جۇما, 29 ناۋرىز 2024
الاشوردا 14959 27 پىكىر 19 اقپان, 2020 ساعات 12:41

ساكەن Cەيفۋللين: «ۆ رۋگاتەلستۆە الاشوردينتسەۆ... يا بىل ودين يز پەرۆىح»

چاست VIءى

«اۆتوريتارنىە رەجيمى وپيرايۋتسيا نا تيومنىە ستورونى

چەلوۆەچەسكوي ناتۋرى، دەموكراتيچەسكيە – نا ەيو سۆەتلۋيۋ ستورونۋ».

ساكەن سەيفۋللين (پودليننوە يميا سادۋاكاس سەيفوللاۋلى. – س.ا.) – بىل ودنيم يز تەح نەسكولكيح ليتس، كوتورىە، كاك پيسال مۋستافا شوكاي وب ەتوم ۆ سۆوەي ستاتە «سوۆەتسكايا ۆلاست ي كازاحي»، وستاليس زا بورتوم پەرۆوي كازاحسكوي ناتسيونالنوي پارتي «الاش»، كوگدا «ۆسيا كازاحسكايا، وتنوسيتەلنو نەمنوگوچيسلەننايا، ينتەلليگەنتسيا ستالا پود زناميا «الاشا» [1].

ۆ 1967 گ. پري ۆسترەچە س كلاسسيكوم كازاحسكو-سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى سابيتوم مۋكانوۆىم، اۆتوروم پەسى «ساكەن سەيفۋللين»، بىۆشي كوميسسار ۆرەمەننوگو ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكوگو نارودنوگو سوۆەتا الاش وردا – پراۆيتەلستۆا اۆتونومي الاش اليمحان ەرمەكۋلى ناپومنيل ەمۋ، چتو وسنوۆاتەل ي ليدەر پارتي «الاش»، بىۆشي گلاۆا الاش وردى «اليحان بۋكەيحان بليزكو نە پودپۋسكال ساكەنا ك پارتي، ۆىرازيۆ ەمۋ سۆوە نەدوۆەريە» [2].

تۋرار رىسكۋلۋلى ۆ ودنوم يز سۆويح پيسەم كابىلبەكۋ سارىمولدايۋلى پيسال، كاك ۋگوۆوريل ساكەنا سەيفۋللينا (16-ي پۋنكت پروسبى) [3, ل. 256]، زانيماۆشەگو ۆ توت مومەنت پوست پرەدسەداتەليا سنك كازاسسر، تاكجە ناپيسات سووتۆەتستۆۋيۋششيە ماتەريالى ۆ تسككا نا الاشوردينتسەۆ. نو سادۋاكاس سەيفوللاۋلى، كوتوروگو ي ەگو گرۋپپۋ توت جە تۋرار ۆ بەسەدە ابدراحمانوم بايديلداۋلى (بايديلدين) ەحيدنو نازىۆالي «دەموگوگامي سەيفۋللينتسەۆ» [3, ل. 255]، ۆ وتليچيە وت تۋرارا، نە سپەشيل پيسات ۆ تسك ۆكپ (ب), تسككا ي وگپۋ «دوكلادنۋيۋ زاپيسكۋ». ون سدەلال ەتو ليش توگدا، كوگدا نا سەزدە سوۆەتوۆ كازاحسكوي اسسر، سوستوياۆشەمسيا ۆ اپرەلە 1925 گ. ۆ كىزىل-وردە، ەگو نە پەرەيزبرالي نا پوست گلاۆى سنك كازاسسر. تاكيم وبرازوم س. سەيفۋللين، بولشە گودا پوسلە ۋگوۆورا ت. رىسكۋلۋلى، نە رەشالسيا «پوجالوۆاتسيا» ي. ستالينۋ نا الاشوردينتسەۆ، چەم كاك بى وپراۆدال سۆويۋ نوۆۋيۋ كليچكۋ «دەموگوگ»، ناكلەياننۋيۋ نا نەگو دۆۋميا درۋگيمي. حوتيا، ۆ ەتوي زاپيسكە سادۋاكاس نە بەز گوردوستي پريزنالسيا، چتو ناچال پيسات نا الاش وردۋ رانشە ۆسەح: «...وتنوسيتەلنو الاشوردينتسەۆ، يا ناپيسال ۆ سيبيرسكي سوۆدەپ دوكلادنۋيۋ زاپيسكۋ، وبياۆليايا، چتو پرەدستاۆليايۋت يز سەبيا ەتي ليۋدي» [4, ل. 5.]. ك پوسلەدنەي دوكلادنوي زاپيسكە س. سەيفۋللينا ۆەرنۋس چۋت نيجە. سپەرۆا سلەدۋەت پروكوممەنتيروۆات رياد «نوۆىح سەنساتسيوننىح فاكتوۆ» و جيزني ي دەياتەلنوستي س. سەيفۋللينا، وزۆۋچەننىح دوكتوروم يستوريچەسكيح ناۋك ماراتوم ابسەمەتوۆىم ۆ ينتەرۆيۋ ناستوياششەمۋ پورتالۋ (Exclusive.kz). كوممەنتيروۆات ۆسە ەگو «سەنساتسيوننىە فاكتى» نەت نادوبنوستي، ۆ رامكاح ودنوي ستاتي وحۆاتيت ۆسە ەتو پروستو نەۆوزموجنو. نو ەسلي يمەننو م. ابسەمەتوۆ پوسلەدنيم ۆىستۋپيل ۆ «زاششيتۋ» يدەاليزيروۆاننوگو وبرازا س. سەيفۋللينا وت «پوليۆانيا گريازيۋ»، پري ەتوم پرەۆزوشەل ۆسەح وستالنىح اپولوگەتوۆ سوۆەتسكيح يدولوۆ ۆمەستە ۆزياتىح ۆ شليفوۆاني ەگو لۋنوليكوگو وبليكا، تو ون ي ستال وبەكتوم نيجەسلۋيۋششيح كوممەنتاريەۆ.

