Júma, 29 Nauryz 2024
Qayratker 20439 31 pikir 10 Qazan, 2019 saghat 11:51

Kemenger Kekilbaev kenistigi

Redaksiya: Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik hatshysy Qyrymbek Kósherbaevtyng kemenger jazushy Ábish Kekilbaev turaly maqalasyn «Egemen Qazaqstan» gәzeti jariyalapty. Atalghan maqalany biz óz oqyrmandarymyzgha da úsynghandy jón kórdik. 


«Jerasty qozghalystarynyng әlde bir siqyr qúdiretimen ghayyptan payda bolyp, keyin keng әlemning tórinde mәngi baqy ornap qalatyn aqar-shaqar asqar shyndar siyaqty adamzat aldyndaghy qadir-qasiyeti tek bir ghana ghúmyrdyng auqymymen ólshenbeytin elden erek eresen túlghalar júmyr bastylar arasynda da úshyrasady. Onday siyrek tuatyn adamnyng ónegeli ómiri baqilyghy men bayandylyghy jaghynan ólmes-óshpes tabighattyng ózimen ghana bәsekege týse alady».

Búl – kemenger Ábish Kekilbay­úlynyng úly oishyl, klassik jazushy Lev Tolstoygha arnaghan maqalasynyng bastauy. Shyny kerek, osynau oi-tolghau qaytalap oqyghanda Ábekenning ózine arnalghanday әser qaldyratyny ras.

Ábish aghanyng tarihy túlghasy, birtuar bolmys-bitimi, oishyl bey­nesi, qayratkerlik kelbeti turaly saliqaly pikirler, parasatty pa­yymdar ruhaniyatymyzda az aitylghan joq. Uaqyt ótken sayyn tau-túlghanyng túnghiyghyna boylap, ayauly perzentining qyran samghauyn saraptap, tarlanboz shandozdyng ghúmyrbayanyn tarazylaytyn eljiregen elining jýrekjardy pikiri, kózkórgenderding kýndeligi tua beretin bolady. Ózimiz de býginderi kýni keshe qasymyzda birge jýrgen qabyrghaly qayratker, sanlaq sanatker, marghasqa qalamgerding maghynaly ghúmyrynyng syr-symbaty jóninde jii oilanatyn boldyq.

Qazaq әdebiyetining «Altyn ghasyry» atanghan XX ghasyrdyng 50-60-jyldary әdebiyet әlemine bir shoghyr talanttar keldi. Solardyng arasynda tyrnaqaldy tuyndysy «Altyn shuaqpen» әdebiyet әlemine bólek әser әkelgen Ábish Kekilbaevtyng orny bólek edi. Shaghalasy tolqyngha erkelep, tolqyny kókke tulaghan asau tenizding úly – Ábish әdebiyet esigin ólenmen ashty.

Sóz ónerining qaqpasyn ólenmen qaghyp, keyin kórkem prozada әlemdik mәdeniyet qazynasyna mol ýles qosqan Ábish Kekilbaev qalamgerlik quaty mol, kesteli sóz sheberligi joghary talantty túlgha, kóp qyrly suretker edi. Sóz ónerining tizginin ústaghan әrbir suretkerding eng asyl armany men maqsat-mýddesi óz halqyn әlemge tanytu bolsa kerek. Búl túrghyda Ábish boryshy ótelgen baqytty jazushy. Onyng qalamynan tughan shygharmalary әlemning birneshe tilderine audaryldy. Óz halqynyng talayly taghdyryn, jýrip ótken jolyn, múny men syryn, jany men aryn, tútas tabighatyn tórtkýl dýniyege tanytty. Kórnekti jazushy Kekilbaevtyng múrasy – últtyq intellektualdyq qazynagha ainaldy. Bir ghana mysal, 1982 jyly әdebiyetting ghasyrlyq kezenin saralap otyratyn Europanyng úiymy shygharghan «Songhy jýz jyldyqtyng ataqty jýz qalamgeri» degen portret-plakatta Tolstoy, Áuezov, Dostoevskiy, Chehov, Markes, Heminguey, Paustovskiy, Fediyn, Aytmatov, Ghamzatov syndy әlemdik túlghalar qatarynan Ábish te oryn aldy. Nemisting kitap baspasy jýrgizgen saualnama-hattamasynda «XX ghasyrdyng tandauly jazushylary» tizimine de endi. Sóitip tandamaly tuyndylary әlem jazushylary men synshylarynyng nazaryn audardy, shoqtyghy biyik shygharmashylyghy joghary baghalandy.

