«اتامۇرا» باسپاسىنان 2019 جىلى جارىق كورگەن «قازاقستان تاريحى» 9(8)-سىنىپ وقۋلىعىنا (اۆتورلارى: قابىلدينوۆ ز.ە.، شايمەردەنوۆا م.ج.، كۋركەەۆ ە.م.) قاتىستى تاريحشى شامعون مۇساعاليەۆتىڭ پىكىرىنە 

جاۋاپ

www.abai.kz سايتىندا جاريالانعان شامعون مۇساعاليەۆتىڭ «قاتە وقۋلىققا كىم جاۋاپتى؟ اۆتور ما، باسپا ما، الدە مينيسترلىك پە?» اتتى ماقالاسىن وقىپ شىعىپ، تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرەمىز.

بىرىنشىدەن, وقۋلىق باسپاعا جىبەرىلمەس بۇرىن 14 وبلىس پەن 3 قالا تاريح ءپانى مۇعالىمدەرىنە تانىستىرىلىم جاسالىپ، رەسپۋبليكا تاريحشىلارىنان پىكىرلەر مەن ۇسىنىستار جيناقتالدى. سونىمەن قاتار، جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى بويىنشا ازىرلەنىپ جاتقان وقۋلىقتار «وقۋلىق» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ پورتالىندا 1 جىل كولەمىندە ءىلۋلى تۇردى. كەز كەلگەن تاريحشى-عالىم، مەكتەپ مۇعالىمى، اتا-انا، قوعام وكىلى وقۋلىقتاعى قاتەلىكتەر جايلى ۇسىنىستارىن سول جەردە ءبىلدىرىپ، پىكىرلەرىن ايتقان بولاتىن. وقۋلىق اۆتورلارى قاشاندا كونسترۋكتيۆتى پىكىرلەردى باستى نازارعا الىپ، كەز كەلگەن ۇسىنىس بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىپ وتىردى. ماقالا اۆتورى وسى ۋاقىتتا پىكىرىن بىلدىرسە قايدا قالعان؟

ەكىنشىدەن, ماقالا اۆتورى وقۋلىقتاردىڭ مازمۇنىنا شىن جاناشىر بولسا، ءبىرىنشى كەزەكتە باسپاعا نەمەسە اۆتورلارعا جازىپ، ءوزىنىڭ پىكىرىن بىلدىرگەنى دۇرىس ەدى دەپ ويلايمىز. بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ ەكەندىگى انىق. شامعون مۇساعاليەۆ «قازاقستان تاريحى» 9(8)-سىنىپ وقۋلىعىن تولىق وقىپ شىققاندا وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ «العى ءسوزىن» (كىرىسپەنى) اتتاپ ءوتىپ، ەسكەرمەگەندىگى دۇرىس بولماعان. وقۋلىقتىڭ «العى سوزىندە» «مەكتەپتەگى تاريحشى ۇستازدار مەن اتا-انالار تاراپىنان وقۋلىقتىڭ مازمۇنىن ودان ءارى جاقسارتۋ تۋرالى قۇندى سىن-پىكىرلەر مەن ۇسىنىستار ايتىلۋى مۇمكىن. وقۋلىقتىڭ كەلەسى باسىلىمىندا ولار مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلەدى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان.

ۇشىنشىدەن, وقۋلىققا پىكىر جازىپ، باسىنان اياعىنا دەيىن قاراپ شىققانداردىڭ قاتارىندا XX عاسىر تاريحىنىڭ مامانى، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ق.س. الداجۇمانوۆتىڭ جانە تاعى باسقالاردىڭ دا بار ەكەندىگىن ايتقىمىز كەلەدى.

