دارحان قىدىءرالى. رۋحاني رەنەسسانس جولى
«يسلام قاۋىمداستىعىنا بەيبىتشىلىك، جاڭعىرۋ، عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋ جانە وركەندەۋ اۋاداي قاجەت» ن.ءا. نازارباەۆ
زامانمەن بىرگە وزگەرگەن الەم
«يسلام قاۋىمداستىعىنا بەيبىتشىلىك، جاڭعىرۋ، عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋ جانە وركەندەۋ اۋاداي قاجەت» ن.ءا. نازارباەۆ
زامانمەن بىرگە وزگەرگەن الەم
ءبىر كەزدەرى ەۋروپاداعى رەنەسسانس داۋىرىنە تۇرتكى بولعان، وزىق عىلىمي جەتىستىكتەرى ارقىلى وركەنيەت كوشىن العا سۇيرەگەن يسلام الەمىنە ءحىح عاسىر وراسان زور قايعى-قاسىرەت الا كەلدى. الدەقاشان ناداندىق بۇلتى تۇمشالاپ، قاراڭعىلىق پەردەسى تۇسكەن، الەۋەتى السىرەپ، كەدەيشىلىكتىڭ اششى زاردابىن تارتقان، الاۋىزدىق جايلاپ، التىباقان بولعان جەر جۇزىندەگى مۇسىلمان جاماعاتى الاساپىران عاسىردا بوستان كۇنىن ۇمىتىپ، بوداندىق قامىتىن كيدى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى جاھاندىق سوعىستان كەيىن وسمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىمەن بىرگە يسلام الەمى تەرەڭ كۇيزەلىستى باستان كەشتى. باتىستىڭ باسىمدىعى ارتقان وسى تۇستا شام مەن مىسىردىڭ، ىستامبۇل مەن قازاننىڭ عالىمدارى وسى تىم كۇردەلى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارۋعا ۇمتىلىپ، وركەنيەت كوشىندەگى كەرۋەننەن ارتتا قالۋشىلىقتىڭ سەبەپتەرىن ىندەتە زەرتتەي باستادى. باسقا تۇسكەن قۇلدىق ولاردى: «ءبىز نەگە مۇنداي حالگە تۇستىك، نەگە بودان بولدىق؟» دەگەن پىكىردىڭ توڭىرەگىندە تەرەڭ ويلانۋعا جەتەلەدى. يسلام عۇلامالارىنىڭ پىكىرىنشە، يسلام ءدىنى - اللادان تۇسكەن اقىرعى، كامىل ءدىن، ەندەشە، ارتتا قالۋعا سەبەپشى بولعان يسلام ەمەس، سول ءدىننىڭ قاعيداتتارىن جاڭىلىس تاپسىرلەگەن مۇسىلماندار ەدى. ولاي بولسا، ءجۇرىپ وتكەن جولدى قايتا شولىپ، جاڭىلىس جىبەرىلگەن تۇستاردان قورىتىندى شىعارىپ، سانانى وزگەرتۋ كەرەك ەكەن. وسىنداي وي-تۇجىرىمعا كەلگەن كوپتەگەن عۇلامالار حح عاسىر باسىندا يسلام الەمىن جاڭعىرتۋ تۋرالى باستامالار كوتەرىپ، سونىڭ ءناتيجەسىندە ىستامبۇلدا «ىسلاحات»، مىسىردا «ءتاجديت»، قازان مەن قىرىمدا «ءجاديت» قوزعالىستارى كەڭ اۋقىمدا تاراي باستادى. شاحابەددين مارجاني، يسمايل عاسپىرالى سىندى ويشىل، اعارتۋشى عالىمداردان باستاۋ العان جاديتشىلدىك قازاق جەرىنە اباي، ءشاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ جانە احمەت بايتۇرسىنوۆ ارقىلى تامىر تارتتى.
شىن مانىندە سول تۇستاعى يسلام الەمىنىڭ ارتتا قالۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ عالىمداردىڭ وي-پىكىرلەرىن سارالاي كەلە، نەگىزگى سەبەپتەردى بىلايشا تۇجىرىمداۋعا بولاتىن سياقتى: ناداندىق، الاۋىزدىق، توماعا-تۇيىقتىق. بۇل ويدى ودان ءارى قاۋزاساق، دۇنيەدەگى بۇكىل ىندەتتىڭ باسىندا ناداندىقتىڭ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس. ال ءوزارا الاۋىزدىق مۇسىلمانداردى بوداندىققا اكەلدى، بوداندىق ەركىن ويلاۋ قۇقىنان ايىرىپ، توماعا-تۇيىقتىققا تىرەدى. مۇنىڭ ءبارى مۇسىلمانداردى تاقىر كەدەيشىلىككە، اقىر اياعى اشتىققا ۇرىندىردى.