Ábish әlemining minsiz som qúiylysy da, tabighy qúnarly qúrylysy da, fenomendik qúbylysy da – onyng aq raushan niyetinde, jýrek tazalyghynyng júpar shyrayynda. Ol kisi ne jazsa da, ne aitsa da, nemen shúghyldansa da, aqiqattan ainalyp ótpeudi múrat etetin. Adamgershilik, moralidyq-guma­nistik qúndylyqtardy ózi shúghyl­danghan salanyng barlyghyna altyn arqau ete bildi. Shyndyq pen shynayy­lyqty, adaldyq pen aqiqatty túghyr etken turashyl joly әrdayym halyqtyng mýddesinen, memleketting mýddesinen shyghatyn.

Ábekeng kózining tirisinde-aq zanghar jazushy, oigha kenen parasat iyesi re­tinde moyyndalghan siyrek túlghanyng biri. Osylay mәngilik ómirdi ansaghan Qorqyt, ajaldyng aldyn alghan Qoja Ahmet Yasaui, jerúiyqty izdegen Asan qayghy, halqynyng kemeldigin ansaghan Abay, elin әlemdik órkeniyetke jetele­gen Múhtar Áuezov sekildi tau túlgha­lardyng qataryna qalamymen ghalamgha izgilik tilegen Ábish Kekilbaev ta qosylady.

Óz basym Ábish Kekilbayúly syndy san qyrly talant iyesimen, parasaty men izgiligi jarasqan bilimdarmen, eljandy degdarmen jeke tanystyqta, adamy syilastyq-qimastyqta birge ótkizgen dәurenimdi eren baqytty shaghyma balaymyn. Kókshulan tenizde alyp kemening jýzgeni qanday baysaldy da bayypty bolsa, kemenger Ábekenning aqyl-oy tebirenisi de júrtty lezde ruh tolqynymen sharpyp, әdemi әserge qaldyratyn. Elimiz egemendik alghan toqsanynshy jyldardyng basynan-aq talay mәrtebeli auditoriyany úr­shyqtay iyirip, uyzday úiytqan bayan­damalary, kórkem sózde olja, kósem­sózde jorgha salghan danghyl ónerpazdyghy aibyndy Alash elining mýddesin jana túrpattaghy zaman men qoghamnyng betbúrys toghysynda tarazylap taldaghan, ruhany ómirimizdi týletuge serpilis pen silkinis tudyrghan dýniyeler bolatyn.

Qalyng júrtynyng kókiregine ruh qúi­ghan syrly sózderi Qazaq elining tәuel­sizdigin dәriptep, azat oiyn shyn­dap, memleketimizding qalyptasuyna nәr berip, zang týzimin jetildiruge, halyqaralyq qauymdastyqta layyqty ornyn enshileuge zor ýles bop qosyldy.

Daladay dalighan keng mol pishilgen danghayyr daryn әdebiyet pen ónerding barlyq salasynda jasampazdyqpen enbek etti. Kino men teatr ónerining qyruar mәselesine jastyq jigermen dem berdi. Zәru taqyryptar men shyrghalang dramalargha súranysty qamtamasyz etuge kýsh salyp ózi de jazdy, әlemdik klassikadan tartymdy audar­malar jasady. Tәuelsizdik túsynda jyrmen tolghaghan «Abylay han» dramasy – azattyq jolynda arpalysqan handarymyz ben batyr­larymyzgha, biylerimiz ben iygi-jaq­sy­la­rymyzgha zerli sózben túrghyzylghan jauhar eskertkish. Asyl sózding has zergeri poeziya, proza, kósemsóz, syn, saparnama, poeziya, proza, kýy men san aluan kórkem ónerding óristi tabighatyn týsindirgen saraptama zertteulerdi jazyp artyna ónegeli mektep qaldyrdy.