وسوبەننوستيۋ حاراكتەرا س. سەيفوللاۋلى بىلو ۆ توم، چتو وبۆينيايا دەياتەلەي الاش ۆ «بۋرجۋازنوم ناتسيوناليزمە»، سام پري ەتوم ودەۆالسيا نە كو ۆرەمەني مودنو، ستارالسيا ۆىگلياديت اريستوكراتوم، ۆيول سەبيا فرانت

وۆاتو، نوسيل تروست، ليۋبيل پوزيروۆات پەرەد اۋلنىمي جيتەليامي، بىل يزليشنە ساموۆليۋبليون، نارتسيسس، چتو ۋكراسيلو بى تۆورچەسكوگو دەياتەليا، پوەتا، پيساتەليا، نو نە گوسۋدارستۆەننوگو دەياتەليا (فوتو №№ 1-4).

               فوتو № 1                                        فوتو № 2

فاكت ۆ توم، چتو ۆ دەكابرە 1922 گ. III سەزدوم سوۆەتوۆ كيرگيزسكوي (كازاكسكوي) اسسر س. سەيفۋللين بىل يزبران پرەدسەداتەلەم سنك (پراۆيتەلستۆا) كازاسسر، ۆ ساموم ناچالە اپرەليا 1925 گ. وسۆوبوجديون وت ەتوي، حوت ي نومينالنوي، نو ۆىسوكوي دولجنوستي، كوتورۋيۋ زانيمال بۋكۆالنو 2 گودا 5 مەسياتسەۆ. ستويت زامەتيت، چتو ەتو بىلا پەرۆايا ي پوسلەدنيايا ۆىسوكايا دولجنوست ۆ ەگو پوليتيچەسكوي كارەرە. نو، سوگلاسنو نوۆىم سەنساتسيوننىم «فاكتام» م. ابسەمەتوۆا، پراۆدا بەز ساميح فاكتوۆ، ەتيح 29 مەسياتسەۆ وكازالوس بولەە چەم دوستاتوچنو، چتوبى ون پروياۆيل سەبيا «ۆىدايۋششيمسيا پوليتيچەسكيم دەياتەلەم»، ۆ بىتنوست «پەرۆىم رۋكوۆوديتەلەم كازاحستانا» ي «ياۆلياياس ستاۆلەننيكوم احمەتا بايتۋرسىنا»، ي يمەننو ون «دولجەن بىل رەاليزوۆات بلەستياششي زامىسەل الاشوردينتسەۆ» پو پرەۆراششەنيۋ كازاحستانا «ۆ مەستو پريتياجەنيا تيۋركسكوگو ميرا». پراۆدا، وتۆەچايا نا درۋگوي ۆوپروس، ون نەسكولكو ۋتوچنيل سۆويۋ سەنساتسيۋ، وتمەتيۆ، چتو «مۋستافا شوكاي ۆيدەل تۋركەستانسكوە گوسۋدارستۆو، ون حوتەل وبەدينيت تيۋركسكيە نارودى، ا ساكەن سەيفۋللين مەچتال سوزدات رەسپۋبليكۋ، راۆنوپراۆنۋيۋ ۆ رامكاح سويۋزا سوتسياليستيچەسكيح رەسپۋبليك». نەسموتريا نا سوبستۆەننوە پريزنانيە س. سەيفۋللينا ۆ زاپيسكە ي. ستالينۋ و توم، چتو «س 1917 گ. ستال يارىم پروتيۆنيكوم «كيرگيزسكيح ناتسيوناليستوۆ الاشوردىنتسەۆ»، بوروۆشيحسيا پروتيۆ بولشەۆيزما، ۆو گلاۆە س بۋكەيحانوۆىم» [4, ل. 7]، يستوريك م. ابسەمەتوۆ نە تولكو پريپيسال ەگو ك الاش وردە، نو ەششيو ۆوزۆيول ەگو ۆ رانگ يح ليدەرا، ۆوجديا، ا ساميح الاشوردينتسەۆ - ۆ «ەگو سوراتنيكي». كاجەتسيا، دو ەتوگو نە دودۋمالاس داجە سوۆەتسكايا كاراتەلنايا سيستەما پري وسۋجدەني ەگو ك سمەرتنوي كازني ۆ 1938 گ. «يا داجە بولشە سكاجۋ, - نە ۋنيماەتسيا م. ابسەمەتوۆ ۆ درۋگوم ابزاتسە، - سەيفۋللين نە پروستو بىل سۆيازان س الاش وردوي، نو كاجدىي راز ەتو پودچيوركيۆال، ريسكۋيا بىت وبۆينەننىم ۆ ناتسيوناليزمە، چتو، سوبستۆەننو، پوزجە ي سلۋچيلوس». ۆ درۋگوي مومەنت ون سام سەبيا وپروۆەرگ: «سەيفۋللين رابوتال نا سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست، ي ەيۋ جە بىل ۋنيچتوجەن». ي ەتو فاكت، چۋت لي نە ەدينستۆەننايا يستينا، پروزۆۋچاۆشايا يز ۋست دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك. دليا پوتۆەرجدەنيا دوستوۆەرنوستي ۆسەح وستالنىح «سەنساتسي»، م. ابسەمەتوۆ وتمەتيل، چتو «سەم لەت بىل گەنەرالنىم ديرەكتوروم ناتسيونالنوگو ارحيۆا كازاحستانا» ي چتو ەمۋ «پوسچاستليۆيلوس پوبىۆات ۆ 20 ارحيۆاح گوسۋدارستۆ ميرا», پوەتومۋ «سموتريت تولكو نا فاكتى، ا نە دومىسلى».

فوتو № 3

دا، ۆسيو ەتو زۆۋچيت كاك سەنساتسيا! نو، نو... وتنيۋد نە ناۋچنايا. پوسكولكۋ نە يمەەت پود سوبوي نيكاكيح، ەششيو راز پودچەركنۋ - نيكاكيح فاكتولوگيچەسكيح وسنوۆاني. پودوبنىە «سەنساتسي» نە ۋروۆەن دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك، ا پلود بۋرنوي فانتازي وبىۆاتەليا، ەسلي نە سكازات بولشە.