راسىندا، شىڭعىس حاننىڭ جورىعىنان كەيىن قۇلدىراپ، بۇرىنعى قۇدىرەتىنەن ايىرىلعان يسلام الەمى توقمەيىلسۋگە، كەرتارتپالىققا بوي الدىردى. ونىڭ سوڭى مەكتەپ، مەدرەسە جانە زاۋيە بىرلىگىنىڭ اجىراۋىنا، دالىرەك ايتقاندا، مەدرەسەنىڭ قاساڭ قاعيداتتاردىڭ ەركىنە بەرىلىپ، رۋحانياتتان ىرگە اجىراتۋىنا جانە ءپان عىلىمدارىن شەتتەتۋىنە اكەلىپ سوقتى. وسىلايشا اقىل مەن جۇرەكتىڭ اراسىنا اۋىر سىزات ءتۇستى. زامانا قۇبىلىسىن ايقىن اڭعارعان ابايدىڭ «بۇل كۇندەگى تاحسيل عۋلۋم ەسكى مەدرەسەلەر عۇرپىندا بولىپ، بۇل زامانعا پايداسى جوق بولدى» دەي وتىرىپ، وعان ەم-شيپا رەتىندە اقىل، جۇرەك، قايراتتىڭ بىرلىگىن ۇسىنۋى سوندىقتان.
زادىندا، كۇللى الەمگە، بارشا ادامزاتقا جانە بۇكىل داۋىرلەرگە ارنالعان جاراتقاننىڭ جولداۋى بولعاندىقتان، يسلام - ۇنەمى جاڭارىپ، جاڭالانىپ وتىراتىن ءدىن. بۇل جەردە ءبىر ءجايتتى دۇرىس اڭعارعان ءجون: ءدىننىڭ وزەگى، يماننىڭ شارتتارى، سەنىم نەگىزدەرى وزگەرمەيدى; جاڭارىپ وتىراتىن - يسلامنىڭ ءومىر سالتى. سوندىقتان، يمان، ياعني سەنىم نەگىزدەرى ءبىر بولعانىمەن ادامزاتتىڭ ءوسۋى مەن ورىسىنە جانە داۋىرلەرىنە سايكەس كەلگەن پايعامبارلار اللانىڭ ءامىرى مەن ءومىر سالتىن جاڭارتۋ ارقىلى ءدىندى ۇزدىكسىز تولىقتىرىپ وتىرعان. ءاربىر پايعامبار كەلگەن سايىن ۋاحي ارقىلى ادامزات بالاسىنىڭ ءدىنى ورىستەپ، ءمىنەز-قۇلقى مەن عىلىمى وركەندەي تۇسكەن. سوندىقتان، وركەنيەتتىڭ كوش باسىندا قاشاندا پايعامبارلار تۇرعان. وسىلايشا مۇحاممەد الەيحيسسالاممەن بىرگە ءدىن كەمەلىنە كەلدى، بىراق ءدىن توقىراۋعا ۇشىراعان جوق. ويتكەنى، اسەم اتتارىنىڭ ءبىرى «ۇزدىكسىز، ۇدايى جاراتۋشى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن اللا تاعالا تۇسىرگەن قۇراننىڭ جاڭا اياتتارىمەن ەسكى اياتتاردىڭ ۇكىمىن جاڭالاۋ ارقىلى يسلام اقيقاتىنىڭ ءار داۋىرگە سايكەس ءوز شىندىعى بار ەكەنىن سانالارعا ۇقتىردى. حاديسكە سۇيەنسەك، بۇدان بىلاي يسلام نەگىزدەرىن زامانعا سايكەس تاپسىرلەۋ ءىسى مۋجادديت عالىمدارعا جۇكتەلدى. ماسەلەن، «يسلامنىڭ دالەلى» اتانعان يمام عازالي سونداي عالىمنىڭ ءبىرى ەدى. عازالي اماناتىن مارجاني ارقىلى قابىلداعان اباي دا جاڭالىقتىڭ لەبىن سەزىندى.
ءبىر ورىندا تۇرمايتىن ءداۋىر دوڭعالاعى تەگەرشىگىنەن زىمىراپ اينالدى. زامانمەن بىرگە دۇنيە دە وزگەردى. مۇسىلمان ەلدەرى حح عاسىردىڭ ورتا شەنى مەن ءححى عاسىرعا يەك ارتقان الماعايىپ تۇستا تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى. دەگەنمەن، كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرى وتكەن عاسىرداعى كەرتارتپالىقتان ايىعا المادى. قارجى داعدارىسىن باستان كەشكەن، كەدەيشىلىك قامىتىن كيگەن، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە ۇشىراعان ءبىراز مۇسىلمان ەلدەرىندە ءتۇرلى توڭكەرىستەر ورىن الىپ، كوز الدىمىزدا ساياسي رەجىمدەر اۋىستى. سونىڭ سالدارىنان ءجۇز مىڭداعان مۇسىلماندار اشتان قىرىلىپ، وتانىنان جىراققا اۋا كوشكەن بوسقىندار پايدا بولدى.
مىنە، وسىنداي كۇللى ۇمبەت تىعىرىققا تىرەلگەن كەزەڭدە قازاقستان پرەزيدەنتى بۇل ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىنە توقتاپ، يسلام الەمىنە تۇبەگەيلى شەشىمدەر ۇسىندى. بيىلعى جىلى استانادا وتكەن ءVىى بۇكىلالەمدىك يسلام ەكونوميكالىق فورۋمىندا سويلەگەن سوزىندە ەلباسى: «يسلامنىڭ ءوزى ءدىن رەتىندە ەشقانداي داعدارىسقا تۇسپەيدى. قوعامدى مودەرنيزاتسيالاۋ يسلامنىڭ ءوزىنىڭ نەگىزدەرىن بۇرمالاۋ دەگەن ءسوز ەمەس. يسلام قوعامىن مودەرنيزاتسيالاۋ قاجەتتىگى ايقىن بايقالىپ وتىر. بۇل الدىمەن تەحنولوگيالىق، عىلىمي جانە ەكونوميكالىق دامۋعا بايلانىستى»، دەپ اتاپ كورسەتتى. ن.ءا.نازارباەۆتىڭ وسى سوزدەرى ءمارتەبەلى مەيمانداردىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا يە بولىپ، يسلام الەمى ەلدەرىنىڭ كۇن تارتىبىنە ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلدى.
