ي.جەمەنەيدىڭ «تۇرىك حالىقتارى ادەبيەت تارحىنا كىرىسپە» اتتى وقۋ قۇرالىن وقىعىن سوڭ...

اعىمداعى جىلدىڭ مامىر ايىندا قولىما اتالمىش وقۋ قۇرالى ءتۇستى، (قازۇۋ باسپا ۇيىنەن باسىلعان، الماتى 2019 جىل) كىتاپتىڭ العى سوزىندە: تاۋەلسىزدىك بەرگەن مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، جاڭاشا تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە جاڭاشا وقۋلىق جازۋ قاجەتىن سەزىندىك دەپ باستاپتى. بۇل ءسوز ءبىزدى بىردەن ۇلكەن ويدىڭ يرىمىنە جەتەلەدى...

ارتىنشا، كىتاپتا تۇركتانۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنە كەزەك بەرىپتى، ءبىز سونىڭ ىشىندەگى ويىمزدى وقتاي تۇسەتىن بىرنەشۋىنە توقتالساق:

الما قىراۋباي: تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋگە مۇمكىندىك العان وسى شاقتا، بار كۇشىمىزدى سالىپ ەڭبەك ەتپەسەك، تاريحىمىزعا دا، حالقىمىزعا دا وپاسىزدىق جاساعان بولامىز. كەڭەستىك داۋىردە تالاي زيالىلارىمىز ايدالىپ، ازاپ شەككەندەرىنە قاراماستان وسى جولعا وزدەرىن ارنادى؟

راس-اۋ، دەپ ءبىز دە ءوزىمىزدى سۇراققا تارتا باستادىق... بۇگىندە ءبىز نە ىستەپ ءجۇرمىز؟!  بۇگىنگى ءار قازاق زيالىسى ءوز سالاسى بويىنشا ۇلت الدىندا پارىزى مەن قارىزىن وتەپ جۇرمە...؟!

ءا.ءتاجىباي: اتاسىن تانىمايتىن حالىقتىڭ اياعىن نىق باسىپ تۇرۋى مۇمكىن ەمەس، دەگەن ءسوز، ءتىپتى دە نامىسىمىزعا قامشى باستى.

راحمانقۇل بەردىباي: ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق دەي وتىرىپ، سونىڭ ىشىنەن ءوزىمىزدى ىزدەسەك، دەپتى.

ي.جەمەنەي: ادەبيەت تاريحتىڭ رۋحى ىسپەتتەس، ءار حالىق ءوزىنىڭ جانىن سونىڭ ىشىنەن تابادى. سوندىقتان دا تاريح پەن ادەبيەتتى ءبولىپ قاراستىرۋعا بولمايدى، دەپ ءوز باعىتتىن ايقىنداپتى.

ءيا، ادەبيەت تاريحتتىڭ كوركەم كارتيناسى، سول داۋىردەگى حالىقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىنىڭ، تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ايناسى.

عالىم يسلام جەمەنەي كەشەگى ورتالىق كەزەڭنەن ازات، جالتاقتاۋدان ادا ويمەن، «شاينالعان استى اۋزىنا سالماي»، شاماسى جەتكەنشە تىكە، ءتۇپ نۇسقا ادەبيەتپەن، تىڭ دا سونى جولمەن ءوز تامىرىن ىزدەگەن.... بۇل وقۋ قۇرالىن جازۋ بارىسىندا اۆتور 81 ادەبيەت پايدالانعان، سونىڭ تەڭ جارتىسى پارسى، تۇرىك، ت.ب. حالىقتاردىڭ ءتۇپ نۇسقاداعى ەجەلگى جازبالارى. تاريحي شىندىقتى تابۋ ءۇشىن اۆتور اۋىزشا جانە جازباشا (جازبا كىتاپ، ارحەلوگيا، فولكلور) دەرەكتەرگە وتە ساقتىقپەن قاراعان، جاڭاشا باعا بەرگەن.

ادەبي شىعارما ءوز زامانىنىڭ جارشىسى، دەسە دە ول، ەشقاشان زامانعا باعىندايدى. ادەبيەت زاماننىڭ الدىندا بولادى، دەگەن اۆتور، ءسوزىن بىلاي جالعايدى: ادەبي شىعارمانىڭ ەڭ ۇزدىگى - «قۇران». ونىڭ اۆتورى - اللا. ادامزات بولمىسى تاريحىنىڭ وتكەنىن، بۇگىنىن، ەرتەڭىن يالاھي سانادان ۇشقىنداپ جاتقان ادامي سانامەن ۇعىنا الاتىن مول مۇمكىندىككە يە. سول ءۇشىن ادامزات تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالالارىندا «قۇراننان» بۇرىنعى جانە «قۇراننان» كەيىنگى ءداۋىردى قامتيدى. ال «قۇران» بارلىق ءداۋىردى قامتيتىن تۋىندى، دەپ ويىن قورىتادى.

