Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Sayasy portret 13576 3 pikir 8 Qazan, 2019 saghat 11:35

Kemel kýnning – shuaghy mol, kýngeyi zor bolady...

Elimizding eng jogharghy biyliginde songhy uaqytta oryn alghan kadrlik auys-týiister turaly әraluan oi-pikirler aityluda. Jyldamdyghy men ekpini – taudan qúlaghan syrqyrama ispetti sәt sayyn tez ózgergen, әp sәtte auysqan qazirgi uaqyttyng izine ilesu de onay emes. Desek te, qay ózgeris pen janarugha sabyr men saliqalylyq tanytyp, payym-parasat bekitken paydaly.


Kemel

(Qyryq qyrdyng qiyasy)

(esse)

«Búryn – shyn bar, býgin – shyn,

Erteng shyn bar – ýsh bólek.

Keregi joq búlardyn,

Búzylmaytyn shyn kerek», – deydi Shәhkәrim?!.

Preziydent Ákimshiligining jetekshisi – membasshy júmysyn ýilestirushi qyzmet qana emes, arystandar arasyndaghy aryny quatty azuly alauyzdyqtyng mәmilesin mengerip, shiyelenisterding sheshimin tabugha tiyis túlgha.

Iskerligi ilkimdi, tәlim-tәjiriybesi tolymdy, sayasy salmaqty, qúrghaq sózuarlyqtan alys, kýngirt kelensizdikke qas, naqty is, nәtiyjeli qimyldyng adamy Qyrymbek KÓShERBAY – elding eng jogharghy biyliginde ómirsheng ózgerister jasaugha kәmil-tin, ókinishtisi, Preziydent Ákimshiligining tizginin nebәri 70 kýndey ghana tútam uaqyt basqarugha múrsat aldy. Tolghauly toghyz aptada qazaq qoghamyndaghy tabany tayghaq túraqsyzdyqqa qúryq salyp, tepe-tendik tarazysyn shayqaltpay, qalypty ústady. Áytse de, oqtay úshyp, shoqtay qyzghan tym jyldam, tym tyghyz, kýrmeuli jiptey tym qysqa kezende ashynghan alash, qyzuqan qazaqty jasandy niyet, sýrensiz kózboyaushylyqpen ilandyru – әste mýmkin emes edi...

Kýni keshe Qyzylorda oblysyn ýzdik bes ónirding qataryna qosqan әidik әkimdi kýstanalap, jelsóz ýrlep, shoq tútatyp, hakim aitqan «it kórgen eshkikózdenip», tyrnaq astynan – kir izdegen sýrensiz sarsannyng qolamtasyn ýrleu – bos sóz, bolbyr boljam. «Eki kýimek – bir jangha әdilet pe?» (Abay), kýpirden – sóz shygharyp, ilikten – synyq izdeytin kýlimsi qataryna qosatyn kisi emes, Qyragham...

*** 

«Kóbelekpen jarysyp qyz ósetin,

Qabylanmen alysyp úl ósetin...» (Bauyrjan ÝSEN) – Jalaghashtay japannyng әntek jeli men ashy suyghyna qaqtalghan qazaqtyng qaradomalaghy – qiyaldyng qiyanyna qonyp, armannyng asqaryna ayaq basudyng úzaqsonar saparynda – bilim men bilikti, enbek pen eptilikti qatar sýireu kerektigin jastay týisindi.

Qúrghaq jerge – qyltanaq qyltaymaydy, jas óskinde ónegeli óris, ýkili ýlgi mol boldy. Auyl jastanyp, audan basqarghan әkesi Eleu kókem «Balana balyq berme, qarmaq ber!» deytin ústanymnyng ústasy-tyn. Ozaldan daryghan qasiyet: «Auyrdyng ýsti, jenilding asty» – jetistik pen jenisting joly emestigin tym erte úqtyrdy...

