ونىڭ ويى بiزگە بەلگiلi. ادەتiنە باسىپ، بۇرا تارتىپ كەتە مە دەپ ءوزiم كيiپ كەتتiم. «بiز كۇن تارتiبiنە قويىپ وتىرعان ۇلتتىق مەكتەپ ماسەلەسi ءدال قازiر شەشiلمەيتiن بولسا، وندا وكپەلەمەڭiزدەر. بiرiنشi باسشىدان باستاپ، ءبارiڭiزدiڭ موينىڭىزعا كiنا ارتىلادى. وبەكتيۆتi جاعداي بiزگە سولاي iستەۋگە ماجبۇرلەيدi. ورىس مەكتەپتەرi قالادا ونسىز دا جەتكiلiكتi. سوندىقتان كiنا ارقالاماۋدىڭ، دۇرىس جول تابۋدىڭ بiر عانا سارا جولى بار. ول جول - شاعىن كونتينەنتتi قازاق بالالارىنا بۇل مەكتەپتi باسى ءبۇتiن بەرۋ. ودان ەشكiم دە ۇتىلمايدى، قىسىم دا كورمەيدi, قايتا ۇتاتىن بولادى»،- دەدiم داۋىسىمدى كوتەرە سويلەپ. ءشارiپحانوۆ iركiلiپ قالدى. ستول باسىنا جينالعاندار دا وسى ۇسىنىستى قولدادى. ل.وۆچارەنكو، ت.شلىكوۆا دا كەلiسiپ: «بۇل ماسەلەنi وسىلاي شەشكەنiمiز ءجون. اتا-انالاردىڭ ۇسىنىس-تiلەگi ورىندى»،- دەدi. كوپشiلiك پiكiرiن تىڭداپ، ويىن تۇجىرىمداعان بiرiنشi باسشى دولجەنكوۆ:

جاڭادان سالىنىپ جاتقان №137 ورتا مەكتەپ باسى ءبۇتiن قازاق بالالارىنا بەرiلەتiن بولسىن. بiز وسىنداي شەشiم شىعارايىق، قالالىق تيiستi ورىندارعا جينالىستىڭ ارنايى حاتتاماسىن ازiرلەڭiزدەر. جاڭا ديرەكتوردىڭ كانديداتۋراسىن قاراستىرىڭىزدار. ول سالىنىپ جاتقان قۇرىلىستىڭ بارىسىن، ساپاسىن قاداعالايتىن، بiتكەننەن كەيiن قابىلداپ الاتىن بولسىن. بالالاردىڭ مەكتەپكە كەلۋiن، وقۋشىلارمەن قامتاماسىز ەتۋدi بiرلەسiپ ۇيىمداستىرىڭىزدار، وعان قارسىلىق جوق. مەكتەپ 1 قىركۇيەكتە پايدالانۋعا قالايدا بەرiلەتiن بولۋعا تيiس. "الماتىكۋلتبىتستروي" باسقارماسىمەن ءوزiم دە سويلەسiپ، تەزدەتۋدiڭ جولدارىن قاراستىرامىن. كەلگەندەرiڭiزگە، اشىق اڭگiمە، ۇسىنىس، تالاپ قويعاندارىڭىزعا راحمەت! سiزدەرگە الداعى كۇندەردە دە كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەسiگiمiز اشىق. بۇل ماسەلەنi تۇبەگەيلi شەشتiك دەپ سانايىق، - دەدi.
سونىمەن ايلاپ مازانى العان، تالاي تۇندەر ويدى جەپ، جاندى قيناعان شەشiلۋi قيىن، ابدەن شيەلەنiپ تاس ءتۇيiن بولىپ قالعان ماسەلەنiڭ ءتۇيiنi ەندi شەشiلiپ، تارقاتىلىپ سالا بەردi. اۋىر جۇك ارقادان ءتۇستi, تاس ءتۇيiن بولىپ شيراتىلىپ كەلگەن جۇيكەمiز دە بوساپ، كەۋدەمiز كوتەرiلiپ قالدى. ويلانىپ، تولعانعان كiسi تىعىرىقتان قالايدا جول تاباتىنىنا، بولماعاندا امال تاباتىنىنا جۇرتتىڭ كوزi جەتتi. اتا-انالار دا توقتاپ قالعان iستiڭ كەدەرگiسi الىنىپ، حالىق پايداسىنا شەشiلگەنiن ەستiگەندە الگi بiزدi تابالاعانداردىڭ اۋىز­دارىنا قۇم قۇيىلدى. ال جۇرتتىڭ قۋانىشىندا شەك جوق.