ال ەندى وقۋلىققا قاتىستى جازىلعان شامعون مۇساعاليەۆتىڭ پىكىرلەرىنە جاۋاپ:

1) «ورەسكەل قاتەلىكتەر «حح عاسىر باسىنداعى قازاقستان» دەپ اتالاتىن تاراۋدان باستاپ ورىن العان. ماسەلەن، 11-بەتتە قازاقتاردىڭ اتىنان جوعارى بيلىك ورىندارىنا پەتيتسيا جولداۋ جايلى ايتىلىپ، مۇنداي پەتيتسيالار 1902-1903 جىلدارى جولدانا باستادى دەپ كورسەتىلۋى ورەسكەل قاتەلىك ءارى اۆتورلاردىڭ ءبىلىمىنىڭ تايازدىعىنىڭ ايعاقتايدى...» دەگەن پىكىرگە:

 «قازاقتاردىڭ اتىنان جوعارى بيلىككە پەتيتسيالار، نارازىلىق حاتتار، ۇجىمدىق حاتتار جازۋ 1905 جىلدىڭ 18 اقپانىندا باستالدى» دەگەن ماقالا اۆتورىنىڭ پىكىرى قاتە. مىسالى، ناۋان حازرەتتەر رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءدىن ساياساتىنا قاتىستى ودان ەرتەرەكتە جوعارى بيلىك وكىلدەرىنىڭ نازارىنا حاتتار ۇيىمداستىرعانى ءمالىم. 1897 جىلى وسىنداي ۇجىمدىق حاتتار كوبەيگەندىكتەن، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى قازاقتاردىڭ وكىلدەرىمەن ومبى قالاسىندا ۇلكەن وتىرىس تا ۇيىمداستىرعان. سوندىقتان ماقالا اۆتورى بۇل تۇستا تاقىرىپتى ناقتى بىلمەيتىندىگىن كورسەتىپ وتىر.

2) «وقۋلىقتىڭ 14-بەتىندە «مۇستافا شوقاي دەپۋتات بولماسا دا ءىىى جانە ءىV مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، ونداعى مۇسىلمان وكىلدەرىنىڭ نازارىن قازاقتاردىڭ باستان كەشىرىپ وتىرعان اۋىر حالىنە اۋداردى» دەگەن پىكىر مۇلدەم قاتە» دەگەن پىكىرگە:

مۇستافا شوقاي IV مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانباسا دا، مۇسىلمان فراكتسياسى دەپۋتاتتارىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، سول جەردە قازاق حالقىنىڭ اۋىر حالىنە دەپۋتاتتاردىڭ نازارىن اۋدارتىپ وتىرعاندىعى تۋرالى جازىلعان. بۇل تۇستا شامعون مۇساعاليەۆ ءماتىندى دۇرىس تۇسىنبەگەنى بايقالادى.

3) «وسى 14-بەتتە وقۋلىق اۆتورلارى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەلەرىنىڭ اتى-ءجونىن دۇرىستاپ تا كورسەتە الماي وقۋشىلار مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە نەمقۇرايلىق تانىتىپ، بىلاي دەپ جازادى: «زاكاۆكازەلىك دەپۋتات ح. مامەدوۆ ءىىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مىنبەرىنەن بۇكىل مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ اتىنان سويلەگەن سوزىندە رەسەيدىڭ ىشكى ايماعىنان شارۋالاردى قازاقستانعا جاپپاي قونىس اۋدارتۋدى توقتاتا تۇرۋعا شاقىردى»» دەگەن پىكىرگە:

دەپۋتاتتىڭ تولىق اتى-ءجونى حاليل-بەك گادجي-بابا وگلى حاس-مامەدوۆ ەكەندىگى راس. مەكتەپ وقۋشىسىنا «ح.مامەدوۆ» دەپ قىسقارتىپ بەرگەندى ءجون كوردىك. بۇل جەردە ماقالا اۆتورىنىڭ جازىپ وتىرعان پىكىرى نەگىزسىز.

4) «وقۋلىقتاعى سوراقىلىقتىڭ ءبىرى «قازاقستانداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىس» دەگەن پاراگرافتا ايقىن اڭعارىلىپ تۇر. ز.ە. قابىلدينوۆ باستاعان اۆتورلار توبى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزىن 24-بەتتە بىلايشا قاتە قورىتىندىلاعان: «قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسكە جاپپاي قاتىسۋى اسكەري تاجىريبە جيناقتاپ، كەيىن الاش اسكەرىن قۇرۋ مەن 1918-1920 جىلدارداعى بولشەۆيكتەرمەن قارسىلاسۋىندا پايداعا استى»» دەگەن پىكىرگە:

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىققان قازاقتاردىڭ كەيبىر بولىگى جيناقتالعان تاجىربيەنىڭ ارقاسىندا الاش پولكتەرىنە مۇشە بولعاندىعى انىق. 1919-20 جىلدارداعى امنيستيا كەزىندە الاش وكىلدەرى بولشەۆيكتەر جاعىنا شىعۋعا ءماجبۇر بولعاندىعىن ماقالا اۆتورى ءبىلۋى كەرەك ەدى.