ابزال مۇسىلمان - مەملەكەتشىل ازامات
ۇلىستىڭ ۇيىتقىسى - ۇلت، مەملەكەتتىڭ وزەگى - قوعام بولسا، سول ۇلت پەن قوعامنىڭ رۋحى - ءدىن. بۇل رەتتە، ءبىز كوپتەگەن قاۋىمداردىڭ توپتاسۋىنا، ۇلتتاردىڭ ۇيىسۋىنا، ۇلىس رەتىندە قالىپتاسۋىنا ءدىننىڭ ىقپالىنىڭ اسا جوعارى بولعانىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. ماسەلەن، ورىس حالقى پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ ارقاسىندا الاۋىزدىعىنان ارىلىپ، بيىك مۇراتتاردى ماقسات تۇتقان ىرگەلى يمپەريا دەڭگەيىنە جەتتى. بۇل ورايدا تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ءجايت، ۇلتتى قالىپتاستىرۋدا ءدىن فاكتورى ءتىپتى كەيدە تىلدىك فاكتوردان دا بيىك ءتۇسىپ جاتادى. بۇعان ءتۇپ-تامىرى ءبىر، تىلدەرى جاقىن بولا تۇرا ءتۇرلى دىندەردى ۇستانعاندىقتان، ۋاقىت وتە كەلە ءبىر-بىرىنە قارۋ كەزەنگەن بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا شەڭبەرىندەگى ەلدەردىڭ تاعدىرى مىسال بولا الادى.
ءدىنسىز ادام بولۋى مۇمكىن، الايدا، ءدىنسىز قوعام بولمايدى. ءدىن قوعامدىق قۇبىلىس بولعاندىقتان، مەملەكەت تە ودان تىس قالا المايدى. قوعامتانۋ عىلىمىنىڭ اتاسى سانالاتىن يبن حالدۋن «مۇقادديما» دەپ اتالاتىن ايگىلى ەڭبەگىندە ءدىننىڭ قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەپ، مەملەكەت ىستەرىنە بولىساتىنىن، بۇعان تيىسىنشە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ دە دىنگە قامقور بولاتىنىن اتاپ كورسەتكەن. ءدىني سەنىم مەن قۇندىلىقتار ازاماتتاردىڭ بويىنا يماندىلىق پەن ادەپتى ۇيالاتادى، كىسىلىك پەن پاراساتتىلىقتى قالىپتاستىرادى، ناشاقورلىق، زيناقورلىق سياقتى جات قىلىقتار مەن جاماندىقتاردان تىيادى، وتباسىن ۇيىتىپ، قوعامدى ورنىقتىرادى. باتىستىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن رۋسسو ەل تۇراقتىلىعى ءۇشىن ازاماتتاردىڭ ءدىندار بولۋى ءتيىس ەكەنىن جازعان. ونىڭ پىكىرىنشە، ءدىندار ازاماتتار مەملەكەتكە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايدى، بيلىككە مويىنسۇنادى ءھام وتانشىل بولادى. ءدىن وسىلايشا زاڭمەن دە ورنىقتىرا المايتىن كەيبىر قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ وڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى. ءوز كەزەگىندە مەملەكەت تە ءدىندى قاداعالاپ، رەتتەپ وتىرۋى ءتيىس. ءدىننىڭ اتىن جامىلۋ نەمەسە ءدىندى بەتپەردە ەتىپ قولدانۋ ارەكەتىنەن، ەڭ باستىسى، ءدىننىڭ زارداپ شەگەتىنىن ۇمىتپاعان ابزال.
بولمىسىندا بەرەكەسىزدىككە، انارحياعا قارسى يسلام ءدىنى ەلدىڭ بىرلىگى مەن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەدى. قۇران «اللاعا، پايعامبارعا جانە بيلىك باسىنداعىلارعا مويىنسۇنۋدى» بۇيىرادى. بۇل رەتتە ءاز پايعامبارىمىز قوعام مەن جاماعاتتى بىرلىككە شاقىرا وتىرىپ، باسشىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋدى ۋاعىزدادى، باسشىعا باعىنۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرتتى. ماسەلەن، ابدۋللا يبن وماردان پايعامبارىمىز الايھيسالامنىڭ: «كىمدە كىم بويۇسىنۋدان باس تارتسا، قيامەت كۇنى اللا الدىندا ايتار ءۋاجى بولمايدى. كىمدە كىم (پاتشانى) مويىنداماي قايتىس بولسا، ناداندىق ولىمىمەن قايتىس بولادى»، دەگەن ءحاديسى ريۋايات ەتىلەدى (حاديس ساحيح، مۋسليم). سول سياقتى ابدۋللا يبن ابباستان پايعامبارىمىز الايھيسالامنىڭ: «كىمدە كىم باسشىدان وزىنە ۇنامايتىن ءجايتتى كورسە - سابىر ەتسىن، سەبەبى، ءبىر ادام جاماعاتتان ءبىر قارىس ءبولىنىپ، سول حالدە قايتىس بولسا، ناداندىق ولىمىمەن قايتىس بولادى»، دەگەن ءحاديسى ريۋايات ەتىلەدى (حاديس ساحيح، يمام بۇحاري). يمام عازالي بۇل تۋرالى: «ناشار جۇيەنىڭ ءوزى جۇيەسىزدىكتەن، بەرەكەسىزدىكتەن جاقسى. بيلىكتىڭ مىندەتى ءدىندى ساقتاۋ بولسا، ءدىندى قورعاۋدىڭ جولى دا بيلىكتىڭ، جۇيەنىڭ نىعايۋى ارقىلى بولادى. سوندىقتان، مەملەكەتتىلىكتى ساقتاپ، بيلىككە مويىنسۇنۋ كەرەك»، - دەپ جازىپ كەتكەن.