Ábish aghanyng sheshendik kýmbirinde aq dombyrasyn qaru etken Abyl kýishining myng qatparly әuen yrghaghy, Aqtan bastaghan jyraulardyng tókpe jyrynyng túnghiyq saryny, kaynozoy zamanynyng tirshilik tabynyng elesi qalghan Manghystau dalasynyng saghym múnary aldynnan eskendey tylsym qatpar seziledi emes pe?!

Qogham men zamannyn, әleumet pen sayasattyng shiryqqan keleli mәsele­lerin tәuelsiz memleketting ruhany iydeologiyalyq nәri retinde útymdy tújyrymdaghan publisistikalyq shygharmalary oishyldyq mazmúny qoi, kórkemdik lebi quatty boluymen erekshelenedi. «Talayghy Taraz», «Shandoz» jinaqtary tarih pen tanymdy, mәdeniyet pen ejelgi ónerding qúpiya syryn úshtastyrghan zamanauy oi-tanymgha jana baghyt әkelgen dýniyeler. «Syr deste» degen atpen oi-tolghaulary, esse, estelik, sóilegen sózderining bes tomdyq arnayy jinaghy jaryqqa shyghuy – qazaq kósemsózining kókjiyegin kenitken múnaraly biyikter.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng senimdi serikterining biri de, biregeyi de bolghan ol tәuelsiz elimizding sayasiy-ruhany bet-beynesin qalyptaugha óz qoltanbasyn qaldyrdy. Onyng El­basynyng sheshimimen egemen elimizding jylnamasynda alghash ret «Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti – Elbasy Núrsúltan Nazarbaev» orde­nimen marapattalghany, mereyli jetpis jasqa tolghanda «Qazaqstannyng Enbek Eri» ataghynyng túnghysh iyegeri atanuy – Elbasy Núrsúltan Ábishúlynyng qay­ratker qalamgerge degen airyqsha ynta-yqylasy, sol arqyly últymyz­dyng әdebiyeti men ónerine degen tereng sýiispenshiligining aiqyn dәleli tanyl­ghanday. Osynyng barlyghy Ábish aghanyng el, últ aldyndaghy eren enbegining baghalanghandyghy edi.

Kezinde elimizding Parlament Sena­tynda qyzmettes bolyp syilasqan, býginde kemenger Kekilbaevqa arnalghan mereytoylyq iygilikti isterding bastauynda túrghan Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng zanghar jazushynyng 80 jyldyq is-sharasynyng shymyldyghyn ashqan sózinde qayratker qalamgerding túlghasyna riya­syz bagha berip «Ábishtanu endi bas­taldy» deui – tereng filosofiyalyq-baghdarlamalyq mәnge iye.

Shyn mәninde, elining yqylasyna ie bolghan enseli qalamgerding әrbir mereytoyy jas úrpaq ýshin taghylym men ónegege ie aituly qúbylysqa ainaluy tiyis. Olay bolatyny Ábishti tanu – onyng múrasyn tereng iygeru, oi-parasatyna shomu, qazaq halqynyng dana dәstýri, bauyrmaldyghy men otan­sýigish sezimin týletumen, týgendeumen teng ghibratty shara.

Býginderi elordamyzdan bas­tap, oblys-oblystarda aishyqty bas­qosu, alqaly jiyndar, ghylymy konferensiyalar jýieli úiym­das­ty­rylyp jatyr. Marghasqa sóz zergerining ruhyn úlyqtay týsu maqsatynda týrli ruhany nysandargha, danghyldar men kóshelerge esimin beru bastamasy sheshimin tauyp otyrghany – eldigimizding ónegeli de óreli belgisi.