Qazaqtyng «Handa – qyryq kisining aqyly bolady» deytin týiinining kýrmeui – shynayy túnghiyqqa, shúrayly terenge tartady. Qúday bergen qansorpa tirlikting jaqsylyghy men jamandyghyn, izgiligi men zúlymdyghyn, qúdireti men qasiretin tarazylaghan Qyraghama qiyametti qyryq qyrdyng qiyasyn kóruge tura keldi...

Men biletin, sonau 90-jyldary – sol kezdegi Qazaq Ýkimetbasynyng orynbasarynyng qylshyldaghan jas kómekshisi Qyrymbek KÓShERBAY...

  1. Auyldyng týtinin jútyp, shanyna aunaghan...
  2. Sylqym Syrdyng boyynda balalyq dәurenning bal dәmin túshynghan...
  3. Qazaqtyng qarashaghyraghynda ana tilining tәtti nәrin boyyna sinirgen...
  4. Áke kórip, oq jonghan...
  5. Qúrby-qúrdaspen qyzyq keshken...
  6. Tuys tanyp, bauyryna basqan...
  7. Auyldastyng atyn ozdyrghan...
  8. Bilimning sonyna shyraq alyp týsken...
  9. Ústazyn – úlyq kórgen...
  10. Arman quyp, alysqa attanghan...

«Maqsútym – til ústartyp, óner shashpaq,

Nadannyng kónilin qoyyp, kózin ashpaq.

«Ýlgi alsyn» deymin oily, jas jigitter,

Duman-sauyq oida joq – әuel basta-aq» (Abay) – degen qazaqtyng qatardaghy qarapayym qonyr balasy bolatyn.

Qazaq auylynyng otynan kirip, kýlinen shyqqan; kóne júrtynyng «qúralaydyng salqyny», «otamaly», «bes qonaq», «teke búrqyldaq», «qarghanyng qyz úzatuy», «itbalaqtyng kindik keseri» deytin kezek-kezegimen keletin kezen-ghúrpyn kóniline toqyp, sanasyna sinirip jetilgen jigerli jas Qyrymbekti qanday da talapay-tolqyn, kelensiz kedir-búralang toqtata almastay edi...

Aqmeshittegi jastar úiymynyng serkeligi – tau men tasqa tiygen ghaziz bastyng qyzyqty da shyjyqty kezenine bastady...

Ontýstik astananyng arayly aspany, asqaq Alatau hәm Ýkimet ýii – mereyli maqsat pen mәndi múrat әlippesining alghashqy qarlyghash-paraqtary-tyn...

Elding eng ýlken shaharyndaghy iri audan tizgini – altyn kópirding baspaldaghyn tósedi...

Ýkimet apparaty basshysynyng orynbasary-bólim mengerushisi; Preziydentting baspasóz hatshysy-baspasóz qyzmetining jetekshisi; Bilim, mәdeniyet jәne densaulyq ministri; Bilim jәne ghylym ministri – abyroy asyryp, bedel bekitken baraqatty belester.

Jana ghasyr basyndaghy aidyndy Aqjayyq aimaghy – aduyndy asqardyng asau asuy...

Ýstirt tanyp, ýmit janyghan ýkili ýsh jyl – Resey Federasiyasyndaghy Qazaq elshisi...

Qazynasy qalyn, shejiresi qabat, әuliyesi әidik Manghystau týbegindegi tar jol, tayghaq keshken alasapyran alty qys...

KÓShERBAY turaly tәmsilde búlghyr kezenning bozamyq bolmysy jayly tilimizdi tistep, tómenge týniler haqymyz joq: bәri de aiday ashyq, sana saraptay alar ashy saldar. «Auyruyn jasyrghan – óledi» demekshi, qarsylastardyng jalghyz «jalau-qaruy» – Janaózen jarasy. «Býrkegen jerden – býrge shyghady», әuliyeler elindegi qyzmetke qara kýie jaghugha qúmarlar esi bolsa, mirdey biyligi bir uys, jalghyz júdyryqtaghy toqpaghy auyr – shatpaghy jauyr elde – basqasha boluy mýmkin emestigin eskersin. Janaózenning jazyqtysy Qyragham emes: aryna daq, abyroyyna selkeu týser sebep joq...