قۇران كارىمدە ءبىر ادامدى ءولتىرۋدىڭ بۇكىل ادامزاتتى ولتىرگەنمەن بىردەي ەكەنى ايتىلادى. بۇل ورايدا ءاربىر جاراتىلىسقا جاراتقاننىڭ تۋىندىسى رەتىندە قۇرمەتپەن قارايتىن مۇسىلماننىڭ تەرروريست بولۋى استە مۇمكىن ەمەس. وسىعان قاتىستى ءاز پايعامبارىمىز ءولتىرۋ ماقساتىندا قارۋ كەزەنگەننىڭ جۇماققا بارمايتىنىن ەسكەرتكەن. ولاي بولسا، قۇتتى وتانىنا، تۋعان جۇرتىنا قارسى قارۋ كەزەنگەننىڭ ۇكىمى قانشالىقتى قاتال بولاتىنىن ويلاۋدىڭ ءوزى اۋىر.
«وتاندى ءسۇيۋ - يماننان» دەگەن قاعيداعا جۇگىنسەك، مۇسىلماننىڭ دىندارلىعى ونىڭ وتانشىلدىعىمەن دە ولشەنەدى. بىزدىڭشە، ابزال مۇسىلمان - ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاپ، وتباسىنىڭ اماندىعىن تىلەيتىن مەملەكەتشىل ازامات. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك - تاۋبە دەگىزەر، تاۋەكەل ەتكىزەر قاستەرلى بويتۇمار، تالايدىڭ تاعدىرىنا بۇيىرماعان ەرەن باقىت. ازات ەل، ازاماتتارىنىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتەتىن تاۋەلسىز مەملەكەت بولماسا، وندا ءدىننىڭ دە، رۋحانياتتىڭ دا ەركىن تىنىستاي الماسى انىق. بودان ەلدە مەشىت تە، مەدرەسە دە بولمايدى، ازان دا ايتىلمايدى. ءبىز مۇنى جاقىن تاريحىمىزدان جاقسى بىلەمىز. سونىمەن قاتار، تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق ورناماعان ەلدە ءدىننىڭ احۋالى دا وڭالمايدى. سوندىقتان، ءدىن مەن رۋحانياتتىڭ ورىستەۋى ءۇشىن اۋەلى تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقتىلىق، تاتۋلىق پەن تىنىشتىق قاجەت. بۇل ورايدا تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا قادام باسقان قازاقستان تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى، بەيبىتشىلىكتىڭ بەلدەۋى رەتىندە يسلام الەمىنە ونەگە كورسەتىپ وتىر. ازاماتتارىنا سەنىم بوستاندىعىن ۇسىنعان زايىرلى قازاق ەلىندە يسلام ءدىنى ەرەكشە قارقىنمەن دامىپ، كەڭىنەن قانات جايۋدا.
يسلام - زايىرلى ءدىن. ىنجىلدەگى سياقتى «ءتاڭىردىڭ اقىسى - تاڭىرگە، تسەزاردىڭ اقىسى - تسەزارعا»، دەگەن قاعيدا بولماعاندىقتان، يسلامدا ءبىلىم مەن يمان، اقىل مەن جۇرەك، ءتان مەن رۋح، مەملەكەت پەن ءدىن اراسىندا دا قايشىلىق جوق. تاريحقا ۇڭىلسەك، مۇسىلمان ەلدەرىندە باتىستاعىداي تازا تەوكراتيالىق مەملەكەتتىڭ بولماعانى انىق. ماسەلەن، كاتوليكتەردىڭ سەنىمى بويىنشا پاپا ءتاڭىردىڭ جانە حازىرەتى يسانىڭ جەردەگى وكىلى، سوندىقتان ول جاڭىلىسپايدى، قاتەلەسپەيدى. ءتاڭىردىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزەتىن بولعاندىقتان ونىڭ امىرلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ كەرەك. شەكسىز بيلىكتى قولىنا شوعىرلاندىرعان پاپالار پاتشالارعا ۇكىمىن جۇرگىزدى، شىركەۋدىڭ اتىنان كرەست جورىقتارىن ۇيىمداستىردى. سوندىقتان باتىستا زايىرلىلىققا تالپىنۋ مەملەكەتتى شىركەۋدىڭ شەكسىز بيلىگىنەن قۇتقارۋ ارەكەتىنەن باستالعان ەدى. باتىستىق ماكياۆەللي، حوببەس، رۋسسو، لوكك جانە باسقا دا ويشىلدار شىعارمالارىندا مەملەكەتتى ءدىننىڭ قۇرساۋىنان قۇتقارىپ، شىركەۋدى ءوز قىزمەتىنە جەگۋ تۋرالى جازدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، باتىستا زايىرلى قوعام ورناتۋدى كوكسەگەن ويشىلداردىڭ ءوزى يسلامدى تانۋ ارقىلى سونداي بايلامعا كەلگەن دەۋگە نەگىز بار. يسلام تاريحىنا ءجىتى ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، مۇسىلمان مەملەكەتتەرىن مولدالار مەن يمامدار ەمەس، سۇلتاندار باسقارىپ كەلگەنىن اڭعارامىز. ءوز كەزەگىندە ءدىن عالىمدارى مەملەكەت ىستەرىنە ءجون-جوسىقسىز ارالاسىپ، ءوز ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلماعان. ولار مەملەكەت مۇددەسى جولىندا بيلىك باسىنداعىلارعا بولىسىپ وتىرعان. ويتكەنى، يسلامدىق تۇسىنىك بويىنشا، ءادىل پاتشا قۇت قونعان، اللانىڭ ەرەكشە مەيىرىمىنە بولەنگەن جان دەپ ەسەپتەلىنگەن.