Ábekenmen emen-jarqyn didarlasyp birge ótkizgen sәuleli sәtter, shuaqty kýnder sanadan óshpek emes. Ózining azamat bolyp qalyptasuyna, qalamgerlik soqpaqqa týsuine tirek bolghan baspaldaqtardy ol údayy jyly sezimmen eske alyp otyratyn. Onyng kisilik kelbetin qalyptastyryp, aqyndyq albyrt sezimin úshtaghan altyn úya auyly, ósken óniri, kókiregi danghyl qarttar, aq jaulyqty meyirban analar edi. Álbette, búl turaly ol jas kezinen beri túraqty jazyp keldi, ekeuara nemese kópshilik aldyndaghy qyzyqty әngimelerining taqyryby da negizinen osy tónireginde edi.

Tughan ólkesine degen saghynyshyn, sanasyn tym erte eseytken súrapyl soghys jyldary turaly shytyrman estelikterin ghúmyrynyng sonyna deyin bir ret te sarqyp týgese almay ketti. Ábish Kekilbayúly әdebiyet әlemine ruhy eshqashan múqalmaytyn, ar-namysqa adal keyipkerler galereyasyn syilady. Ábish Kekilbayúlynyng túlghatanu, dәuirdi tanu salasyndaghy jaz­bala­rynyng ózi – alyp bir Shoghyr. Tarihy darabozdarymyzdyng esimderin el jadynda janghyrtudaghy enbegi úshan-teniz. Aytuly tarihy túlgha­lardyng kókirek týkpirine psihologiyalyq qyraghylyqpen, matema­tiy­kalyq dәldikpen ýnilip, oqyrma­nyna shytyrman minezdi shynayy obraz etip úsynady. Shynghys han, Ámir Temir, Ábilqayyr han, Abylay­ han túlghalary shiryqqan tartys, kýrdeli bitim-bolmysymen ejelgi tariyh­tyng qaytalanbas shytyrman oqigha­symen býgingi bizdi betpe-bet qaldyryp, onashada oy týyge shaqyrady.

Daraboz suretker ýshin ruhany kemeldilik – ar tazalyghy, sezim shynayylyghy, múrat túrlaulylyghy boldy. «Arly adam – eng kýshti adam.Óitkeni ol ótkinshi baqyttyn, ótkinshi qayghynyng yrqyna moyynsúnbaydy. Sondyqtan da onyng taghdyry qiyn boluy, auyr boluy mýmkin, ókinishti boluy mýmkin emes» degen oigha shýbәsiz berik edi.

Ilim-bilimge qúshtarlyq, arly adamdy ardaqtau, tarihy zerdeni janghyrtu, asyl múrattan taymau sekildi qasiyetteri jóninen býginderi qalyng oqyrman habardar. Osynau erekshelikterding bala kezden-aq tal boyyna dendep enuine týrli sebeptermen Jaratqannyng ózi údayy qoldap, jebep otyrghanday. Auylyna ken qazugha kelgen týrli ekspedisiyalargha ilesip ailap, aptalap joryq sapargha ketuge qanshalyqty qúshtarlyq pen qajyrly tózim qajet desenizshi?! Balalyq kónilmen әuestengen ken barlau kәsibi danalyqqa qadam basqan shaghynda baba tarihtyng syryn ashyp, adam janynyng kenin qazugha septesken synayly.

Ádette Ábish agha sóilegennen keyin kóptegen oqymysty, ghalymnyng ózderi biletin taqyryptan tosylynqyrap qalatynyna nemese siltidey tynyp tanyrqaumen shekteletinine talay kuә bolghanbyz. O kisi bayandaghan kezde anyqtyng ózi aiqyndanyp, dúrystyng ózi týzulenip ketkendey kórinetin. Bayandaushynyng dәleldilik, dәiektilik qasiyeti zor boluy – tyndaushynyng baqyty. Óitkeni Kekilbaev kenistigi tyndaushyny izgilik pen ruhany kemeldenuge shaqyrady.

Ábish Kekilbayúlynyng әdebiyettegi san salaly múrasymen qatar memleket isindegi múratyna qatysty keninen toqtala alamyz. Ol tipti qalamgerlik qúdiretpen ózge dýniyeni jiyp qoyyp dara shúghyldanghan kezi siyrek. Shygharmashylyqpen kóbine júmystan keyingi eki-ýsh saghatta nemese kezekti enbek demalysynda ainalysyp jýretin. Yaghni, úlan-ghayyr ónikti enbegin qaghaz betine qajyrly da orasan enbekqorlyqpen tanbalady. Búdan jazu ataulygha adaldyghy, qalam quatyna senimi aiqyn angharylady. Áytpese memlekettik basqaru isindegi jetistigi men belsendiligining ózi-aq bir adamnyng ghúmyryna jetetindey edi.