5) «اۆتورلار جالعان مالىمەتتەردى وقۋلىققا تىقپالاۋدا الدىنا جان سالمايدى ما دەپ قالاسىڭ! بۇلاي دەمەسكە امال جوق! ويتكەنى، وقۋلىقتىڭ 28-بەتىندە «ولكەدە ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ ورگاندارىن قۇرۋ» دەگەن تارماقشادا اۆتورلار وتىرىكتى شىلقيتىپ، «جەتىسۋدا – مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، تۇركىستان ولكەسىندە – مۇستافا شوقاي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى بولدى» دەپ كورسەتىپتى.

اۆتورلار ەشقاشان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جەتىسۋ وبلىسىنىڭ كوميسسارى بولماعانىن، مۇستافا شوقايدىڭ تۇركىستان ولكەسى كوميسسارى قىزمەتىنە قول جەتكىزە الماعانىن ەسكەرمەي وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەردى شاتاستىرۋعا جول باستاعان» دەگەن پىكىرگە:

وقۋلىقتىڭ 28-بەتىندەگى «ولكەدەگى ۋاقىتشا وكىمەت ورگاندارىن قۇرۋ» تارماقشاسىنا قاتىستى: بەس تومدىق «قازاقستان تاريحىنىڭ» 4-تومىنىڭ 91-بەتىندە «ءسال كەيىنىرەك م.تىنىشباەۆ، ودان سوڭ مۇستافا شوقاي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى» دەپ كورسەتىلگەن. بۇل ماتىندەگى «م. تىنىشباەۆ پەن مۇستافا شوقايدى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ كوميسسارلارى بولدى» دەگەندى «ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ قۇرامىندا بولدى» دەپ كورسەتكەن دۇرىس بولار. سونداي-اق «پوستانوۆلەنيە سەميرەچەنسكوگو وبلاستنوگو كيرگيزسكوگو كوميتەتا و ۆىراجەني دوۆەريا بىۆشەمۋ زاۆەدۋيۋششەمۋ روزىسكنىم پۋنكتوم ۆ ۆەرنوم ي سەميرەچەنسكوي وبلاستي روتميسترۋ ۆ.ف. جەلەزنياكوۆۋ» دەپ كورسەتىلگەن ارحيۆتىك قۇجاتتا «ا كوپي سەگو پوستانوۆلەنيا پوسلات دليا سۆەدەنيا كوميسسارام ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا گ. شكاپسكومۋ ي تىنىشپاەۆۋ، ا تاكجە روتميسترۋ ۆلاديميرۋ فەدوروۆيچۋ جەلەزنياكوۆۋ» دەگەن دەرەك كەزىگەدى (تسگا رك. ف.797. وپ.1. د.50. ل.79).

6) «وقۋلىقتىڭ 30-بەتىندەگى «ورىنبوردا 1917 جىلدىڭ ساۋىرىندە ولكەنىڭ بارلىق ايماعىنان دەلەگاتتار قاتىسقان قازاق سەزى ءوتتى. ونىڭ جۇمىسىنىڭ بارىسىندا قازاق قوعامىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن شەشەتىن وبلىستىق قازاق كوميتەتتەرى قۇرىلدى» دەلىنگەن پىكىر تۇبىرىمەن قاتە.