ەجەلگى تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتى ب.ز.ب ءVى-V عاسىردان باستاۋ الادى، ونىڭ دالەلى ەرتەدەگى پارسىلاردىڭ كونە جادىگەرى ءزاردوشت ءدىنىن نەگىزىندە جازعان 815 ءبولىم، 21 كىتاپتان تۇراتان «اۆەستا» اتتى كيەلى كىتابى. وندا تۇرىك حالىقتارى ءومىر سۇرگەن مەكەندى تۇران دەپ جازىپ، سول داۋىردە يران ەلىنە شابۋىل جاساعان تۇران ەلىنىڭ پاتشاسى افراسيابتىڭ يراندى بيلەگەنىن سول اۆەستادان وقيمىز. كىتاپ ماتىنىندە: افراسياب  2 رەت، تۇراندىق افراسياب 1 رەت، جاۋىز افراسياب 1 رەت، تۇراندىق جاۋىز افراسياف 4 رەت، اسا قايراتتى افراسياف 5 رەت كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ ەجەلگى تۇران ەلىنىڭ پاتشاسى افراسيابتى (قورقىنىش تۋدىراتىن تۇلعا) دەپ جازادى.  افراسياب ءسوزىنىڭ لەكسيكالىق ماعىناسىن يرانتانۋشى نەمىس عالىمى فەرديناد يۋستي (1837-1907): «ۇرەي تۋدىراتىن ادام» دەپ بەرگەن.  ح عاسىردا ابىلقاسىم فەرداۋسي اۆەستانى ولەڭگە اينالدىرىپ، 49327 بايىتكە جەتكىزىپ ادەمى ءورىپ «شاھناما» دەپ ات قويدى كىتابىنا. وندا اۆتور افراسيابتىڭ اتا تەگىن بىلاي تاراتادى: پيشانگ يبن ءزاشىم يبن تۋرك يبن سەپ يبن ءناسپ يبن دۋرۋ ءشاپ يبن تۋج يبن فەريدۋان. ۇسەيىن شاھيدي مازاندەرنيدىڭ «شاھناماعا تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»: پيشانگ  ءيراجدىڭ قىزى ماھ افريدكە ۇيلەنەدى، ولاردان مانەۋشەر اتتى ۇل بالا تۋىلادى. اتاسىنىڭ كەگىن سالەم جانە تۇردان الادى. يران عالىمدارىنىڭ پايىمداۋىنشا فەريدۋن تۇرعا تۇرىك جانە شىن ەلىن باسقارۋعا بەرەدى. سودان ونىڭ ەلى تۇران (تۇر) ەلى بولىپ اتالادى، دەپ جازادى. ماھمۇت قاشعاري «لۇعات ات-تۇرىك» سوزدىگىندە:

الىپ ەر توڭا ءولدى مە؟

جالعان دۇنيە قالدى ما؟

زامان ءوشىن الدى ما؟

ەندى جۇرەك جارىلار!، دەپ حاتقا تۇسىرگەن. الماتى.-1 توم.-70 بەت.

ءجۇسۇپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىك» داستانىندا:

تاجىكتەر ونى افراسياب اتاعان،

ەلدەرگە ول كوپ ىزگىلىك جاساعان.

تاجىكتەر دە حاتقا مۇنى تۇسىرگەن،

كىتاپ جوق بولسا،

ونى كىمدەر تۇسىنگەن، دەي كەلە افراسيابتىڭ الىپ ەر توڭا ەكەنىن جازادى. ال مۇحاممەد قايدار دۋلات «تاريح ي راشيدي» ەڭبەگىندە افراسياب ەسىمىن 19ا، 182ا، 235ا بەتتەردە ايتادى: «قاشعار-كونە ءارى بايىرعى قالالاردىڭ ءبىرى. ەجەلگى زاماننان بەرى قاشعار سۇلتاندارى افراسياب تۇرىك ۇرپاعىنان ەدى. افراسيابتى موعىلدار بۇعا حان دەپ اتايدى. ونىڭ تەگى: افراسياب يبن داد نيشين يبن تۇر يبن ارفيدۋن. بۇل «تاريح گۋزيدا» جانە قوجا راشيداددين فازللاھتىڭ «ماجما-ءات-تاۋاريح» كىتابىنان الىندى.