Áriyne әdebiyettegi Ábish pen sayasattaghy Ábishting arasynda edәuir aiyrmashylyq bar ekeni ras. Biraq maqsat-mýddesi bireu edi. Ádebiyetshi Ábish – últjandy, sayasatker Ábish – memleketshil. Ol osy eki mindetining de auyrlyghyn armen, salmaghyn sanamen, ólshemin óremen kóterdi. Býgilmes berik, bógelmes bayypty Ábekeng – ghajap suretker, súnghyla saya­satker, bilikti basshy, qay qalypqa salsang da qayyspas qara nar bolatyn. Ábishtanudyng tereng taghylymy osynda jatyr.

Álbette, әriptes zamandastary arasynda Ábekenning memleket qyzmetine aralasuy әrkelki qabyldandy. Onyng әdebiyetpen basybayly ainalysqanyn qúba-qúp kórushiler kóp ekeninen habardarmyz. Búl jaytty óz sózderinen de andaushy edik. Degenmen, biz búl jerde atalghan ahualgha baylanys­ty bagha beruden, pikir qaldyrudan aulaqpyz. Árkimnin, әsirese Ábish agha syndy alyp sanatkerdin, danghayyr daryn iyesining qabileti kәmil jetetin san salaly istermen shúghyldanugha әbden haqysy bar. Zanghar jazushynyng Qazaqstan Respublikasynyng Jogharghy Kenesin basqaruy, Memlekettik hatshy lauazymyn aitarlyqtay uaqyt boyy atqaruy bile bilgenge jenil sharua emes. Ábekeng jazudaghy aq-adaldyq kredosyn memleket qyzmetinde de qatang ústandy. Basqaday boluy mýmkin emes edi. Óz keyipkerlerining ruhty, arly adam boluyn kózdegen jazushy memleket qyzmetinde otyryp ta aqiqat jolyn tandaghan abyzdyq saf minezinen ainymady. «Qanday lauazym iyesi de óz ókilettigi ayasynan aspauy kerek. ...bizding eshqaysymyzdyng zannan asqan qatal, ne zannan asqan kenpeyil bolugha haqymyz joq» deytini sondyqtan.

Birtuar suretker Ábish Kekilbaev­tyng jazghandaryn qaytalap oqyp túru bәrimizdi ruhany shyndalugha, kemeldenuge ýndeydi. Kekilbaev kenis­tigin oisha sholghanda biz de abyz aghanyng kókeyimizde jattalghan nemese kitaptarynda qattalghan keybir pa­yymdaryna oralyp soghyp otyrdyq. Aghamyzben mereyli jasy qarsanynda qayta bir didarlasyp, súhbattasqanday әserde boldyq.

Ábish – qazaqqa ortaq túlgha. Qazaqstannyng qay aimaghy da Ábishti óz úldarynday sýidi, qúrmettedi, maqtan tútty. Suretkerding ózi de qazaq dalasyn janynday jaqsy kórdi, әr ónir oghan ózining tughan topyraghynday, asyl túmarynday kórinetin. Sondyqtan bolsa kerek, tútas qazaq tarihyn, onyng ótken ómirin tereng biletin súnghyla edi Ábish aghamyz.

Ábish ruhy qazaqtyng mәngi janynda hәm jadynda. Abyz anyzgha ainaldy. Qalamgha – qanat, ghalamgha – ghalamat, kemge – tilek, elge – tirek, últqa jýrek bolghan bolmys iyesi úrpaqty jebegen babasy Qorqyt, atasy Pir Bekettey endi ózi de últyna úran bolary kәmil. Sol arqyly júrtynyng jýreginde, elining esinde mәngi jasay beredi.

Qyrymbek Kósherbaev,

Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik hatshysy.

Abai.kz

31 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1567
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2261
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3543