«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي...»
ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ كارتاسى وزگەرىپ، ساحناعا جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر شىعا باستاعان تۇستا سەميۋەل حانتينگتون «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى جانە الەمدىك جۇيەنىڭ قايتادان قۇرىلۋى» دەگەن ايگىلى كىتابىن جاريالادى. ميكرو دەڭگەيدە يسلام مەن پراۆوسلاۆ، بۋددا، افريكالىق جانە باتىستىق حريستياندىق اراسىندا، ماكرو دەڭگەيدە مۇسىلمان، بۋددا جانە حريستياندىق وركەنيەتتەر اراسىندا ۇلكەن قاقتىعىس ورىن الاتىنىن ايتقان اۆتور بۇل سوعىسقا باتىستىڭ مەنمەندىگى، يسلامنىڭ ىمىراسىزدىعى جانە قىتايدىڭ قىرسىقتىعى سەبەپ بولادى دەگەن بولجام جاسادى. ول «وركەنيەتتەر قازانى» دەپ اتاعان ازيا ايماعىندا رەسەي، مۇسىلمان ازيا، قىتاي جانە اقش اراسىندا قاقتىعىس جۇرەدى دەگەن پىكىر ايتتى.
راسىندا، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن وش، فەرعانا، باكۋ، سۋمگايت، تاۋلى قاراباق، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە داۋ-جانجالدار بولىپ، ونىڭ اياعى ەتنوستىق قاقتىعىستارعا اينالدى. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستانعا ەكونوميكاسى شايقالعان، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى توقىراۋعا ۇشىراعان، ۇلتتىق قاتىناستارى شيەلەنىسكەن ەل مۇرا بولىپ قالدى. الايدا، سىندارلى ساياسات ۇستانعان رەسپۋبليكا باسشىلىعى تىعىرىقتان شىعار جولدى تابا ءبىلدى. يادرولىق قارۋدان باس تارتقان، ەلدەگى ۇلتتاردى ۇيىستىرا تۇسكەن جاس مەملەكەت دامۋدىڭ وزىندىك مودەلىن قالىپتاستىرىپ، ءدۇنيە جۇزىنە تانىلا باستادى. قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە قازاقستان كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋ، بۇرىنعى وداقتاستارىمەن ورتاق ءتىل تابىسۋ، تۋىسقان تۇركى جۇرتىنىڭ جاقىنداسۋىنا جانە ازياداعى ىنتىماقتاستىققا ۇيىتقى بولۋ، ءتىپتى ءۇندىستان مەن پاكستان سىندى الىپ ەلدەردى تاتۋلىققا شاقىرۋ سياقتى كەلەلى ارەكەتتەرى ارقىلى شىن مانىندە ەۋرازيالىق مەملەكەتكە اينالىپ ۇلگەردى.
حانتينگتوننىڭ پىكىرلەرىن جوققا شىعارعان قازاقستان پرەزيدەنتى الەم جۇرتشىلىعىنا عاسىرلار توعىسىندا وركەنيەتتەر اراسىندا قاقتىعىس ەمەس، كەرىسىنشە، مادەنيەتتەر اراسىندا كەلىسىمنىڭ، الەمدىك ىزگىلىكتىڭ التىن كىلتىن ۇسىندى. وسىلايشا، قازاقستان الەمدە وركەنيەتتەر اراسى قاقتىعىس پىكىرىنە قارسى تۇرۋدى، مادەنيەتتەر مەن ءدىن وكىلدەرى اراسىنداعى ديالوگتى جان-جاقتى قولداۋدى مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالدىرعان العاشقى مەملەكەت اتاندى.
جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن تەررورلىق ارەكەتتەن كەيىن الەمدەگى الپاۋىت ەلدەر يسلام ءدىنىن جاپپاي ايىپتاپ جاتقان كەزدە يسلام مەن تەرروريزمنىڭ ەشۋاقىتتا قابىسپايتىنىن، بۇل ەكى ۇعىمنىڭ ءبىر-بىرىنە مۇلدەم كەرەعار ەكەنىن دالەلدەپ، الەمدەگى بارلىق دىندەردىڭ ادامزاتتى تەك ىزگىلىككە شاقىراتىنىن ايتقان ەلباسى، مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن قازاق ەلىنە الەمدەگى كاتوليكتەردىڭ ءدىنباسىسى پاپا ءىى يوان پاۆەلدى شاقىردى.
استانا قالاسىندا وتكىزىلگەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ءى، ءىى، ءىىى سەزدەرى ەلىمىزدىڭ داڭقىن الەمگە پاش ەتىپ، اسقاقتاتا ءتۇستى. ەۋرازيا قۇرلىعىندا ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن تۇسىنىستىكتىڭ، رۋحاني كەلىسىم مەن ءوزارا ۇيلەسىمنىڭ وزىندىك ارالىنا اينالىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ باستاماسى بويىنشا ۇيىمداستىرىلعان بۇل باسقوسۋلاردىڭ ماقساتى - ءدىن وكىلدەرىنىڭ بۇكىل الەمدە بولىپ جاتقان قانتوگىستەرگە توقتاۋ ايتىپ، جاھاندا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق ورناتۋعا، وسىلايشا، ادامزات بالاسىنىڭ تۇسىنىستىك پەن بەيبىتشىلىك جاعدايىندا ءومىر سۇرۋىنە ىقپال جاساۋ بولاتىن.
ايتا كەتەرلىك ءجايت، استانا قالاسىندا وتكىزىلگەن ءدىندارلاردىڭ بۇل كەلەلى كەڭەستەرى اللانىڭ سوزىنەن باستاۋ الادى. وزگە ءدىن وكىلدەرىن كەلىسىمگە شاقىرعان قاسيەتتى كىتاپ قۇراندا بۇل تۋرالى: «(ەي، راسۋلىم), بىلاي دە: ەي، كىتاپ تۇسىرىلگەندەر! كەلىڭىز، سىزبەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى ورتاق سوزدە بىرلەسەيىك. ياعني، اللادان باسقاسىنا قۇلشىلىق ەتپەيىك، اللادان باسقا ءتاڭىر تانىمايىق. ەگەر بۇعان تەرىس اينالسا، بىلاي دە: كۋا بولىڭىز، ءبىز اللاعا مويىنسۇنعان مۇسىلمانبىز»، - دەپ ايتىلادى. ۇلى جاراتۋشى قاسيەتتى قۇران كارىمدە ءبىر-بىرىمەن تانىسىپ، ءبىلىسۋى ءۇشىن ادامداردى قاۋىم-قاۋىم، تايپا-تايپا ەتىپ جاراتقانىن ەسكەرتەدى. ەندەشە، بىلە-بىلسەك، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىز، ارقيلى ءداستۇرىمىز بەن مادەنيەتىمىز ءبولىنۋ ەمەس، بىرىگۋ، ايىرىلۋ ەمەس، تانىسىپ، ءبىلىسۋ ءۇشىن ەكەن.
قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن يسلام - كەڭدىك پەن كەشىرىمنىڭ، كەلىسىم مەن تۇسىنىستىكتىڭ، بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتىڭ ءدىنى. يسلام ءدىنى سالتانات قۇرعان بارلىق جەرلەردە وزگە سەنىم وكىلدەرى عاسىرلار بويى بەيبىتشىلىك اياسىندا ءومىر ءسۇردى. باعزىدان بەرى قازاق ەلىندە كوپتەگەن سەنىم وكىلدەرىنىڭ تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشۋى دە بۇل ءسوزىمىزدىڭ ءبىر ايعاعى. ويتكەنى، ءداستۇرى مەن ءدىنى ۇندەسىپ، دىلىمەن ۇيلەسىپ كەتكەن قازاق حالقى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ:
«سۇننەت ەمەس - كاپىرگە بەرمە ازار،
كوڭىلى قاتتى، ءدىلى ازاردان قۇداي بەزەر»، - دەگەن حيكمەتتەرىن جاتتاپ وسكەن حالىق. بۇل ءداستۇر قازاق حالقىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمدا بەرىك ورىن الدى. ءتىپتى ەلىمىز وتارشىلدىقتىڭ قامىتىن كيگەن كەزدە: "ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز" دەپ جىرلاعان دانا اباي:
«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى»، - دەپ ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىرعا باسىپ، ءسۇيۋدىڭ، ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان مەيىرىمدى اللادان باستاۋ الاتىنىن مەڭزەدى.
بۇل رەتتە ءدىننىڭ اۋەلى كوركەم مىنەزبەن ادىپتەلگەن ونەگەلى ءومىر ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال. ال كوركەم مىنەز كورىكتى ءسوز ارقىلى كەستەلەنىپ، كورىنىس تابادى. سونىمەن قاتار «ءدىن - ناسيحات». ەندەشە، قوعامدا تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىق سالتانات قۇرىپ، ديالوگتىڭ ودان ءارى ورىستەۋى ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا جاۋاپكەرشىلىك مول قاستەرلى مىندەت جۇكتەلۋدە.