الىپ ەر توڭا اكەسى تۇردىنىڭ كەگىن يران پاتشاسى مانۋەشەردەن الۋ ماقساتىندا كەسكىلەسكەن شايقاس جاساپ، يراندىقتادى جەڭەدى، مانۋەشەردىڭ ۇلى ناۋزەردى بىرنەشە سوعىستا تىزە بۇكتىرەدى، سولاي قىزىلباستىڭ ەلىندە ون ەكى جىل (كەيبىر زەرتتۋدە 28 جىل)  تاققا وتىرادى. مىنە سوندىقتان بۇل ۇرەي تۋداتىن ادام دەگەن افراسياب اتاۋى يراندىقتاردىڭ بەرگەن ەسىمى.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 661 جىلىنان 750 جىلىنا دەيىن تاققا وتىرعان ۇممەيە حاليفاتى قۇلاپ ونىڭ ورنىنا 750 جىلى ابباس حاليفاتى بيلىككە كەلەگەن سوڭ، 751 جىلىندا تاراز ماڭىندا مۇسىلمان اسكەرلەرى مەن تۇرىك حالىقتارى بىرلەسە ورىتىپ، 100 مىڭ قولمەن جاۋلاۋشىلىق ماقسساتتا كەلگەن قىتاي اسكەرىمەن كەسكىلەسكەن شايقاس جاسادى، قىتايدىڭ 50 مىڭىن ءولتىرىپ، 30 مىڭىن تۇتقىنعا الادى، 20 مىڭى زورعا قاشىپ قۇتىلدى، مىنە بۇل شايقاس تاريحتا اتىلاق شايقاسى دەپ اتالدى. وسى شايقاستان سوڭ تۇركىلەر يسلام ءدىنىن قارسىلىقسىز قابىلداي باستادى. وسىدان باستاپ بۇل دالادا اراب مادەنيەتى، ءتىلىنىڭ ورلەۋ كەزەڭى باستالدى. (751 ۇلكەن شايقاس جونىندە اراب تريحشىسى ازەددين يبن ءاسير جازبالارىندا جازادى).

ب.ز.ب ءVى-V عاسىردان باستاپ 751 جىلعا دەيىنگى 1300 جىلدان استام ۋاقىت ەجەلگى تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتى دەپ بولگەن ي. جەمەنەي. وسى ەجەلگى كەزەڭنىڭ ادەبيەتىن عالىم اۋىز ادەبيەتى جانە جازبا ادەبيەتى دەپ ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعان، اۋىز ادەبيەتىنە ءتان «جاراتىلىس» داستانى. «ساق» داستانى. «الىپ ەر توڭا» ءماتىنى. «شۋ» ءماتىنى. «وعىز قاعان» داستانى. «اتيلا» داستانى. «كوكتۇرىك» داستانى. «كوكبورى» ءماتىنى.  «ەرگەنەقون» ءماتىنى. «ۇيعىر» داستاندارى. «تۇرەيىش» داستانى. «كوش» داستانى. سىندى 13 جىردى كىتابىندا عالىم تۇگەلدەي مازمۇنداپ شىققان.

بۇل جىرلاردىڭ باستى تاقىرىبى: ەلدىك، ەرلىك، سالت-ءداستۇر مەن جوقتاۋ. تۇرىك حالىقتارى ادەبيەت تاريحىنىڭ ەجەلگى ءداۋىرى شامامەن ب.ز.د. VI-V عاسىردان باستاپ، ءبىزدىڭ زامانعى ءVIىى عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. بۇل كەز ادەبيەتىننىڭ باستى ەركشەلىگى اتالعان كەزەڭدەگى تاريحي، مادەني وزگەشەلىكتەرگە ساي، تۇركىلەردىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن ءومىر سالتىن، دۇنيە تانىمىن، وي-ءورىسىن، ەرلىك، ەلدىك ساناسىن جىرلاۋ.

ەلدىك، ەرلىك تاقىرىبى حالىقتىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋى مەن ەرلەردىڭ ەرلىك ءىسىن جىرلاعان توم-توم ەپوستىق داستاندار سونىڭ كۋاسى. سالت-ءداستۇر «اتا زاڭنىڭ» ءرولىن اتقارعان. ءار ءبىر ادامنىڭ جادىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن وشپەستەي بولىپ جازىلعان. ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن ءدىل دەگەنىمىز مىنە وسى. جوقتاۋ جىرلارى ەلگە تىرەك بولعان تۇلعالاردى جوقتاۋ، سول ارقىلى ەلدىكتىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ، كەيىنگى ۇرپاققا وتكەن تاريحتى ءبىلىپ، اتاسىن تانىپ، تاۋسىلماس كۇش الۋى ءۇشىن قايتىس بولعان باتىردىڭ، اتاقتى ادامنىڭ سوڭىنان جوقتاۋ ايتۋ ۇردىسكە اينالعان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادەبيەتىمىزدىڭ ماڭىزدى ءبىر جانرى رەتىندە قاراستىرىلادى.