1917 جىلى ساۋىردە ورىنبور قالاسىندا وتكەن سەزد قازاق سەزى دەپ ەمەس، تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزى دەپ اتالادى. بۇل سەزدە قازاق كوميتەتتەرى قۇرىلماعان. وبلىستىق قازاق كوميتەتتەرى بۇل سەزگە دەيىن قۇرىلىپ، كەرىسىنشە، ولار اقمولا، جەتىسۋ، سەمەي جانە ورال وبلىستارىنداعى قازاق سەزدەرىن وتكىزۋدى ۇيىمداستىردى. بۇل ماسەلەنى مامبەت قويگەلديەۆ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىنىڭ 214-237-بەتتەرىندە ناقتىلى تالداپ كورسەتكەن عوي. وسىنى ەسكەرمەي اۆتورلار ءۇستىرت پىكىر ءبىلدىرىپ، وزدەرىنشە وقۋلىققا «جاڭالىق» ەنگىزگەن» دەگەن پىكىرىنە:

1917 جىلى ءساۋىر ايىندا وتكەن تورعاي وبلىستىق قازاق سەزى وبلىستىق قازاق سەزدەرىن باستاپ بەرگەن العاشقى سەزد بولدى. سوندىقتان دا بۇل سەزگە تەك تورعاي وبلىسىنان ەمەس، ورال، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، بوكەي ورداسى مەن ورىنبور گۋبەرنياسى، سونداي-اق قازان، ۋفا، تاشكەنت قالالارىنان دەلەگاتتار قاتىسقانى ءمالىم. سەزگە قاتىسۋشى ءتىلشى يمام الىمبەكوۆ «قازاقتىڭ ورىس قول استىنا كىرگەننەن بەرى زور قالىپتا قۇرىلعان تۇڭعىش سەزى» دەگەن باعا بەرەدى. بۇل سەزدىڭ شەشىمىنە سايكەس بولىستىق، اۋىلدىق-ازاماتتىق كوميتەتتەر ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن اقتوبە ۋەزىنە 9 ادامنان، ىرعىز ۋەزىنە 9 ادامنان، قوستاناي ۋەزىنە 12 ادامنان، تورعاي ۋەزىنە 6 ادامنان تۇراتىن كوميسسيالار قۇرىلدى. بۇل كوميسسيالار بولىستىق كوميتەتتەردى ۇيىمداستىرۋعا جان-جاقتى كومەك كورسەتىپ، سايلاۋدىڭ دۇرىس ءوتۋىن باقىلاۋعا الدى.  اقتوبە ۋەزىنە  س. دوسجانوۆ،  ي. ەرمۇراتوۆ،

ج. كەنجەباەۆ، ە. وتەمىسوۆ جانە ت.ب. قۇرالعان كوميسسيا كەلىپ، 3 ماۋسىمعا دەيىن 14 بولىستا بولىستىق كوميتەت، 3 اۋىلدىق كوميتەتتىڭ قۇرىلۋىنىڭ باسى-قاسىندا بولدى (https://e-history.kz).

7) «ورەسكەل قاتەلىكتىڭ ءبىرى وقۋلىقتىڭ 35-بەتىندە كوزگە ۇرىپ تۇر. اۆتورلار «1917  جىلدىڭ جازىندا (21-26 شىلدە ارالىعىندا), ورىنبوردا وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى  ۇلتتىق ساياسي «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىن جاريالادى» دەپ جازىپ، قاتە، جالعان مالىمەت بەرەدى.

ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ز.ە. قابىلدينوۆ باستاعان اۆتورلار توبى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ جونىندە شەشىم عانا قابىلداعانىن، ال «الاش» پارتياسىن قۇرۋ 1917 جىلدىڭ قازان ايىندا عانا جۇزەگە اسقانىن بىلمەيدى مە، الدە قاساقانا وقۋشىلاردى جاڭىلىستىرۋدى كوزدەگەن بە!؟» دەگەن پىكىرىنە:

1917 جىلى 21-26 شىلدە ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا بولىپ وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى تۇپكى نەگىزدە «الاش» ۇلتتىق ساياسي پارتياسىن قۇرۋعا سەبەپشى بولعاندىعى انىق. بۇل جونىندە «قازاقستان تاريحى» بەس تومدىقتىڭ 4-تومىنىڭ 103-بەتىندە «I بۇكىلقازاق سەزى نەگىزىنەن «الاش» ۇلتتىق ساياسي پارتياسىنىڭ كۇشىمەن وتكىزىلدى» دەي كەلە، «ونىڭ شەشىمىندە بىلاي دەلىندى: «قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ قاجەتتىلىگىن مويىنداي وتىرىپ، ...»، ياعني «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا I بۇكىلقازاق سەزى نەگىز بولعان دەپ ايتۋعا بولادى.