ءدىن دىڭگەگى - ءدىل
يسلام ءدىنىن الەمدەگى نەگىزگى بەس مادەنيەتتىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ كورسەتكەن اتاقتى تاريحشى، قوعامتانۋشى ا.توينبي: «...مۇسىلمانداردىڭ رۋشىلدىق پەن اسىرە ۇلتشىلدىقتى اۋىزدىقتاۋداعى احلاقي، مورالدىق جەتىستىكتەرى قازىرگى دۇنيەگە قانشالىقتى قاجەت دەسەڭىزشى. ماسەلەنىڭ كەلىسىم مەن بەيبىتشىلىك اياسىندا شەشىلۋى ءۇشىن وسى مۇسىلمان پاراساتىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە جاعداي جاساۋ شارت»، دەيدى. راسىندا، ادامي قاسيەتتەردى ارداقتاپ، ادام قۇقىعىن اياققا تاپتاماي، ونى اسقاق ۇستاۋ - يسلامنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان، يسلام ءدىنىن قابىلداعان كەز كەلگەن قاۋىم ءوزىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن ساقتاپ قالىپ وتىرعان. ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى رەتىندە، يسلامعا مويىنسۇنعان تۇركى حالىقتارىنىڭ بۇگىندە ءوز ءتىلىن، ءدىلىن جانە تۇپكى ءداستۇرىن ساقتاپ قالعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
يسلام ۇلتتىق داستۇرلەردى تەرىستەمەيدى، كەرىسىنشە، عۇرىپ - شاريعات ۇكىمدەرىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن بۇلاق كوزدەردىڭ ءبىرى دەپ بىلەدى. ماسەلەن، مۋاز يبن ءجابال اكىم بولىپ تاعايىندالعاندا مەملەكەت ىستەرىندە ماسەلەنىڭ شەشىمى ەگەر قۇران مەن سۇننەتتەن تابىلماسا، وندا يجتيھات (ونىڭ ىشىنە ءداستۇر دە كىرەدى) جاساۋ ارقىلى ۇكىم شىعارۋ قاجەتتىگى تۋرالى ءسوز بولادى. حازىرەتى پايعامبار مۇنى قولداپ، قۋاتتايدى. بۇل رەتتە قازىرگى كەزدە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن جوعالتپاي، ۇلتتىق ءداستۇرلەرىن قاستەرلەپ وتىرعانى دا سوزىمىزگە دالەل بولسا كەرەك.
عاسىرلار بويى اتا-بابانىڭ تارىققان شاقتا بويتۇمارى، بولاشاققا باستار ءۇمىتى، تىعىرىقتان الىپ شىعار باعدارى بولعان يسلام ءدىنى قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر سالتىندا بەرىك ورىن العان. يسلامنىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمەن ەتەنە بولعانى سونشالىقتى، ءتىپتى ول ۇلتتىڭ ەڭ ەجەلگى سالت-داستۇرلەرىنە دەيىن ەتەنە ءسىڭىسىپ كەتكەن. بەسىك جىرىنان باستاپ جوقتاۋعا دەيىنگى قازاقتىڭ ءان-جىرلارىنان يسلامنىڭ اسەرىن كورۋگە بولادى. ونەگەلى وسيەتتەر، ناقىل سوزدەر ءھام ماقال-ماتەلدەرىمىزدە قۇران اياتتارى مەن حاديستەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ازان شاقىرىپ ات قويۋ; نەكە قيۋ، مارقۇمنىڭ جانازاسىن شىعارۋ; سالەم بەرىپ، سالەم الۋ; كىشىپەيىلدىك، كەڭدىك پەن كەشىرىمدىلىك قاسيەتى; اتا-انانى سىيلاپ، ارداق تۇتۋ; ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتۋ، ولارعا قىزمەت جاساپ، اق تىلەك-باتاسىن الۋ; قوڭسى-قولاڭعا كومەكتەسۋ; كورشى اقىسىن ۇمىتپاۋ; كەلگەنگە كەڭپەيىل قوناقجايلىلىق تانىتۋ; قولدان كەلگەنشە قايىرىمدى بولىپ، جاقسىلىق جاساۋ; وبال جانە ساۋاپ ۇعىمدارى; كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ جانە ەشكىمگە قيانات جاساماۋ; اماناتقا ادالدىق; جەتىم-جەسىردى ەلەپ-ەسىركەۋ; ۇيگە اياق كيىمدى شەشىپ كىرۋ، ونى الاستاپ، تازارتىپ، ۇيدە يت ۇستاماۋ; ولگەننىڭ ارتىنان جامان ءسوز ايتپاۋ جانە تاعى باسقا ساناپ تاۋىسا المايتىن كۇندەلىكتى سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ بارلىعى دا ۇلتىمىزعا يسلام ءدىنى ارقىلى ەنىپ، ال بۇرىننان بار بولعاندارى، بايىرعى بابادان ۇزىلمەي جەتكەندەرى كەمەلدەنىپ، تولىعىپ، ورنىعا تۇسكەن. سوندىقتان، يسلام ءدىنى - قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن قۇرايتىن ەڭ نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى.