ماھمۇت قاشعاري پارسىنىڭ «اۆەستا» كىتابىندا وزدەرىنىڭ اتا جاۋى رەتىندە افراسياب (قورقىنىش تۋدراتان ادام) دەپ جاعىمسىز وبىرازدا سومدالعان تۇلعانىڭ تۇركىنىڭ الىپ ەر توڭاسى ەكەنىن راستاي وتىرىپ، ورتاعا مىڭ جەتى ءجۇز جىل سالىپ، حالىق جادىنان وشپەگەن باتىر باسشىنى تۇلعاسىن، ەل اۋزىنان جيناپ، جاڭعىرتا جىرلاعان. حالىقتىڭ ەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سول، ونى ون جەتى عاسىر ۇمىتپاعان. وسىلاي ماھمۇت قاشعاري ەجەلگى تۇران ەلىندە ۇستەمدىك قۇرعان، اراب، پارسى مادەنيەتىنەن سوڭ، تۇركىنىڭ وشكىندەگىن رۋحىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن قايتا ءتىرىلتتى.

ەجەلگى تۇرىك حالىقتارى جازبا ادەبيەتىنە عالىم ي.جەمەنەي: كونە تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەجەلگى ءداۋىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە، تۇركىنىڭ تاسقا ويىپ جازعان رۋنيكالىق جازۋلارىن جاتقىزعان. ولار ءVىى-ءىV كونە تۇركى ويما جازۋلارى، قولجازبالارى كونە تۇركى الىپبيىندەگى ءار اۋلان ماتىندەردى قامتيدى. وندا ساق داۋىرىنەن قالعان جازبا ەسكەرتىشتەر، قازاق جەرىنەن تابىلعان كونە تۇركى ەسكەركىتىشتەر، موڭعىليا جازبا ەسكەرتكىشتەرى، مويىنچۋر ەسكەرتكىشتەرى، ورحون ويما جازۋلارىن قاراستىرعان. تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى «كۇلتەگىن»، «تونىكوك»، «بىلگە قاعان» جىرلارى ەجەلگى ءداۋىردىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ جاندى ايناسى بولماق.

جازبا ادەبيتتىڭ باسىن عالىم ورحون-ەنيسەي جازبالارى جانە كوكتۇرىكتەر دەپ قويىلىپ بۇل تاراۋدا ي.جەمەنەي 542 جىلدان 717 جىلعا دەيىنگى 175 جىلعا سوزىلعان قىتاي جانە تۇركى قاعاناتى تاريحىن تىزبەلەي جازىپ شىققان، پارىسشا ەڭبەكتەردى نەگىزگە، وعان قاتتى دەندەپ كىرگەن. تىڭ دەرەكتەرگە تولى. قىتايلاردىڭ باسىنان باقايىنا دەيىن تولىپ تۇرعان جىمسىما قۋلىعى، ال تۇركىلەردىڭ اڭعال دا، مانساپ قۇمار، ايەل قۇمار، ىشكى التى باقان الاۋىزدىعىن جەرىنە جەتكىزە جازعان. كىتاپتا كەزەك بەرسەك: اتيلا دۇنيە سالعان 543 جىلدان سوڭ، عۇنداردىڭ جاڭا ءبىر ءىزباسارلارى وزىندىك ورتاق قۇندىلىقتارى مەن كوكتۇرىك اتاۋىمەن قاۋىمداستىق قۇرادى. وسى كەزدە قىتايدىڭ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك 南北朝 پاتشالىقتارى 420 جىلدان 589 جىلعا دەيىن بيلىكتە بولادى. كوكتۇرىكتىڭ اشينا بىرلەستىگى 542 جىلى تاريح ساحاناسىندا سالتانات قۇردى. تاريحتا تابىعاش اتىمەن بەلگىلى ەجەلگى تۇرىك تايپاسىنىڭ ءبىر بولىگى قىتايدىڭ بۋددا ءدىنىن قابىلداپ، سوڭىندا قىتايعا ءسىڭىپ قىتاي تاريحىندا ۆي 魏  پاتشالىعىن قۇرعان تابىعاشتار V-VII  عاسىردا كوكتۇرىكتەردىڭ ەڭ قاس جاۋىنا اينالدى.