8) «38-بەتتە وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ «الاش اۆتونومياسىنىڭ باسشىلارىنا كەڭەس وكىمەتى سەنىمسىزدىكپەن قارادى» دەگەن پىكىرىنىڭ وزىندە قاتەلىك، فاكتىنى بۇرمالاۋشىلىق بايقالىپ تۇر. اۆتورلار 1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدى كەيىنگە قالدىرىلىپ، سول كۇيى ونى جاريالاۋ جۇزەگە اسپاي قالعانىن ەسكەرمەيدى. سوندىقتان اۆتورلار الاش اۆتونومياسى ەمەس، «الاشوردا ۇكىمەتى باسشىلارىنا كەڭەس وكىمەتى سەنىمسىزدىكپەن قارادى» دەپ جازۋى كەرەك ەدى» دەگەن پىكىرگە:

«الاش اۆتونومياسى»، «الاش ۇكىمەتى» ءسوز تىركەستەرى ءبىر-بىرىنە جاقىن. ال 1917 جىلى قاراشا ايىندا الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاريالاعاندا قازاقتار رەسەيدىڭ قۇرامىنا اۆتونوميا رەتىندە كىرەتىندىگىن ايتا كەتەتىنىنەن ماقالا اۆتورى حاباردار بولۋى ءتيىس ەدى. ماقالا اۆتورىنىڭ ءوزى حالىقتى شاتاستىرىپ وتىر.

9) «وقۋلىقتىڭ 46-بەتىندە م. دۋلاتۇلى «ويان، قازاق!» اتتى كىتابى جايىندا ايتا كەلىپ, «ول قازاق دالاسىندا جاپپاي مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر اشۋدى، جاستارعا يسلام رۋحىندا تاربيە بەرۋدى جاقتادى» دەپ پىكىر ءبىلدىرۋ شىندىققا مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. م. دۋلاتۇلى «ويان، قازاقتا» قازاق دالاسىندا جاپپاي مەشىت اشىڭدار دەپ ايتقان ەمەس. مۇنى اۆتورلاردىڭ قيالدان شىعارعان، وزدەرىنشە اشقان «جاڭالىعى» دەپ قابىلداۋ كەرەك» دەگەن پىكىرگە:

ماقالا اۆتورى م. دۋلاتۇلىنىڭ «ويان، قازاق!» اتتى شىعارماسىن وقىعان بولسا،

               «...كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،

               وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

               جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال حارام بوپ،

               قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى...»  –

دەگەن جولداردا ءدىننىڭ ناشارلاپ، ءحالدىڭ حارام بولعانى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ جانىنا باتاتىنىن انىق بايقايتىن ەدى. ماقالا اۆتورىنا مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ شىعارماسىمەن تانىسىپ شىعىڭىز دەگىمىز كەلەدى.

10) «60-بەتتە «1918 جىلى 25 مامىرداعى چەحوسلوۆاك كورپۋسى بۇلىگىنىڭ ۇلكەن اسەرى بولدى. بۇل ءىس جۇزىندە ازامات سوعىسىنىڭ باستالۋىن ءبىلدىردى» دەپ جالعان مالىمەت بەرىلگەن. ولار وسىلايشا سوڭعى كەزگە دەيىن وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىندا ازامات سوعىسى 1918 جىلدىڭ 23 اقپاندا باستالدى دەگەن پىكىردى تەرىسكە شىعارادى. «ۆيكيپەديانىڭ» وزىندە «ازامات سوعىسى 1918 جىلى 23 اقپاندا باستالدى دەپ ەسەپتەلەدى، بىراق ول 1918 جىلعا دەيىن-اق باستالىپ كەتىپ ەدى» دەپ جازىلعان. ەندى، نە ز.ە. قابىلدينوۆتىڭ وقۋلىعىنداعى قاتە مالىمەتكە سەنىپ، ازامات سوعىسى 1918 جىلى 25 مامىردا باستالعان دەپ ايتامىز با!؟» دەگەن پىكىرگە:

وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا قايتىپ بارا جاتقان چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ بولشەۆيكتەرگە قارسى بۇلىك كوتەرگەنى ازامات سوعىسىنىڭ شىعىستا جاندانا تۇسۋىنە سەبەپ بولعانى راس. بۇنى بەس تومدىق «قازاقستان تاريحىنىڭ» 4-تومىنىڭ 146-بەتىندەگى «ازامات سوعىسىنىڭ ەتەك الۋىنا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا تۇتقىنعا تۇسكەن اۆستريا-ۆەنگريا ارمياسىنىڭ سولداتتارىنان قۇرىلعان چەحوسلوۆاك كورپۋسى بۇلىگىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بولدى» دەگەنمەن دالەلدەۋگە بولادى.

11) «وقۋلىقتىڭ 60-61-بەتتەرىندەگى «ومبىداعى ۋاقىتشا سىبىرلىك ۇكىمەت» دەپ اتالاتىن تارماقشاداعى قاتەلىكتەر وقۋشىلاردى جاڭىلىستىرىپ، ولاردى توپاستىققا يتەرمەلەيدى. اۆتورلار ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي اۋىزدارىنا كەلگەنىن جازعان. اۆتورلاردىڭ «ومبىدا ادميرال كولچاك باسقارعان ۋاقىتشا سىبىرلىك ۇكىمەت قۇرىلدى» دەۋىنىڭ ءوزى قاتە. ويتكەنى، ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىن كولچاك قۇرعان جوق! ول ۇكىمەت كولچاكقا دەيىن 1918 جىلى 28 قاڭتاردا قۇرىلعان. كولچاك ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىن قۇرۋشى ەمەس، ونى جويعان ادام! كولچاك ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىن بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرامىنا كۇشتەپ قوسىپ، ءوزىن جوعارعى بيلەۋشى دەپ جاريالاعان جوق پا!؟ وسىعان بايلانىستى 1918 جىلدىڭ 3 قاراشاسىنان باستاپ ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى تاريح ساحناسىنان كەتكەن جوق پا!؟ اۆتورلار وسىنى نەگە ەسكەرمەيدى!؟ وقۋلىقتى نەگە عىلىمي كىتاپتار وقىپ بارىپ جازبايدى!؟ ەڭ قۇرىعاندا «ۆيكيپەدياعا» نەگە قارامايدى!؟» دەگەن پىكىرگە:

وقۋلىقتىڭ 60-61-بەتتەرىندەگى «ومبىداعى ادميرال كولچاك باسقارعان ۋاقىتشا سىبىرلىك ۇكىمەت قۇرىلدى» دەگەن دەرەك بەس تومدىق «قازاقستان تاريحىنىڭ» 4-تومىندا 148-بەتتە سولاي دەپ كورسەتىلگەن. وسى تۇستا شامعون مۇساعاليەۆ تاعى دا «ۆيكيپەدياعا» جۇگىنۋگە شاقىرادى، ونىڭ عىلىميلىق دارەجەسىن ءوزى دە تۇسىنبەيتىن سەكىلدى. وقۋلىق ازىرلەۋ بارىسىندا عىلىميلىق باستى نازاردا بولاتىندىعىن، عالامتورداعى دەرەككوزدەردى كەي كەزدەردە عىلىمي تۇرعىدا سىلتەمە رەتىندە الۋعا بولمايتىندىعىن ەسكەرتەمىز، ال شامعون مۇساعاليەۆ ءوزى كورسەتكەن دەرەككوزدەرىنە جۇگىنۋدىڭ قاتە ەكەندىگىن نازارعا دا المايدى.