Qazaqtyng tilimen, últynyng dilimen; babasynyng asyl dinimen; ghasyrlyq әdet-ghúryp, salt-sanasymen tereng tamyrlanyp:

«Alystan «Alash» dese – attanamyn,

Qazaqpyn – «qazaq» dese – maqtanamyn.

Bolghanda әkem – qazaq, sheshem – qazaq,

Men nege qazaqtyqtan saqtanamyn?!» (Mirjaqyp DULATÚLY) – mýddesin múrat tútyp, últynyng úlaghatyn túnghiyqtan tatyp ishken qazaqy jigit Qyrymbek:

  1. Tәlim jiyp, tәrbie aldy...
  2. Bilim bekitip, bilik jinady...
  3. Júrtynyng janynan jylu izdedi...
  4. Ýlkenge qarap, ýlgi tapty...
  5. Kishini demep, qamqor boldy...
  6. Adal dosty – atyna mingizdi...
  7. Últyn sýiip, úlyghyn tanydy...
  8. Maqsat qoyyp, múratqa jetti...
  9. Anasynyng aq sýtin aqtady...
  10. Ýmit jaghyp, zәngirge úmtyldy...

Alysqa qarap, jaqyndy jylytqan Qyrymbek ELEUÚLY «iynemen – qúdyq qazghanday» batpan-beynetpen kishiligi basym kómekshilik qyzmetten – kisiligi kemel kóshbasshylyq qúrmetke deyin satylap ósip, saliqaly salmaq jidy.

Taza talgham men túmany tanugha, tereng tolgham men bardyng baghasyn baghamdaugha – iman quaty, oy kemeldigi, sana sanlauy әste qajet. Singapur elining irgetasyn myqtap, marqasqalar qataryna qosqan Ly Kuan Yu: «Elding eng qúndy baylyghy – enbeqqor, ýnemshil, bilimqúmar adamdar» – degende, Eleu kókemning úlynday jalyn-jigit, eren erlerdi qaperine alsa kerek.

Álemning yqpaldy túlghalarynyng biri, amerikalyq memleket qayratkeri Genry A.Kissindjer: «Sharyqtau shegine jetkendey kórinetin airyqsha aqyldy esep-qisaptardy – orasan oily adamdardyng ózgerte alatyndyghyn tarih dәleldep berdi. Kýrmeui qiyn mәselening ong sheshimin tabuyna «Qalyptasqan jaghday әser ete me, әlde, kisining jeke qabiletining yqpaly kýshti bola ma?» deytin eskiden kele jatqan dauly súraqqa Singapur memlekettigining atasy Ly Kuan Yu talaspaytynday naqty jauap tauyp, songhy núsqanyng shyndyghyna adamzattyng kózin aiqyn jetkizdi» – dep ashyq aityp, әdil baghasyn bergen-di. Tolyq toqyrap, әbden qaljyraghan beyshara-kedey eldi Ly Kuan Yu – shiyrek ghasyrda әlemdegi ekonomikasy aspandap damyghan, asa baquatty júrtqa ainaldyrdy. Sitgapurdaghy jan basyna shaqqanda ishki jalpy ónim (IJÓ) 15 ese ósip, 400 AQSh dollary dengeyinen – 12,2 myng dollargha deyin sharyqtady...

Kisining jeke qabileti yqpalynyng kýshtiligin – keshegi Aqjayyqtyng aqjarqyn keypi, Manghystaudyng manghaz kelbeti, býgingi Syr boyynyng berekeli bederi aiqyn dәleldedi. Dospambet Jyrau babamnyng maqamdauynsha:

«...Arystanday... alshaytyp,

Arghymaq mingen ókinbes.