شىعىس تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان مۇقان قاعان جۋ-جانداردى تالقاندادى، قورىققان سولتۇستىك قىتايدىڭ چي پاتشاسى بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. ورتالىق ازيا، اۋعانىستان، يران، شىعىس ەۋروپا مەن ريم ەلدەرىن باعىندىردى. مۇقان قاعان قايتىس بولارىنان بۇرىن، قىتاي ايەلىنەن تۋىپ، قىتايشا تاربيەلەنگەن ءوز ۇلىن بيلىككە وتىرعىزباي ءىنىسى تاسپاردى تاققا وتىرعىزدى. الايدا ولدا قىتايدىڭ سۇلۋ قىزىنىڭ قوينىنا قۇلاپ، بۋددا كىتاپتارىن تۇرىك تىلىنە اۋدارتىپ، قىتايلانىپ ون جىل بيلىك قۇرىپ قايتىس بولدى. تاسپاردان كەيىن ىشكى تاق تالاس باستالىپ، باتىرلىعىمەن اتى شىققان ءىشبار ءىى قۇتلىق دەگەن اتپەن قاعان بولىپ باستابىندا وتە باتىل اركەتتەر جاساپ، موڭعول تەكتەس تايپالاردى قول استىنا باعىندىردى. بارلىق تۇرىك ەلىن بىرىكتىردى. الايدا قىتاي تاعى جىمسىما قۋلىقپەن وعان دا قىز بەردى، ونىڭ حانشايىمىنا ەرىپ كەلگەن چانگ سۇنشەنگ تىڭشى تۇركىلەردى جاسىرىن زەردەلەپ، جيعان تەرگەنىن قىتاي يمپەراتورىنا جەتكىزدى. پاتشا ونى تىڭداپ، تۇركىلەردىڭ ىشتارلىق پەن قىزعانشاقتىق جاعىن ەسكەرە ورتىپ مەملەكەتتىك باعادارلاما قۇرىپ، ەل ىشىنەن بۇلىك شىعارۋدى باستى باعىت ەتتى. تۇرىك ىستەميۇلى تاردىنىڭ ءىشبارا قاعانعا قارسى قىجىلىن قوزدىرىپ، باتىس تۇرىك قاعاناتى دەگەن دەربەس ەل قۇرۋعا بار جاعدايىن جاسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە 582 جىلى شىعىس تۇرىك قاعاناتىنان باتىس تۇرىك قاعاناتى ءبولىندى. ارتىنشا قىتايلار مونعول تەكتەستەردى ءىشبار قاعانعا قارسى قويدى. سونىمەن بىرگە قىتايلار ءۇشىنشى رەت ءىشبار قاعاننىڭ ءىنىسى چى-لو حۋعا جاسىرىن حابارلاسىپ، قىتايعا جاقتاس بولۋعا شاقىردى. كەيىن 587 جىلى تاققا وتىرعان ءىشبار قاعاننىڭ ءىنىسى چى-لو حۋ ءوزىن باعا قاعان دەپ اتاپ قىتايعا باعىنىشتى بولاتىنىن ءبىلدىردى.