12) «وقۋلىقتاعى «الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتى» دەگەن تارماقشادا سوراقىلىقتان دا اسىپ تۇسەتىن قاتەلىك جىبەرىلگەن. 65-بەتتە اۆتورلار «1917 جىلى جەلتوقساندا ورىنبوردا «الاش» پارتياسىنىڭ ەكىنشى جالپىقازاق سەزى ءوتتى» دەپ ابەستىكككە بارعان. ەكىنشى جالپىقازاق سەزى ەشقاشان دا «الاش» پارتياسىنىڭ سەزى بولماعانىن اۆتورلار قاپەرگە الماي، ونى «الاش» پارتياسىنىڭ سەزى دەپ كورسەتكەن. اۆتورلار، وسىلايشا وزدەرىن وقۋلىققا تاماشا ءبىر «جاڭالىق» ەنگىزدىك دەپ ساناي ما!؟ ۋا، حالايىق! بۇل، نە دەگەن «جاڭالىق»؟» دەگەن پىكىرگە:

وقۋلىقتىڭ 65-بەتىندەگى «1917 جىلى جەلتوقساندا ورىنبوردا «الاش» پارتياسىنىڭ ەكىنشى جالپىقازاق سەزى ءوتتى» دەگەن دەرەكتى تاعى دا بەس تومدىق «قازاقستان تاريحىنىڭ» 4-تومىنىڭ 124-بەتىندە (3-ابزاتستا) «...الاش پارتياسىنىڭ باسشىلىعى II بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋدى ۇيعاردى» دەگەن سويلەمىنەن كورە الامىز.

...سوڭعى ۋاقىتتا وسىنداي تاسىلدەردى قولعا الىپ، بۇركەنشىك اتپەن ءتۇرلى سايتتاردا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە سىني پىكىرلەر قالدىرۋشى كۇشتەر پايدا بولدى. وسىنداي پىكىر جازۋشىلار ءبىر ورتالىقتان شىعىپ، ولارعا سىرتقى كۇشتەر اسەر ەتەتىن سەكىلدى.

سىن اۆتورى «ورەسكەل قاتەلىكتەر»، «باستارىن اۋىرتپايدى»، «تاريحي كىتاپ وقىعان با ءوزى؟»، «وقۋلىقتاعى سوراقىلىق»، «وتىرىكتى شىلقيتىپ»، «قيالدان شىعارعان»، «اۋىزدارىنا كەلگەندەرىن»، «ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ىقىلاس تانىتپاۋدا» جانە ت.ب. سوزدەرى – جاناشىرلىقپەن ەمەس، كەكەتۋ-مۇقاتۋ ماقساتىندا، وقۋلىقتى تۇزەۋ ءۇشىن ەمەس، اۆتورلاردى اياقتان شالۋ ماقساتىندا ايتىلعان تىركەستەر.

ەگەر دە، ماقالا اۆتورى ءوز اتىنان جازىپ وتىرعان بولسا، اشىق كەزدەسۋگە شاقىرامىن جانە نەگىزسىز تاعىلعان ايىپتاۋلارعا سول جەردە جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن. اۆتورعا بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەگى ۇستازدىق قىزمەتى ءۇشىن العىس ايتا وتىرىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا اشىق الاڭدا كونسترۋكتيۆتى پىكىر الماسۋعا ءازىر ەكەندىگىمدى تاعى دا ەسكەرتەمىن.

تاريحشى شامعون مۇساعاليەۆتىڭ پىكىرلەرىنە جاۋاپ بەرگەن

ت.ع.د.، پروفەسسور ز.ە. قابىلدينوۆ.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا 12 قاراشا كۇنى تاريحشى، ۇستاز شامعون مۇساعاليەۆتىڭ «قاتە وقۋلىققا كىم جاۋاپتى؟ اۆتور ما، باسپا ما، الدە مينيسترلىك پە?» اتتى ماقالاسى جاريا بولعان. وندا «اتامۇرا» باسپاسىنان 2019 جىلى جارىق كورگەن «قازاقستان تاريحى» 9(8)-سىنىپ وقۋلىعىنا (اۆتورلارى: قابىلدينوۆ ز.ە.، شايمەردەنوۆا م.ج.، كۋركەەۆ ە.م.) قاتىستى سىنيپىكىر ايتىلعان.

بۇگىن رەداكتسيامىزدىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، ت.ع.د.، پروفەسسور ز.ە. قابىلدينوۆ مىرزانىڭ جاۋابى كەلىپ ءتۇستى.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى.

Abai.kz