تەپەر پو پوريادكۋ. دا، دەيستۆيتەلنو ليدەرى «الاش»، ا نە ودين م. شوكاي، ستاۆيلي تسەل سوزدات ليبو ەدينوە تيۋركو-مۋسۋلمانسكوە گوسۋدارستۆو، چتو بىلو وتراجەنو ۆ پروەكتە ۋستاۆا پارتي «الاش»، ليبو مۋسۋلمانسكۋيۋ فەدەراتسيۋ (يلي شتاتوۆ). بۋكۆالنو پو سلەدام ۆەرولومنوگو زاحۆاتا بولشەۆيكامي تسەنترالنوي ۆلاستي ۆ پەتروگرادە (پو ستار. كالەنداريۋ - 25.10.1917), پەرەحودا ۆ يح رۋكي ۋفى (26.10.1917) ي تاشكەنتا (28.10.1917), ۆ كونتسە وكتيابريا – ناچالە نويابريا 1917 گ. بۋدۋششيە وتتسى-وسنوۆاتەلي

فوتو № 4

تۋركەستانسكوگو مۋحتارياتا («كوكاندسكايا اۆتونوميا» پو-سوۆەتسكي), باشكيرسكوي ي الاشسكوي اۆتونومي، سوزۆاۆ ەكسترەننوە سوۆەششانيە ۆ ورەنبۋرگە، رەشيلي پرەدۆاريتەلنو وبرازوۆات وتدەلنىە درۋگ وت درۋگا ناتسيونالنىە اۆتونومي، ۆ توم چيسلە ۆ تۋركەستانە [5, ت. ءى، س. 214-215]. ۆ حودە پوسلەدۋيۋششيح يح ۆسترەچ (ۆ گ. الاش، سامارە، ورەنبۋرگە ي ۋفە), سوستوياۆشيحسيا ۋجە پو فاكتۋ وبرازوۆانيا تريوح ۆىشەپەرەچيسلەننىح اۆتونومي، ا تاكجە اۆتونومي تاتارستانا، يح ليدەرى دوگوۆوريليس وبەدينيتسيا ۆ «مۋسۋلمانسكۋيۋ فەدەراتسيۋ ...» يلي «مۋسۋلمانسكيە شتاتى ۆوستوچنوي روسسي» [5, ت. ءى، س. 262]. سلەدۋەت ناپومنيت، چتو ينتسياتيۆا ي رەشەنيە و سوزداني تۋركەستانسكوگو مۋحتارياتا بىلو پرينياتو نا ەكسترەننوم سوۆەششاني ۆ ورەنبۋرگە س ۋچاستيەم بۋدۋششەگو گلاۆى باشكيرسكوي اۆتونومي ا.-ز. ۆاليدوۆا، سامو رەشەنيە بىلو پرەتۆورەنو ۆ جيزن دۆۋميا ۆيدنىمي دەياتەليامي «الاش» م. تىنىشبايۋلى ي م. شوكاەم ۆ كونتسە نويابريا 1917 گ. ۆ كوكاندە، كوتورىە زاتەم ۆوزگلاۆليالي ەگو پووچەرەدنو، پاراللەلنو يزبراۆشيس ۆ چلەنى الاش وردى – پراۆيتەلستۆا اۆتونومي الاش [6, ت. ح، س. 202]. ۆتورۋيۋ پوپىتكۋ سوزدانيا ەدينوگو كازاحسكو-باشكيرسكو-تۋركەستانسكوگو گوسۋدارستۆا يلي فەدەراتسي كازاحسكيە ي باشكيرسكيە ليدەرى بەزۋسپەشنو پرەدپرينيالي ي پري Cوۆەتاح - ۆ 1919-1920 گگ. دوستوۆەرنىە فاكتى ۋپريامو سۆيدەتەلستۆۋيۋت، چتو ۆ دەكابرە 1919 گ.، ۆ زاپيسكە ۆ. لەنينۋ چلەن باشكيرسكوگو ۆرك (ۆوەننو-رەۆوليۋتسيوننوگو كوميتەتا) ا.-ز. ۆاليدوۆ پرەدلاگال وبەدينيت كازاحسكۋيۋ ي باشكيرسكۋيۋ اسسر (كاك وتمەچالوس ۆىشە، سوگلاشەنيە و سوزداني ەدينوگو كازاحسكو-باشكيرسكوگو گوسۋدارستۆا بىلو پودپيسانو ليدەرامي الاش ي باشكيري ەششيو ۆ سەنتيابرە 1918 گ. [7, لل.  30-31] – پريم. اۆتوروۆ.). ۆ توت جە دەن پوليتبيۋرو تسك ۆكپ (ب) پوستانوۆيلو «پرەدلوجيت پرەزيديۋمۋ ۆتسيك سوزۆات سوۆەششانيە س ۋچاستيەم پرەدستاۆيتەلەي تسەنترا (كرەمليا), باشۆرك، كازۆرك ي در.»، گدە بىلو ديرەكتيۆنو ۋكازانو «رازرەشيت وتريتساتەلنو ۆوپروس و سلياني باشكيرسكوي ي كيرگيزسكوي رەسپۋبليك» [8, س. 358]. ەتو ياركو يلليۋستريرۋەت كوۆارنۋيۋ تسەل سوۆەتوۆ: وني ناتسيونالنوە سامووپرەدەلەنيە ۆىياۆليالي نە پو ۆولە ي چايانيام ساميح نارودوۆ، ا cوزداۆالي سۆويمي ت.ن. دەكرەتامي، سلوۆنو تسار-سامودەرجەتس. ەتو پەرۆوە. ۆتوروە – ونا نە دوپۋسكالا سليانيا رودستۆەننىح نارودوۆ، وسوبەننو تيۋركسكيح، نەسموتريا نا يح سوبستۆەننىە سترەملەنيا ي ۆوليۋ، كاك راز ناوبوروت - رازۆوديلا يح پو ناتسيونالنىم اۆتونوميام.