589 جىلى قىتايدىڭ سولتۇستىك جوۋ پاتشالىعى قۇلاپ ورنىنا ءسۇي پاتشالىعى كەلدى. سول جىلى تاققا وتىرعان ءىشبار قاعاننىڭ ۇلى يۋنگ-ءۇى-ءلى ءوزىن تاۋ-لان قاعان دەپ اتاپ، قىتايدان تاۋەلسىزدىكتى قايتا تارتىپ الدى. كەيىننەن قىتايلاردىڭ قولداۋىمەن تاققا وتىرعان باعا قاعاننىڭ جيەنى ءتۇلى قىتاي قىزنا ۇيلەنىپ، ەل ءىشىن الاتايداي بىلىقتىردى. تىڭشى چانگ سۇنشەنگ تۇركىلەردىڭ مال سۋاتىنا ۋ سالىپ مالىن قىردى. سودان 609 جىلعا دەيىن قىتايعا باعىنىشى بولعان ءتۇلى قاعان قىتاي اتىنان ءبىر رەت سوعىس تا جاسادى. ونىڭ ورىنا كەلگەن ۇلى تۋ شىق قاعان قىتايعا باعىنۋدان باس تارتىپ ەگەمەندىك تۋىن جەلبىرەتتى. جاڭاشا قۋلىققا باسقان قىتاي بيلىگى قاعاننىڭ ىنىسىنە جەل بەرىپ، قاعان بولۋعا يتەرمەلەدى، الايدا ول قىتاي قۋلىعىنان باس تارتتى. وسىدان كەيىن تۇركىلەر قىتايدى بىرنەشە رەت باسىپ الىپ المان-سالىق، تارتۋ-تارالعى الۋمەن، شەكتەلىپ وتىردى....619 جىلى قىتايدىڭ ءسۇي پاتشالىعى تاقتان قۇلاپ، ورنىنا تاڭ پاتشالىعى كەلدى. سول جىلى تامىز ايىندا تۋ شىق قاعان قىتايعا شابۋىل جاساپ، قىتايدىڭ تاي يۋان قالاسىنا جەتكەن قاعان كەنەتتەن قايتىس بولدى. ورنىنا تاققا كەلگەن ءىنىسى ءىى تەبەر قاعاندى قىتايلار ۋ بەرىپ ءولتىردى. ونىڭ ورنىنا كەلگەن ءىنىسى باعاتۇر قىتايدى جاۋلاپ الدى. الايدا تاعى مايدا قۋلىقپەن كەلىس سوزگە كەلدى....630 جىلى قاعان قىتاي تۇرمەسىنە ءولدى. وسىلاي اتاقتى شىعىس تۇرىك قاعاناتى تاريح بەتىنەن ءوشتى. شىعىس تۇرىك قاعاناتى ۇشكە ءبولىنىپ، ءبىر بولەگى سىر ءتاردۇش تۇركىلەرىن پانالادى. ەكىنشى بولەگى باتىس تۇركىستان مەن يراننىڭ سوتتۇستىك شىعىسىنداعى ايماققا باس ساۋعالادى. ءۇشىنشى بولەگى قىتايدى پانالاعان ءجۇز مىڭ ادامنىڭ توقسان مىڭعا جۋىعى، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن قىتايدىڭ ۇلى قورعانىمەن گوبي ءشولىننىڭ اراسىنا قونىستاندى. ال قالعان قىتاي پانالاعان وڭ مىڭ ادامنىڭ ىشىندەگى اقسۇيەكتەرىنە ەكىنشى دارەجەلى گەنارال اتاعىن بەرىپ، ولاردىڭ كەيبىرىن سارايعا جۇمىسقا الدى. قالعاندارى جاڭادان قۇرىلعان گارنيزونداردا قىتايعا ءسىڭىپ كەتتى....سول كەزدە ني شۋ باعا شادتىڭ ۇلى ءىشبارا قاعان تاعىندا بولاتىن. ولار ون جىل بويى قىتايمەن سوعىسىپ، جەڭىلىس تاپتى. 659 جىلى قاعان سوعىستا ءولدى. وسىلاي باتىس تۇرىك قاعاناتى دا، شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ كەيپىن كيدى....

679 جىلى قاڭھعان اۋلەتتەرى ەس جيىپ، اشىق نا، ني شۋپۋ قاعاندار قىتايعا قارسى سوعىس جاسادى. قىتايدىڭ 300 مىڭ قولىمەن قارسى شىعىپ قاعاندى ءولتىردى. قالعان تۇركىلەر لاڭ شان تاۋىن پانالادى. ەكى جىلدان سوڭ اشىق نا پۋ قاعاننىڭ باسشىلىعىمەن قىتايعا شابۋىل جاساپ، قىتايدى جەڭدى. الايدا قىتاي قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى تۇرىك جوعارى  باسشىلارىنىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ىشتەن ءىرىتتى. بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋىن سۇرادى. كەلىسىمگە كەلسەڭدەر ۇلكەن ارتىقشىلىقتار بەرەمىز دەگەن قىتايلار ۋادەسىنە سەنگەن اڭعال تۇركىلەردىڭ 54 اقسۇيەگىن قىتاي استاناسىننىڭ ورتالىق بازارىندا دارعا اسىپ، كوكتۇرىكتەر قاعاناتىننىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىننىڭ سوڭعى كوتەرىلىسىن جانىشتادى....

682 جىلى قۇتلىق قاعان ءىى كوكتۇرىك قاعاناتىن قۇردى. سول كەزدە قىتاي تۇرمەسىنە جاتقان تونىكوك تۇرمەدەن امالىن تاۋىپ قاشىپ شىعىپ، قۇتلىق قاعانعا كەلدى. قاعان وعان «اپا تارحان» اتاعىن بەردى..... 76-95 بەتتەر.

وسىلاي جاڭا تاريحتا تونىكوك، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان جازبالارى تاسقا قاشالدى. 717 جىلى باتىستا تۇركەشتەر تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى....