بالا سانى جۇزگە جەتەر جەتپەس بول­سا دا №137 مەكتەپكە قازاق ورتا مەكتەبi دەگەن اتاۋ بەرiلدi. 1989 جىلى 31 تامىزدا مەكتەپ الدىندا كيiز ءۇي تiگiلiپ، مال سويىلىپ، قازان كوتەرiلدi. قىمىز، شۇبات الدىرىلىپ، مەكتەپتiڭ اشىلۋ سالتاناتىنا مادەني شارالار ۇيىمداستىرىلدى. اۋدان باسشىلارىنان باستاپ، ەلiمiزگە بەلگiلi عالىمدار ءا.قايداروۆ ت.كاكiشەۆ، م.مىرزاحمەتوۆ، جازۋشىلار س.ءجۇنiسوۆ، ش.سماحانۇلى، ح.ابدۋللين، رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنال، تەلەۆيزيادان، راديودان تiلشiلەر شاقىرىلدى. مەكتەپتiڭ الدىنداعى اۋلاعا اتا-انالار لىق تولدى. باستاۋىش كلاسقا بالالارىن جەتەلەپ كەلگەن كiسiلەردiڭ جۇزدەرi بال-بۇل جانادى. قازاق مەكتەبiنiڭ العاشقى قوڭىراۋى سوعىلىپ، سالتاناتتى تۇردە اشىلۋ ءراسiمi باستالدى. سودان كەيiن بالالار كلاستارىنا ورنالاستىرىلىپ، كەلگەن قوناقتار العاشقى اڭگiمە، اقىل، كەڭەس، جۇرەك جاردى لەبiزدەرiن وقۋشىلارعا ارنادى. بوياۋى ءالi كەۋiپ ۇلگەرمەگەن سىڭعىرلاعان جاڭا مەكتەپكە 500-دەي بالا جينالدى. جوبالاعانىمىزداي بولىپ شىقتى، بارلىق كلاستاردا بالالار سانى جەتكiلiكتi بولدى. اسiرەسە باستاۋىش كلاستاردا وقۋشىلار كوبiرەك ەكەن.

العاش رەت №118 مەكتەپتە 1986 جىلى اشىلعان قازاق كلاستارى ۋاقىت وتە كەلە №129 مەكتەپكە كوشiرiلiپ، ودان مiنە 1989 جىلى №137 قازاق ورتا مەكتەبi بولىپ قايتا اشىلدى. مەكتەپ تاريحى 1986 جىلدان باستالادى. ونىڭ اشىلعان جىلى ناق سول دۇربەلەڭگە تولى دۇنيە ءجۇزiنiڭ نازارىن اۋدارعان 1986 جىل بولىپ ەسەپتەلەدi. بيىل بۇل مەكتەپتiڭ اشىلعانىنا 20 جىل تولىپ وتىر. مەكتەپتi اشۋعا ات- سالىسقان ازاماتتار شونا سماحانۇلى، مارات توقاشباەۆ، ب.مۇقاشەۆ، عابيدەن قۇلاحمەتوۆ، مارات ابدiحالىقوۆ، بەيبiتباەۆا، مەدەت قايىرعاليەۆ، مۇقامەدجان الiمباەۆ، ق.ەرەشەۆتiڭ ەسiمدەرiن iلتيپاتپەن ەسكە الىپ ءوتۋ پارىز. بۇل ازاماتتاردىڭ بiرازى بۇگiندە ور­تامىزدا جوق.
ەكi جىلدان سوڭ №137 مەكتەپتەگi بالالار سانى مىڭنان اسىپ، ەكi اۋىسىممەن وقيتىن دەڭگەيگە جەتتi. سول كەزدە ۋاقىتشا قونىستاندىرىلعان ورىس باستاۋىش كلاستارى ءوز مەكتەپتەرiنە كوشiرiلدi. بۇل جاي قازاق مەكتەبi تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتiن تاريحي وقيعا بولدى. بiزدiڭ كۇرەس باسقالارعا سەرپiلiس بەردi.
شونا سماحانۇلى:
№137 مەكتەپتiڭ اشىلۋى قازاق مەكتەپتەرiنiڭ الدا كوپتەپ اشىلۋىنا مىسال بولاتىن بولدى. جالتاقتاماي جۇرگiزگەن سەنiڭ جوباڭ جاڭا جاعدايدا پايدالاناتىن جوبا بولدى، دەپ قولىمدى قىستى، شىن رياسىز كوڭiلiمەن قۋانىشىن بiلدiردi.

27.10.2011

مۇحتار قازىبەك،
م.ح.دۋلاتي قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6773