پو وچەرەدنوي سەنساتسيوننوي ۆەرسي م. ابسەمەتوۆا، چەم ۆ ودنوم ي توم جە ينتەرۆيۋ نە راز پروتيۆورەچيت سامومۋ سەبە، ساكەن «بىل تەسنو سۆيازان س تيۋركسكوي ينتەلليگەنتسيەي:  تاتارسكوي، باشكيرسكوي، نوگايسكوي، ازەربايدجانسكوي… ۆ ۆوزدۋحە ۆيتالا گۋستايا تەن «پانتيۋركيزما». پارادوكس سيتۋاتسي ۆ توم، چتو وتەچەستۆەننىە يستوريكي-پروفەسسيونالى، اپولوگەتى كازاحسكو-سوۆەتسكوي تراكتوۆكي سوبىتي ناچالا حح ۆ.، ا تاكجە ي يح ۆەرنىە ۋچەنيكي ۆ ەرۋ نەزاۆيسيموستي، ۋپورنو لەپيات يز ت. رىسكۋلۋلى «نەۋتوميموگو بورتسا زا ەدينستۆو تيۋركسكيح نارودوۆ»، «اۆتورا-نوسيتەليا يدەي و ەدينوم تۋركەستانە» [9]. نو پري ەتوم پرەدنامەرەننو يگنوريرۋەت توت فاكت، ناپريمەر، چتو دوكلادىۆايا ي. ستالينۋ وب يتوگاح سۆوەي پوەزدكي ۆ ورەنبۋرگ ۆ پيسمە وت 20.02.1922 گ.، ت. رىسكۋلۋلى پرەدلوجيل ۆوۆسە ۋپرازدنيت كازاحسكۋيۋ اسسر س نەپوسرەدستۆەننىم پريسوەدينەنيەم ەيو گۋبەرني (؟) ك تسەنترۋ (ك روسسي), ۆىراجايا پري ەتوم ۋۆەرەننوست، چتو «سو ستورونى كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو) ناسەلەنيا نيكاكيح نەۋدوۆولستۆي نە ۆسترەتيت ەتوت شاگ، ەسلي نە ۆيدەت وبراتنو» [8, سس. 390-391]. ا ەگو اۆانتيۋرا وب «وبرازوۆاني سرەدنەازياتسكوي فەدەراتسي» س رازدروبلەنيەم كازاحسكوي رەسپۋبليكي – پريۆەلا ك پوليتيكە رازدروبلەنيا ۆسەگو رەگيونا پو ناتسيونالنىم رەسپۋبليكام.

چتو جە دو سەيفۋللينسكوگو پانتيۋركيزما، تو ۆوپرەكي «سەنساتسيوننىم فاكتام» م. ابسەمەتوۆا، ني ك يدەە، ني ك نەودنوكراتنىم پوپىتكام سوزدانيا، توچنەە ۆوزروجدەنيا ەدينوگو تيۋركسكوگو گوسۋدارستۆا ساكەن نيكاكوگو وتنوشەنيا نە يمەل. پريچيوم ني دو سوۆەتسكوي ۆلاستي، ني پري نەي. نە ون دولجەن بىل رەاليزوۆات ەتوت «بلەستياششي زامىسەل» ليدەروۆ «الاش». پوسكولكۋ، ۆو-پەرۆىح، ساكەن ني ۋروۆنەم سۆويح زناني، ني وپىتوم وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي، تاك ي نە دوروس دو يدەي ۆوزروجدەنيا ەدينوگو تۋركەستانا. ەدۆا ناچاۆ سۆويۋ اكتيۆنۋيۋ وبششەستۆەننۋيۋ دەياتەلنوست س ۋچاستيا ۆ ۆىپۋسكە اكمولينسكوي گازەتى «تىرشىلىك» («بىتيە» يلي «جيزن». – س.ا.), ورگانيزاتسي ي رۋكوۆودستۆا مولودەجنوگو كوميتەتا «جاس قازاق» ۆ اكمولە ۆ يۋلە 1917 گ.، كوگدا ۆ ورەنبۋرگە زاكونچيلسيا ءى ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكي سەزد، پوستانوۆيۆشي سوزدات كازاحسكۋيۋ ناتسيونالنۋيۋ پارتيۋ، كوتورايا ۆسكورە پولۋچيت نازۆانيە «الاش»، سادۋاكاس سەيفوللاۋلى وكتيابرسكي پۋتچ (يمەننو پۋتچ،  فاكتيچەسكوي رەۆوليۋتسيەي ياۆليالاس فەۆرالسكايا. – س.ا.) بولشەۆيكوۆ پرينيال نا ۋرا سو ستيحامي. ءى ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكي سەزد ودوبريل پرەدۆاريتەلنىي سپيسوك كازاحسكيح كانديداتوۆ ۆ دەپۋتاتى ۆسەروسسيسكوگو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا، گدە يميا س. سەيفوللاۋلى فيگۋريروۆالو ليش ۆ ناچالە.