جوعاردان وقىعانىمىزداي قىتاي ەلى بەلگىلى مەرزىمدە ءبىر تۇرىك پاتشالىعىن جويىپ وتىرعان. تىنىش، بەيبىت بيلىك قۇرىپ وتىرعان تۇرىك پاتشالىعىنا ىشىنەن ىرتكى سالۋ، تىڭشى جىبەرۋ، قىز بەرۋ، پارا بەرۋ، پاتشانىڭ اينالاسىن وزىنە قارسى قويۋ، ەل ىشىندە بيلىككە قارسى كۇشتەردى قولدان جاساپ، ونى تاماشا پايدالانۋ قىتايداردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان كانىگى ادەتى ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. سولاي تۇرىك قاعاناتىن ەكىگە ءبولىپ، اقىرىندا شىعىس تۇرىك قاعاناتىن جويىپ جىبەگەنىن وقىعاندا ونە بويىڭ تىتىرەيدى. اللاننىڭ قولداۋىمەن تۇركىلەردەن ەل باستايتىن ەرلەر تۋىپ، توزعان ەلدىڭ باسىن قايتا بىرىكتىرىپ پاتشالىق قۇرادى، قىتايمەن سوعىسادى. تۇركىلەر 30 مىڭ قولمەن قىتايدىڭ 300 مىڭ قولىن ءبىر ساتتە جەڭەدى. الايدا قىتاي جەڭىلگەننىڭ بەلگىسى رەتىندە قىز بەرىپ، قىزىنا قۇل-قىزمەتشى دەپ كوپتەگەن تىڭشى سۇلۋ قىزدارىن قوسىپ، ولاردى تۇركىنىڭ بيلىك باسىنداعى تۇلعالارىنا ءتيۋدى، ودان تۋعان باللارىن قىتاي ەتىپ تاربيەلەۋدى تاپسىرما قىلعان. مونارحيالىق جۇيە بويىنشا، قىتايلار جيەندەرىنە ەل تۇتقاسىن ۇستاتادى. وسىلاي جۇمساق كۇش ارقىلى ىشتەن ءىرىتىپ، تۇركىلەردى وزىنە ءوزىن قارسى قويىپ تاريح بەتىنەن وشىرەدى. ۇرپاق جاڭالانادى، تۇركىلەر تاريحتى ۇمىتا باستايدى. ال قىتاي جازبارىندا اتا جاۋىن جەڭۋدىڭ ءتۇرلى سان قۋلىعى جازىلىپ تۇرادى.

كىتاپتىڭ ەكىنشى ءبولىمى تۇركىنىڭ يسلامدىق ورتا عاسىر ادەبيەت تاريحىنا كىرىسپە دەپ اتالادى. مۇندا اۆتور 751 جىلدان قازاق حاندىعى قۇرىلعان 1465 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ ورتا عاسىر كەزەڭى دەپ بولگەن. تۇركى حالىقتارى ورتا عاسىرلىق ءداۋىردىڭ باستى ەرەكشەلىگى ەجەلگى توتتەم ت.ب. مادەنيتتەن الىستاپ، يسلامنىڭ كەلۋىمەن جاڭارعان ادەبيەتكە رۋح، جان، سانا، دۇنيەۋي الەم جانە رۋحاني الەم سىندى تىڭ تاقىرىپتار قوسىلعان. VIII عاسىردىڭ باسىندا اراب ءتىلى مەن مادەنيەتى ۇستەمدىك قۇرىپ، پارسى، تۇركىنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى سونىڭ كولەڭكەسىندە قالدى، ونىڭ باستى سەبەبى قۇران ءتىلىنىڭ اراب تىلىندە بولۋى، پايعامبارىمىزدىڭ زامانىندا باستالعان اۋدارما جۇمىسى 850 جىلعا دەيىن جالعاسىپ، گرەك، يران، ءۇندى ەلدەرىنىڭ ءار ءتۇرلى سالاداعى كىتاپتارى اراب تىلىندە سويلەدى. بارلىق عىلىم-ءبىلىم، ادەبيەت، مادەنيەت اراب تىلىندە بولعان سوڭ، سول كەزدە شىققان ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، مۇحاممەد يبن مۇسا ءال-حارەزمي، يبن سينا، زاكاريا رازيلار، ءابۋ رايھان بيرۋنيلەر سىندى عۇلامالار باعدات پەن مىسىرعا بارىپ ءبىلىم الۋدى ۇردىسكە اينالدىردى. يسلام حاليفاتى ارابتاردىڭ قولىندا بولدى. ول كەزدە ەكونوميكاسى جاقسى دامىعان اراب ەلى بولدى. بۇلاردى جاقىنداستىرعان ەڭ باستى سەبەپ يسلام ءدىنى ەدى.

يسلام وركەنيەتى ءداۋىرى: پايعامبارىمىزدىڭ زامانى 610-632 جىلدار بۇل كەز التىن كەزەڭ، ەكىنشى ءتورت حاليفات كەزەڭى 632-661 دەيىنگى كەزەڭ، ودان سوڭ يسلامنىڭ كەڭ تارالۋىنا سەبەپكەر بولعان تۇرىك تەكتەس تايپالاردان عازىنا پاتشالىعى، سەلجۇق پاتشالىعى، قارا حان بوعرا، سەيفەددين قۇتز، بەيبارىس سۇلتان، ءىى مۇحاممەد فاتيھ سۇلتان وسمالنى پاتشالىعىن قۇردى.