Kileng búzday kilsheytip,

Kóbeler kiygen ókinbes...

...Saryarqanyng boyynda,

Soghysyp ólgen ókinbes!..»

Eng ókinishtisi, «Týlki – týginen jazady» degen, biz jaqsynyng shapaghaty men kýshtining quatyn baghalaugha kelgende, tobyq jútqanday tymyraydan aryla alar emespiz... Jaratushymyz on últtyng – on ókilining dúghasyn qabyl etip, súrap-tilegenin oryndaytyndyghyna uәde kesip, barlyghyna ortaq bir shart qoyypty: «Kórshilerine sening súraghanynnan – eki ese artyq nәsip beremin!» dep. Sonda mening qazekem: «Qonsymdy qosarlandyryp jarylqaghansha, mening bir kózimdi aghyzyp jiber!» degen kórinedi. Osy әfsana – pәniydegi pendeshilik qyzghanyshtyng qyzyl iytining ayausyz talaytyndyghyn, kórealmaushylyqng kóktyrnaghynyng kesir-kesapattyghyn tura tarazylaydy...

KÓShERBAYdyng kósheli nemeresining taghdyr-talayy da taqtayday – tegis, oqtauday – týzu bola qoyghan joq, beynetke belshesinen batyp, qiyas-qiyanattyng kókesin kórdi...

  1. Terin tógip, kermegin syqqan...
  2. Jastyq kórmey, jastyghyn ótkizgen...
  3. Elin sýiip, esesin jighan...
  4. Imangha ilanyp, jighannan jerigen...
  5. Ámirge baghynyp, Tәnirge tәu etken...
  6. Aryn saqtap, baryn aqtaghan...
  7. Sabyrmen dostasyp, qadirmen qauyshqan...
  8. Jatqa jýginbey, qandasyn qorghaghan...
  9. Shegin týsinip, shekarasyn bilgen...
  10. Irgesin myqtap, bilmesin – izdegen...

Qyraghamnyng úrandy joryq, sýrendi sýleleri orystyng oramdy shayyry Sergey ESENINnin:

«...Áljuaz-nәzik bolsam da,

Batyrsyp, búra tartushy em.

Múrnymnan qyzyl qan saulap,

Tayaq jep ýige qaytushy em.

Órminez edim búrynnan,

Ózgergen joqpyn men de asa –

Soghylsam búryn múrynnan,

Jýregim qazir qan-josa!..» – deytin degdar-joldaryn esimizde eriksiz oyatady...

Qiyndyqtary men quanyshtary almakezek auysqan alashtyng anasy – Qyzylordadaghy taghdyrly jeti jazda: «Syr óniri – qúdaydyng nәsip qylghan mol qazba baylyqtaryna kemel bizge berilgen tәnirding syiy» – deytin syndarly sóz aityp, telegey-teniz terbele aqqan baraqatty baytaq ólkening erke suy – Syrdariyanyng sartap jaghasynda kir jughan qazaqtyng qaradomalaq Qyrymbegi:

  1. Adamdyq suaty men qaghandyq quatyn...
  2. Obaldyng orasany men sauaptyng súrauyn...
  3. Izgilik ilkimi men iygilik iykemin...
  4. Payymnyng parqy men parasattyng narqyn...
  5. Iskerlikting iligi men tolghamnyng túnyghyn...
  6. Kerimning barmaghy men senimning salmaghyn...
  7. Jalghannyng jazuy men kókjaldyng azuyn...
  8. Tirlikting shayany men birlikting bayanyn...
  9. Qyzyldyng úyasy men qyrannyng qiyasyn...
  10. Shynayy erding beli men Qúlagerding terin... bastan keship, boyyna sinirdi.

Kindik qany tamghan kiyeli topyraqtaghy syralghy jeti jylda 37 jana mektepting irgesi qalanyp, 71 tyng óndiris órken jaydy. Hikmetting qiyanynan – nyghmetting shúghylasy kórindi...