ۆو-ۆتورىح، ۆ 1917 گ. ون نە ۋچاستۆوۆال ني ۆ ودنوم يز 3-ح ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكيح سەزدوۆ، سوستوياۆشيحسيا ۆ ورەنبۋرگە 2-8 اپرەليا، 21-26 يۋليا ي 5-13 دەكابريا 1917 گ. پوسكولكۋ اپرەلسكي سەزد، دە-فاكتو ءى-ي ۆسەكازاحسكي فورۋم، بىل سوزۆان كاك «تۋرگايسكي وبلاستنوي»، نا يۋلسكي ي دەكابرسكي سەزدى – پەرسونالنو پريگلاشاليس ورگانيزاتورامي  (ليدەرامي «الاش»), ۆ توم چيسلە وت اكمولينسكوي وبلاستي م. جۋمابايۋلى، ا. سەيتۋلى، ا. تۋرلىبايۋلى ي ش. الجانۋلى (ودين يز ورگانيزاتوروۆ پارتي «ءۇش ءجۇز».). ۋچاستيە س. سەيفوللاۋلى ۆ يۋلسكوم سەزدە ۆىرازيلوس ليش وتپراۆكوي وت يمەني كوميتەتا «جاس قازاق» يز اكمولى تەلەگراممى س پوجەلانيەم «پروۆوزگلاسيت روسسيۋ فەدەراتيۆنوي رەسپۋبليكوي» (سوستاۆيل ي وتپراۆيل تەلەگراممۋ بيرمۋحاممەت ايباسۋلى، يلي ايباسوۆ [10, س. 59]). بولەە توگو ۆسكورە يميا سادۋاكاسا ۆىچەركنۋتو يز سپيسكا كازاحسكيح كانديداتوۆ ۆ دەپۋتاتى ۆسەروسسيسكوگو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا. ۆ سپيسوك ۆوشلي يسكليۋچيتەلنو چلەنى ي ۋبەجديوننىە ستوروننيكي پارتي «الاش». يمەننو پو ەتوي پريچينە س. سەيفۋللين پريمكنۋل ك سوۆەتسكوي ۆلاستي، كوتوروي بىل وبيازان سۆوەي كراتكوۆرەمەننوي، نو گلاۆوكرۋجيتەلنوي كارەروي ي ۆ بلاگودارنوست سلۋجيل ەي رەۆنوستنو، ۆسەي ۆەروي ي پراۆدوي دو پوسلەدنەگو دنيا. ا. بايتۋرسىنۋلى نە ۋبەجدال ي نە ۆىدۆيگال ەگو نا پوست پرەدسەداتەليا سنك كازاسسر. ەسلي ۋ س. سەيفوللاۋلى س دەياتەليامي «الاش» يمەلوس حوت چتو-تو وبششەە – تو ەتو ليش ەگو ناتسيوناليزم.

ەتي فاكتى نايدۋت سۆوي نەوپروۆەرجيمىە دوكازاتەلستۆا كاك ۆ پروتوكولاح تەح سەزدوۆ، تاك ي ۆو ۆسەح درۋگيح ارحيۆنىح ماتەريالاح. يگنوريرۋيا يلي سوزناتەلنو فالسيفيتسيرۋيا يح، ۋۆاجاەمىي يستوريك م. ابسەمەتوۆ نە ستولكو گرەشيت پروتيۆ يستوري، سكولكو وتريتساەت ساموگو س. سەيفوللاۋلى ي ەگو رومان «تەرنيستىي پۋت». ۆ ەتوي سۆيازي يا ناستوياتەلنو رەكومەندۋيۋ ۋۆاجاەمومۋ يستوريكۋ پەرەچيتات «تەرنيستىي پۋت» س كارانداشوم ۆ رۋكە، ەسلي ۆووبششە چيتال ەگو.

پوميمو پروچەگو، ۋتۆەرجدايا وب ۋچاستي س. سەيفوللاۋلى ۆ 2-ح سەزداح الاش وردى، ي ۋبەجدايا سلۋشاتەلەي ۆ ەگو دوستوۆەرنوستي تەم، چتو زاششيششال ديسسەرتاتسيۋ پو تەمە الاش وردى، م. ابسەمەتوۆ، ەلەمەنتارنو پۋتاەتسيا «ۆ تريوح سوسناح» - ۆ نازۆانياح ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوگو دۆيجەنيا، پارتي، اۆتونومي ي ەيو پراۆيتەلستۆا. الاش وردا – وفيتسيالنوە نازۆانيە ۆرەمەننوگو ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكوگو نارودنوگو سوۆەتا (پراۆيتەلستۆا), كوتورىي، ك سۆەدەنيۋ يستوريكا، بىل سفورميروۆان ۆ پرەدپوسلەدني دەن (12.12.1917 گ.) زاسەدانيا دەكابرسكوگو ءىى ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكوگو سەزدا ي تولكو پوسلە توگو، كاك يم بىلا وبرازوۆانا ناتسيونالنو-تەرريتوريالنايا اۆتونوميا الاش. تو ەست سەزد سپەرۆا وبرازوۆال گوسۋدارستۆو (اۆتونوميۋ) الاش، زاتەم سفورميروۆال ەگو پراۆيتەلستۆو الاش وردا - كاك ۆىسشۋيۋ يسپولنيتەلنۋيۋ ۆەتۆ گوسۋدارستۆەننوي ۆلاستي [5, ت. ح، س. 202]. پوەتومۋ پريمەنيات ك دۆۋم – يۋلسكومۋ ي دەكابرسكومۋ - وبششەناتسيونالنىم سەزدام وبوزناچەنيە الاش وردا نەكوررەكتنو. سلەدۋەت ليش دوباۆيت، چتو وسنوۆاتەلي ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوگو دۆيجەنيا نە نازىۆالي سەبيا «ينتەلليگەنتسيەي، ليدەرامي يلي ەليتوي «الاش»، ا سۆوە دەلو – دۆيجەنيەم «الاش». ەتو ۋسلوۆنىە وبوزناچەنيا، پريمەنياەمىە ۋچيونىمي-الاشەۆەدامي وتنوسيتەلنو دۆيجەنيا، ەگو وسنوۆاتەلەي ي ليدەروۆ، يسحوديا يز وفيتسيالنوگو نازۆانيا سوزداننوي يم پارتي «الاش» ي اۆتونومي الاش.

نو، وپيات جە، ساكەن نيكوگدا نە بىل «پەرۆىم رۋكوۆوديتەلەم كازاحستانا» - س دەكابريا 1922 پو اپرەل 1925 گگ. ون زانيمال پوست گلاۆى سنك كازاسسر، تو ەست گلاۆى پراۆيتەلستۆا، نو نە گوسۋدارستۆا. سو دنيا پرەوبرازوۆانيا رەسپۋبليكي الاش ۆ كازاحسكۋيۋ اسسر، ۆپلوت دو 1937 گ. پەرۆىم يلي ۆىسشيم رۋكوۆوديتەلەم رەسپۋبليكي ياۆليالسيا سەكرەتار كازاحسكوگو كرايكوما ۆكب (ب). سووتۆەتستۆەننو، س. سەيفۋللين نە موگ «يزدات ۋكاز» («چتوبى وبۋچەنيە شلو نا گوسۋدارستۆەننوم كازاحسكوم يازىكە»). ۋكاز – پرەروگاتيۆا گلاۆى گوسۋدارستۆا ۆ ليتسە حانا، تساريا، يمپەراتورا يلي پرەزيدەنتا. پراۆيتەلستۆو – كوللەگيالنىي گوسۋدارستۆەننىي يسپولنيتەلنىي ورگان، ەگو رۋكوۆوديتەل ۆ ليتسە پرەدسەداتەليا يلي پرەمەر-مينيسترا نە پرينيماەت ەدينوليچنوگو رەشەنيا، ا پرينيماەتسيا كوللەگيالنوە پوستانوۆلەنيە ۆسەم سوستاۆوم پراۆيتەلستۆا.