مەككە-ءمادينادا دۇنيەنى نۇرلاندىرعان يسلام ساۋلەسى تۇركىستان توپىراعىندا، كەشەگى ءماۋراناھردا الماستىڭ قىرلارىنداي ساۋلە شاشىپ، جۇيەلەنىپ، سودان ىرگەلى ىلىمگە اينالدى. تارلان تاريحقا ءۇڭىلۋ ارقىلى بۇعان كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن، قۇران ءىلىمىن اسا بىلگىرلىكپەن ءتاپسىر جاساعان بەيداۋي، رازي سىندى ءمۇفاسسير-عالىمدار، حاديس ءىلىمىنىڭ ۇستىنى بولعان ايگىلى يمام بۇحاري، يمام تيرميزي سياقتى عۇلامالار، اقيدا-سەنىم نەگىزدەرى ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان ماتۋريدي، اشاري ءتارىزدى يمامدار، شاريعات عىلىمىن قالىپتاستىرعان ءابۋ حانيفا، ءابۋ يۋسۋف، مارعيناني ىسپەتتى فاكيحتار، تاساۋف-رۋحانيات ءىلىمىنىڭ شوقتىعى بيىك ۇستازدارى يۋسۋف حاماداني، قوجا احمەت ياساۋي باستاعان اۋليەلەر قۇران مەن سۇننەتتى باسشىلىققا الا وتىرىپ، يسلام ءدىنىن تۇتاس قالپىندا جۇيەگە ءتۇسىردى. سونىمەن قاتار، تۇركىستان فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، الگەبرا، گەومەتريا، گەوگرافيا، استرونوميا، مەديتسينا سياقتى عىلىم سالالارىندا توڭكەرىس جاساپ، ادامزات وركەنيەتىنە زور جاڭالىقتار ەنگىزدى. يسلامدىق قايناردان ءنار العان ءال-فارابي، يبن سينا، حورەزمي سىندى عۇلامالار باتىس وركەنيەتىنىڭ دە ورلەۋىنە تۇرتكى بولدى.
ءبىر تاڭعالارلىق ءجايت، تۇتاس داۋىرلەرگە سىيمايتىن وسى وراسان زور تابىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا جۇزەگە استى. بىزدىڭشە، مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قاراحان مەملەكەتىندە تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق بولدى. ەكىنشىدەن، ەلدىڭ بارشا تۇرعىندارى ءبىر عانا مازحابتى - يمام اعزام جولىن ۇستاندى. ۇشىنشىدەن، مەملەكەت باستى نىسانا رەتىندە ءبىلىم جولىن تاڭدادى. ەلدە ىرگەلى وقۋ ورىندارى اشىلىپ، عالىمدارعا قۇرمەت كورسەتىلدى. ءداستۇر مەن ءدىندى ۇشتاستىرعان جەرگىلىكتى عۇلامالار ءوسىپ جەتىلىپ، بوي كوتەرگەن ساۋلەتتى قالالار عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ وشاقتارىنا اينالدى. وسىلايشا، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا بارىنشا جاعداي جاساعان قاراحان مەملەكەتىندە مەكتەپ، مەدرەسە جانە زاۋيەنىڭ ۇيلەسىمدى بىرلىگى دۇنيەگە كەلدى. ەلدە ءدىني ءبىلىم دە، رۋحاني ءىلىم دە، ناقتى عىلىم دا وركەن جايدى. بۇل جاعداي شىڭعىس حان زامانىندا ءۇزىلىپ قالعانىمەن، ءامىر تەمىر كەزەڭىنە دەيىن جالعاستى. ودان كەيىن تۇعىرلى تۇركىستان تاريحي ءدۇربەلەڭدى باستان كەشىپ، الاۋىزدىقتان ارىلماعان قالپى قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا بەرىلدى.
بۇل ورايدا ءبىزدىڭ قاراحان مەملەكەتىنە ارنايى توقتالۋىمىزدىڭ ءمانى بار. بۇل مەملەكەت بۇگىنگى قازاقستان اۋماعىن الىپ جاتتى، ونىڭ دۇنيە جۇزىنە تانىمال بولعان ايگىلى قالالارى دا قازىرگى قازاق جەرىندە بولاتىن. سوندىقتان قاراحان مەملەكەتىن ءبىزدىڭ رۋحاني ءداستۇرىمىزدىڭ تاريحي تامىرى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. دەمەك، ادامزات وركەنيەتىن جاڭا بەلەسكە باستاعان رەنەسسانس قازاق توپىراعىنان ءنار الدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
تاريح ءۇشىن تىم قىسقا مەرزىم ارالىعىندا بەرەكە-بىرلىگى جاراسقان، ەكونوميكالىق الەۋەتى اسقان، شىعىس پەن باتىستى جالعاعان، رۋحانيات ورداسىنا اينالعان، حالقى جان-جاقتى ساۋاتتانعان، ۇلتىنىڭ ينتەللەكتۋالدى ورەسى بيىك، ءداستۇرى بەرىك، تاريحى تەرەڭ ىرگەلى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسقان قازاقستاننىڭ دۇنيە داعدارىسقا تۇسكەن وسىنداي الماعايىپ زاماندا جاڭا رۋحاني رەنەسسانسقا جول سالۋى ابدەن مۇمكىن.
بيىل يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ توراعالىعى تىزگىنىن قولعا العان تۇستا «يسلام الەمىنە رەفورما كەرەك» دەپ مۇسىلمان ۇمبەتىنە ءپاتۋالى پىكىر، بايلامدى ءۋاج ايتقان ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پاراساتتى ءسوزىن ءبىز وسىلاي جورىدىق.
دارحان قىدىءرالى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەتى.
استانا.
http://www.egemen.kz/314500.html