وسى كەزدە تۇركىلەردىڭ دۇنيە تانىمى مەن فيلوسوفيالىق وي-ءورىسىنىڭ جاڭاشا قالىپتاسۋى مەن جەتىلىۋىنە اسەر ەتكەن اقىندار مەن ويشىلدار پايدا بولدى. باستىلارىنان ماھمۇت قاشعاري، ءجۇسىپ بالاسعۇن، قوجا اھمەت ياسەۋي، نيزامي گانجي، ماۋلانا جالالەددين رۋمي، زاھيرددين مۇحاممەد بابىر، مىرزا ايدار دۇعلات دەپ تىزبەكەتەي بەرۋگە ابدەن بولادى.

جالپى بۇل تاراۋدا اۆتور ەجەلگى شۋمەرلەردىڭ 5-ءشى پاتشاسى گىلگامەش كەزىندەگى تاسقا قاشالىپ جازىلعان 12 داستاندى وسى كەزەڭدە تابىلعانىن ايتىپ، اتاپ وتەدى. 12 جىردان تۇراتىن قورقىت اتا كىتابىنا كەڭىنەن توقتالعان. وعىزدار زامانىنداعى 12 داستان، دەرزدەن نۇسقاسىندا 154 بەتتەن تۇرادى.

ولار: دەرسەحانۇلى بۇعاش داستانى، قاراشىق شوپاننىڭ داستانى، ءبايبورىۇلى بامسى-بايراك داستانى، بۋرلا حاتۋىن داستانى، توقا قوجاۇلى قان تورەلى داستانى، قازىلىق قوجاۇلى يەكەنك داستانى، توبەكوزدى ولتىرگەن باسات داستانى، بەرىكۇلى ومان داساتنى، ۇشان قوجاۇلى سەكرەك داسانى، وراز داستانى، سالۋر قازاق داستاندارىنا جەكە-جەكە توقتالعان.

ماھمۇت قاشعري تۋرالى 6 بەت ارنايدى. وندا عالىمنىڭ تۋعان جەرى جانە بارلىق ەڭبەكتەرى تۋرالى توقتالعان. كەلەسى 10 بەتتى ءجۇسىپ بالاساعۇنعا ارناعان. اقىننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانىنا تالداۋ جاساعان. شەي اھمەت قۇدايدت تارازي 1436-1437 جىلدارى جازعان 4 ءتۇرلى ماداق جىرلارىنا جەكە-جەكە توقتالعان.

قوجا اھمەت ياسەۋيگە 8 بەت ارناعان. اقىننىڭ باستى ەڭبەكتەرىنە، قايراتكەرلىگىنە توقتالعان.

سۇلەيمەن باقىرعانيعا 4 بەت، ءجۇنىس امىرەگە 3 بەت ارناعان.

ساككاكي اتتى قوس تۇرىك اقىنى تۋرالى 5 بەت ارناعان.

اقىن ماۋلانا لۇتفيگە 5 بەت ارناعان. عازالشى اقىن اتاي-عا 12 بەت ارناعان.

زاھيرددين مۇحاممەد بابىرعا 15 بەت ارناعان. بابىرناماعا كەڭىنەن توقتالاعان. ءالشىر ناۋايگە 21 بەت ارناپ، اقىننىڭ 5 داستانىنا (حامساسىنا) جەكە-جەكە توقتالعان. مىرزا ايدار (مۇحاممەد قايدار) دۋلاتقا 15 بەت ارناعان.

مۇرىن جىراۋعا 7 بەت ارناپ، قىرىمنىڭ 40 باتىرىنىڭ اتىن اتايدى.

اتالمىش كىتاپ جاڭاشا ويمەن جازىلعان. ءتۇپ نۇسقامەن تىكەلەي جۇمىس جاساعان. وتارلاۋشى ەلدەردىڭ «شايناعان عىلىمى» ەمەس ءوز الدىنا تاۋەلسىزدىك تاڭىندا ەل الدىنداعى قارىزىن وتەگەن ازاماتتىق يدەيادان تۋعان. وقۋ قۇرالىنداعى تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتىن داۋىرلەۋ مۇلدە باسقاشا كوزقاراسپەن سارالانعان قۇندى تىڭ ەڭبەك.

نۇرحالىق ابدىراقىن،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،

شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ PhD دوكتورى.

Abai.kz