Júma, 26 Sәuir 2024
Dep jatyr 3697 3 pikir 10 Qazan, 2019 saghat 11:41

OAdaghy balalar jezóksheligining basty sebebi - kedeylik

Ortalyq Aziyanyng postkenestik bes elinde «balalar jezóksheligi» jabyq taqyryp bolyp túr. Osy taqyrypqa arnalghan OSCE-ning IWPR  OA (Soghys pen Beybitshilikti úghyndyru Instituty) úiymy jurnalistik zertteu jýrgizipti. Jurnalist Mayk Farkuhar osy mәselege qatysty aghylshyn tilinde maqala jariyalapty. Biz óz oqyrmandarymyzgha osy materialdy úsynyp otyrmyz.

Atalghan elderdegi kedey otbasylarynan shyqqan 11-15 jastaghy qyz balalar búl ghadetke eki týrli jolymen týsedi eken. Birinshisi – ata-anasynyng iytermeleuimen, ekinshisi – jengetaylardyng aldap-arbauymen. Kóbine osy elderdegi tabysy tómen janúyalardyng órimdey qyzdary Parsy shyghananaghyna seks-qúldyqqa satylyp kete baratyn jaghdaylar da oryn alatynyn eshkim joqqa shyghara almaydy.

Mayk Farkuhar Týrkimenstan sheteldikter ýshin jabyq memleket bolghandyqtan Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan men Ózbekstan elderi boyynsha jurnalistik zertteuin jýrgizgende adamnyng tóbe shashy tik túratyn talay oqighalargha kuә bolypty.

Búnyng sebebi qúqyq qorghau organdarynyng nashar qarjylandyryluy әm onda oryn alyp otyrghan sybaylas jemqorlyqtyng kesirinen qoldanystaghy zang júmys istemeydi deydi.

Qyrghyz elining ontýstigindegi 25 myng túrghyny bar Qyzylqiya qalasy jas qyzdardyng óz tәnin saudalaytyn ortalyghyna ainalghanyna europalyq jornalshy kuә bolady.

Qazaq parlamentining deputaty bolghan Erasyl Ábilqasymov IWPR-ge: «Qazaqstanda kәmeletke tolmaghan qyzdardyng tәnin saudalaytyn jasyryn jezóksheler ýileri bar. Olardy jas qyzdargha esi ketkender jaghalaydy. Tek Núr-Súltanda ghana eki nemese ýsh osynday klubtar bar, al, Almatyda onyng sany bes-altygha jetedi dep estidim. Ózge qalalarda da payda bola bastady»,- dep jauap beripti.

Klubty pana tútqandardan bólek óz tәnin jeke ózi saudalaytyn jasóspirim jezóksheler kósheni torauyldaydy. Qazaq polisiyasynyng deregi boyynsha әrbir ýshinshi «týngi kóbelek» kәmeletke tolmaghandar.

Al, tәjikting bas qalasy Dushanbede jas jezóksheler bazar manyn jaghalap, óz tәnderin sondaghy saudagerlerge  5-6 somoniyge (2 AQSh dollaryna) saudalaydy. Al jynystyq qatynas qoghamdyq dәrethanada nemese bazar manyndaghy saqaldy qúrylystardyng birinde jýzege asady.

Mayk Farkuhargha jas jezókshelik faktisine qatysty Ózbekstannan aqparat alu onaygha týspepti. Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan elderine qaraghanda búl mәselede ala taqiyalylar tym konservativti әri osy mәseleni ýnemi ainalyp ótuge tyrysady eken.

Biraq ózbek elinde búl fakti siyrek kezdestin oqigha bolghanymen kәmlettik jasqa tolmaghan qyzdardyng seks-qúldyqqa satyluy oryn alyp túr.

Sonymen Orialyq Aziyanyng jas qyzdaryn Batys Europa men Parsy shyghanghy elderindegi bay-baghylandargha kәniyzektikke satu ýrdiske ainalyp ketti. Halyqaralyq migrasiya úiymynyng mәlimeti boyynsha bir Qyrghyzstannyng ózinen týrli elderge 4000 qyz jóneletiletin bolsa, onyng 10% kәmeletke tolmaghandar eken.

Tәjik qyzdaryn BAÁ (OAE) joghary jalaqyly júmyspen aldausyratyp, seks qúldyqqa jegedi eken. Aty-jónin atamaudy ótingen tәjik biznesmeni: «Búl elde deydi pәktiginen aiyrylmaghan jas qyzdar joghary baghalantyndyqtan OA azamatshylaryna súranys joghary. Ári tym qymbat baghagha saudalandy» degendi algha tartypty.

Ózbek jerindegi Mavluda atty kelinshek IWPR tilshisine ózining 15 jastaghy qyzyn amaly joqtyqtan bay sheyhqa 5000 dollargha satqanyn ashyp aitypty. IYә, OA balalar józeksheligining әm bala saudasynyng basty sebebi – kedeylik. «Meni 11 jasymda zorlap ketti, - dep eske alady Bishkekte jezókshe bolyp jýrgen Naryndyq jas qyz Nazira. – Bәrin shesheme aityp edim, meni mýsirkeuding ornyna, tamtyghymdyghy qaldyrmay sabap, Bishkektegi әpkeme jiberdi. Osynda jýrip 13 jasymda Vera atty birinshi jengetayymdy jolyqtyrdym».

Atalghan elderding barlyghynda 16 jasqa tolmaghandardy jezókshelikke iytermeleushilikting jolyn kesetin zang tetikteri bolghanymen qúqyq qorghau organdaryndaghy sybaylyq jemqorlyq bala saudasymen ainalysatyndardy qúryqtaugha dәrmensiz.

Osh qalasynyng 16 jasar jezókshesi Mәdina ózining túraqty kliyentteri milisiya qyzmetkerleri men sheneuinikter ekeni IWPR tilshisine syr qylyp aitady. Qyrghyz jәne ózbek elinde kәmletke tolmaghan úldardy milisiya qyzmetkerleri iri biznesmender men memsheneuinikterining qoyynyna salyp berip, foto nemese beynetaspagha týsirip alyp, artynan olardan iri kólemdegi aqsha bopsalaytyn  oqighalardyng jii kezigetini jasyryn emes.

Avtor tek qazaq elinde ghana jasóspirimder jezóksheligin auyzdyqtau jaqsy jolgha qoyylghanyn erek atap ótedi. Qazir Qazaqstanda 2003 jylgha qaraghanda kәmletke tolmaghandar arasyndaghy jezókshelik 40%-gha qysqaryp otyr. Ózge elder búl jaghynan maqtana almaydy.

AITV (adamnyng immun tapshylyghy virusy) jәne JITS (júqtyrylghan immun tapshylyghynyng sindromy) júqtyru jasóspirim seks-qyzmetkerlerining qarasynyng artuyna oray óse týsude.

Biraq kәmletke tolmaghan qyzdar arasynda óz tәnin satpay, ermek ýshin hobbiyge ainaldyrghan jasóspirimder tobynyng payda boluy da OA elderindegi iri problemanyng biri. Búl mәsele әli ashyp sóz etilmeydi.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz

3 pikir