ورەنبۋرگ – نە تسەنتر الاش وردى، نە بىل سوسرەدوتوچەنيەم كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي ي گورود نە زالوجەن حانىم ابلحايروم، كاك وب ەتوم گولوسلوۆنو ۋتۆەرجداەت توت جە م. ابسەمەتوۆ، كوتورىي ەششيو دوباۆلياەت: «پانتيۋركسكيە لوزۋنگي نابيرالي پوپۋليارنوست ي پوەتومۋ بىلو رەشەنو ساكەنا ي ەگو سوراتنيكوۆ يز ورەنبۋرگا ۋبرات». ۆسيو ەتو نە بولەە، چەم دومىسلى دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك.

ءىى ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكي سەزد ستوليتسەي اۆتونومي الاش ۆىبرال گ. سەميپالاتينسك، توچنەە گ. الاش، راسپولوجەننىي ريادوم س نيم، نو پري پرەوبرازوۆاني الاش ۆ كيرگيزسكۋيۋ (كازاكسكۋيۋ) اسسر، كازاحسكيە ليدەرى ۆىستۋپالي كاتەگوريچەسكي پروتيۆ ورەنبۋرگا كاك ەيو ستوليتسى. پريچينۋ تومۋ پودروبنو وبياسنيل مۋستافا شوكاي ۆ ستاتە «وترىۆكي يز ۆوسپوميناني و 1917 گ.»: «ورەنبۋرگ – ستوليتسا ورەنبۋرگسكوگو كازاچەستۆا، ۆىروسشايا نا باشكيرسكوي زەملە. ناسەلەنيە گورودا – تاتارى، رۋسسكيە ي رۋسسكيە-كازاكي. ناشيح جە كازاحوۆ ۆ ەتوم گورودە – ۆسەگو نەسكولكو سەمەي. ي تەم نە مەنەە ۆ تەچەنيە دوۆولنو دولگوگو ۆرەمەني ورەنبۋرگ سلۋجيل ناستوياششيم تسەنتروم كازاحسكوگو ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا. كاك ەتو موگلو سلۋچيتسيا؟ دەلو ۆ توم، چتو نا ۆسەي تەرريتوري راسسەلەنيا تۋروك-كازاكوۆ نەت ني ودنوگو گورودا يلي گورودسكوگو تيپا پوسەلەنيا، گدە بى وني سوستاۆليالي حوت سكولكو-نيبۋد زامەتنوە كوليچەستۆو ناسەلەنيا. ۆەزدە ي ۆسيۋدۋ وني ۆ مەنشينستۆە... تاكيم تسەنتروم موگ سلۋجيت ليۋبوي گورود، گدە بى پروجيۆالا گرۋپپا سوزناتەلنوي كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي، رەشيۆشەي ناچات ي پوۆەستي بوربۋ زا ناتسيونالنىە ينتەرەسى سۆوەگو نارودا. نايبولەە پودحودياششيمي گورودامي بىلي بى تاشكەنت، الما-اتا، سەميپالاتينسك، راسپولوجەننىە ۆ تسەنترە راسسەلەنيا بولشوي ماسسى كازاحسكوگو ناسەلەنيا» [11, ت. 9, س. 243-244].

ۆ 1925 گ. رۋكوۆودستۆو كازاسسر دوبيلوس پەرەنوسا ستوليتسى ۆ پەروۆسك، پوزجە پەرەيمەنوۆاننىي ۆ كىزىل-وردۋ. سلەدوۆاتەلنو، نيكتو «ساكەنا ي ەگو سوراتنيكوۆ يز ورەنبۋرگا نە ۋبيرال»، ۆسە گوسۋدارستۆەننىە ورگانى، زا يسكليۋچەنيەم كازكرايكوما ۆكپ (ب), بىلي پەرەديسلوتسيروۆانى ۆ كىزىلوردۋ دوبروۆولنو.

سۆەرحسەنساتسيەي، گرانيچاششەي رازۆە چتو س ناۋچنوي فانتاستيكوي، موجنو نازۆات سلەدۋيۋششيە ۋتۆەرجدەنيا م. ابسەمەتوۆا، كوتورىح داجە نەسەرەزنو كوممەنتيروۆات: 1) «ساكەن س پەرۆىح دنەي ناچال فورميروۆات سوبستۆەننۋيۋ ارميۋ»، 2) «ۆ تو ۆرەميا دەكلاراتسيا نارودوۆ سسسر ەششە نە ۋسپەلا ستات پۋستىم زۆۋكوم ي ساكەن ەتيم اكتيۆنو پولزوۆالسيا، ناچاۆ سوزداۆات پەرۆىە ۆوەننىە شكولى»، 3) «ون ستويال ۋ يستوكوۆ نە تولكو فينانسوۆو-ەكونوميچەسكوي سيستەمى، نو و سوزدانيا سوبستۆەننوي ميليتسي، ارمي، اۆياتسي، كينو، ناۋكي، كنيگويزدانيا»، 4) «ۆ 1923 گ. پەرۆىە دەنەجنىە رۋبلي ۆىشلي يمەننو س پودپيسيۋ س. سەيفۋللينا. ون دوبيلسيا توگو، چتوبى ۋ ناشەي رەسپۋبليكي بىلي سۆوي دەنگي، سۆويا پلاتەجنايا سيستەما»، 5) «ۆ پەريود ەگو رۋكوۆودستۆا كازاحستانۋ بىلي پريسوەدينەنى سەۆەرنىي، ۆوستوچنىي، تسەنترالنىي كازاحستان، پوزجە پري ۋچاستي س. حودجانوۆا - يۋگ كازاحستانا. تاكيم وبرازوم، ۆ 1924 گودۋ ناسەلەنيە ناشەي رەسپۋبليكي ۆىروسلو نا 4,5 ملن.(؟) چەلوۆەك» ي ت.د. ەسلي س. سەيفوللاۋلى دەيستۆيتەلنو سوزدال سوبستۆەننۋيۋ ارميۋ، ۆوەننىە شكولى ي ميليتسيۋ، پوچەمۋ جە ونا نە زاششيتيلا سۆوەگو سوزداتەليا، كوگدا ەگو ارەستوۆالي، مەسياتسامي پىتالي پو لوجنىم وبۆينەنيام ي راسسترەليالي؟ نو ەسلي سەرەزنو، تو پەرۆوە ۆ سوۆرەمەننوم كازاحستانە مينيستەرستۆو وبورونى (ۆوەننىي سوۆەت پري الاش وردە) [6, ت. ح، س. 464]، پەرۆىە ۆوەننىە ۋچەبنىە زاۆەدەنيا ي پەرۆۋيۋ رەگۋليارنۋيۋ ارميۋ يز بولەە، چەم 8 كاۆالەريسكيح پولكوۆ [12, س. 72]، ۆوەۆاۆشيح ۆ 1918-1920 گگ. پروتيۆ كراسنوي ارمي، ۋسپەلا سوزدات الاش وردا، پراۆيتەلستۆو رەسپۋبليكي الاش. پري سوۆەتاح پەرۆىم كازاحسكوە كوننوە ۆويسكو كراسنوي ارمي پىتالسيا سفورميروۆات مۋحامەديار تۋنگاچين، بىۆشي چينوۆنيك وسوبىح پورۋچەني پري تۋرگايسكوم گەنەرال-گۋبەرناتورە، پلاتنىي اگەنت وحرانكي، ۆزياتوچنيك ي، رازۋمەەتسيا، ودين يز پەرۆىح كازاحسكيح كوممۋنيستوۆ-بولشەۆيكوۆ. و نيوم پودروبنەە ۆ پرودولجەني تەمى.

م. ابسەمەتوۆ نە پەرۆىي، وچەۆيدنو ي دالەكو نە پوسلەدني، كتو بەزۋسپەشنو پىتاەتسيا دوكازات، چتو دوكلادنۋيۋ زاپيسكۋ وت 19.04.1925 گ. پيسال نە س. سەيفۋللين، كتو ياروستنو زاششيششاەت ەگو ي ۆسيۋ وتەچەستۆەننۋيۋ يستوريۋ وت «پوليۆانيا گريازيۋ». نو ۆ وتليچيە وت وستالنىح «سەيفۋللينوۆەدوۆ»، م. ابسەمەتوۆ وتۆاجيلسيا زاششيششات س. سەيفۋللينا زا ەگو كنيگۋ «تەرنيستىي پۋت»، سىگراۆشۋيۋ تراگيچەسكۋيۋ رول ۆ 1930-ح گگ. پري ماسسوۆوم پرەسلەدوۆاني دەياتەلەي «الاش». «ساكەن سۆوەي كنيگوي پوكازال, - ۋۆەرياەت ون، - چتو ۆسە ەتو نە تولكو بىلو، نو ي يمەلو وگرومنوە ۆليانيە نا كازاحوۆ.  ۆ تەح ۋسلوۆياح ون سپەتسيالنو پريمەنيل تاكۋيۋ ليتەراتۋرنۋيۋ فورمۋ، ياكوبى پولەميزيرۋيا س نيمي. ون ۆ پرينتسيپە دوكازال، چتو بىلا تاكايا موششنەيشايا سيلا، س كوتوروي وني موگلي سوزدات سۆوە ناتسيونالنوە گوسۋدارستۆو ي كوتورايا سوستاۆليالا سەرەزنۋيۋ كونكۋرەنتسيۋ سوۆەتسكوي ۆلاستي».

نە ستول ۆاجنو، كاكوۆى بىلي يستيننىە موتيۆى اۆتورا كنيگي «تەرنيستىي پۋت»، كۋدا ۆاجنەە بىلي حاراكتەر ي ماسشتابى ەيو پوسلەدستۆي دليا كازاحسكوي رەسپۋبليكي. كاك پرودەمونستريروۆالي سامي سوبىتيا 1920-1930-ح گگ.، ەتوت رومان-ەسسە پرەجدە ۆسەگو پوسلۋجيل دوپولنەنيەم ك پرەدىدۋششەي «دوكلادنوي زاپيسكە». ەيو تراگيچەسكيە پوسلەدستۆيا وسوبەننو ياركو پروياۆيلسيا س كونتسا 1920-ح ۆپلوت دو 1940-ح گگ. پري ماسسوۆوم ۆىياۆلەني ي پرەسلەدوۆاني الاشوردينتسەۆ، يح رودنىح ي بليزكيح، ا تاكجە يح ستوروننيكوۆ پو ۆسەي سترانە ي زا ەيو پرەدەلامي.

نەت نەوبحوديموستي تسيتيروۆات ي اناليزيروۆات سوبستۆەننو سامۋ دوكلادنۋيۋ زاپيسكۋ س. سەيفۋللينا، ۆ كوتوروي اۆتور، سوگلاسنو دوگوۆوريوننوستي س ت. رىسكۋلۋلى، تاكجە ودنوبوكو وبۆينيال دەياتەلەي «الاش» ۆ «ناتسيونالنو-رەاكتسيوننوستي»، حاراكتەريزۋيا سلوجيۆشەەسيا يز-زا يح دەياتەلنوستي «پولوجەنيە ەششيو كراينە وپاسنو دليا كومپارتي ۆ كيرگيزي» [4, ل. 458]. ەتا زاپيسكا، ۆمەستە س منوگوچيسلەننىمي سەكرەتنىمي زاپيسكامي-دونوسامي ت. رىسكۋلۋلى، ا تاكجە س جالوبامي س. مەندەشۋلى، پرەدوستاۆيلي ي. ستالينۋ پولنوە وسنوۆانيە ناپراۆيت ۆ كازاحسكۋيۋ اسسر سۆويوگو نامەستنيكا ف. گولوششيوكينا دليا بوربى س وسترىمي پروياۆلەنيامي گرۋپپوۆششينى – «سادۆاكاسوۆششينوي»، «سەيفۋللينششينوي»، «نۋرماكوۆششينوي» ي ت.د.، كوتورۋيۋ تسەنتر ساما جە ناساجدالا تسەلەناپراۆلەننو رۋكامي تەح جە ت. رىسكۋلۋلى، س. سەيفۋللينا، ك. سارىمولداۋلى ي در. ۆ تەچەنيە 1920-1925 گگ.

ۋديۆيتەلنو، نو نيكتو يز وتەچەستۆەننىح يستوريكوۆ نا وبراششاەت ۆنيمانيە نا ليچنوست ف. گولوششيوكينا ي نا توت فاكت، چتو يمەننو ون رۋكوۆوديل چۋدوۆيششنوي راسپراۆوي ناد پوسلەدنيم يمپەراتوروم روسسي نيكولاەم ءىى ي ۆسەي ەگو سەمەي. يستوريك رەۆوليۋتسي ۆ. بۋرتسەۆ، ليچنو زناۆشي ف.ي. گولوششيوكينا، پيسال و نيوم: «ەتو تيپيچنىي لەنينەتس. ەتو چەلوۆەك، كوتوروگو كروۆ نە وستانوۆيت. ەتا چەرتا وسوبەننو زامەتنا ۆ ەگو ناتۋرە: پالاچ، جەستوكي، س نەكوتورىمي ەلەمەنتامي دەگەنەراتسي».

ۆ پارتينوم بىتۋ ون وتليچالسيا ۆىسوكومەريەم، بىل دەماگوگوم، تسينيكوم. كازاحوۆ ون ۆووبششە زا ليۋدەي نە سچيتال. نە ۋسپەل ف. گولوششيوكين پوياۆيتسيا ۆ كازاحستانە، كاك زاياۆيل، چتو سوۆەتسكوي ۆلاستي تۋت نەت ي نادو ۋسترويت «مالىي وكتيابر». ەگو ۆ كازاحسكوي اسسر س ۆوستورگوم ۆسترەتيل نيكولاي ەجوۆ - ودين يز گلاۆنىح ورگانيزاتوروۆ ماسسوۆىح رەپرەسسي 1937-1938 گگ.، يزۆەستنىح كاك «بولشوي تەررور». ون رابوتال ۆ 1923-1926 گگ. ۆ كازاسسر وت وتۆەتسەكرەتاريا سەميپالاتينسكوگو گۋبكوما ركپ (ب) دو زامەستيتەليا وتۆەتسەكا كازكرايكوما ۆكپ (ب) پود ناچالوم ف. گولوششيوكينا.

ي. ستالين ۋمەل ي پودوبرال نۋجنىح كادروۆ، چتوبى سلوميت سۆوبودوليۋبيۆىي، ۆولنىي دۋح گوردوگو نارودا ۆەليكوي ستەپي.

سپيسوك پەرۆويستوچنيكوۆ:

1 «ۆولنىي گورەتس»، 21-28.06, 5-12.07.1920 گ. تيفليس.

2 ءا. بوكەيحاندى توبەتكە تەڭەگەن كىم؟ - https://kazakh-tv.kz/kz/view/blog/page_178508_bokeikhanovty-tobetke-tenegen-kim?fbclid=IwAR3nlM1xVZSufc558PvvsF2DHjBHk4akzattqeh_ngekz3rF-N4VXTpzMfw

3 رگاسپي ف.17,وپ. 85, د. 77. ل. 254-258. ماشينوپيس.زاۆەرەننايا كوپيا.

4 اپ رك (الماتى): ف. 811, وپ. 24, د. 243, لل. 7-17.

5 بوكەيحان ءا. شىعارمالارى – سوچينەنيا. – استانا: «الاشوردا» قق، 2018. – 15 توموۆ.

6  زاكي ۆاليدي توگان. بوربا نارودوۆ تۋركەستانا ي درۋگيح ۆوستوچنىح مۋسۋلمان-تيۋركوۆ زا ناتسيونالنوە بىتيە ي سوحرانەنيە كۋلتۋر. كنيگا ءى. – ۋفا: «كيتاپ»، 1994. – 400 س.

7 سپەتسارحيۆ فسب رف (موسكۆا، رف): دەلو ر-34862.

8 امانجولوۆا د. نا يزلومە. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا. – الماتى: يزداتەلسكي دوم «تايمس»، 2009. – 412 س.

9 «انا ءتىلى»، 25.12.2019.

10 سەيفۋللين س. تار جول، تايعاق كەشۋ: رومان-ەسسە. – الماتى: «جازۋشى»، 2009. – 432 ب.

11 شوقاي م. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى: 12 تومدىق. – الماتى: دايك-پرەسس، 2012.

12 ابدىگاليۋلى ب. ۆويسكو الاش. كازاحسكيە چاستي ۆ سوستاۆە بەلوي ارمي (1918-1920 گ.گ.) – استانا: فوليانت، 2017. – 416 ب.

سۋلتان حان اككۋلى

چاست ءى.  كتو وني – پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

چاست Iى. تيومنايا ستورونا لۋنى يلي كتو وني - پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

چاست ءIىى. پراۆدا وب امانگەلدى يمانوۆە، ۆوسپرينيماۆشيم سلوۆو «بولشەۆيك» كاك «كيپچاك»

چاست ءىV. باحىتجان كاراتايۋلى: «يا بىل كوممۋنيستوم دو لەنينا»

چاست V. كولباي توگىسۋلى: «س لەنينىم يا داۆنو ناحوديلسيا ۆ درۋجەسكوي پەرەپيسكە»

چاست Vءى. پوششيوچينا تۋرارۋ رىسكۋلۋلى

Abai.kz

27 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1578
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2280
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3601