***  

Hakim Abaydyng 42 qara sózindegi: «...Búl kýndegige baylyq ta maqtan emes, aqyl, abúiyr da maqtan emes, aryz bere bilu, alday bilu maqtan. Búl ekeui qolynan kelgen kisi salt atty, sabau qamshyly kedey de bolsa, az da bolsa orny tórde, mayly atqa, mayly etke qoly jetedi...» – deytin kermek aqiqat, shalymdy shyndyqty dóp basqan Qyragham: «Alash masyldyqtan arylsa, әleuetimiz myqty bolady» – degen týiin qayyrdy.

«Keler-keler Kenesary jýzge keler,

Jýzge kelse Kene han ózi-aq óler...» – dep, qyrghyz aitpaqshy, qazaq qoghamynda ondaghan jyldar boyy qordalanyp, týiinin tappay kele jatqan shash-etek sharualardyn; keshendi, kýrmeui qiyn mәselelerding sheshimi tabylar; maly býtindelip, jany týgeldener. Teginde, «qyryq jylghy qiyametti – jetpis kýnde jarylqay qoymadyn» dep kýstanalau – qisynsyz qiyanat...

Payghambarymyzdyng mýbәrәk jasyn payymdap, sharuasyn artyq aiqay, dau-dabyrasyz ýnsiz atqaratyn «Bizding kezenimizdi úrpaghymyz rizalyqpen eske alady» degen talapshyl basshy Qyraghamnyng bolmys-bitim men tanym-týisigi – tym terennen Kýltegin, Bilte, Shynghysqan, Joshy, Keneden tartyp; Abyl, Aqtan, Qashaghan, Mahambet pen Isataygha ilanghan; Farabi, Yassaui, Búqar, Mәshhýr Jýsip, Abay, Shәhkәrimnen sher tarqatyp; Júmeken men Múqaghaliymen múndasqan; Ábish pen Fariza, Aqseleu men Túmanbaymen tolghap-sabaqtasyp, bite qaynasqan....

Últtyq qúnardan tamyr alghan ilim men qazyna-kitaptan jighan bilimning arqasynda orys júrtyndaghy elshilik enbeginde qatary qalyn, qateri quatty qonsymen shekaranyng әr sýiemin maydan qyl suyrghanday júmsaq alyp, jyly japsyrghan; әr auyldyng aq shanyn búrqyratyp belsheden jayau keshken әkim Qyraghamnyng – qazirgi qazaq qoghamynyng súranysy men tilekterine qúlaq asugha tyrysyp, qayymgha ýmit ýrlep, senim úyalatqan qoljetimdi kóshbasshy Qasym-Jomart TOQAYdyng jigerli jetekshiligimen – Memlekettik hatshy qyzmetin de qyzdyng jighan jýgindey tap-túinaq múntazday maypazdap, kirshiksiz-kirbinsiz taza atqaratyndyghyna shýbәm joq. Jambyl JABAY jәkemnin:

«Alataudy ainalsam,

Alghadaydy tabam ba?

Saryarqany sandalsam,

Sanlaghymdy tabam ba?» – deytin tapqyr oi, shalqar shabytynyng kermek sherin qalqyp alyp; keleshek kýmbezine kóz tiksek: kýresin ghúmyrda jebedey ótkir qayralyp, kisilik pen týsiniktin, paryz ben boryshtyn, adamdyq pen azamattyqtyng ýlgisin ýrlep, ónegesin órnektegen; aqyl auqymy ken, dara daryny ten; taghdyrdyng ystyq-suyghyna shymyrday shynyghyp, qúryshtay qatqan әri shoyynday shyndalghan kәtepti qara narday Qyraghamnyng qazirgi kezi – mәue-shәuesi pisip-jetilip, nәri men baryn boyyna jinaghan; elin emirentip, júrtyn jemisine toydyratyn kelisti, kemel shaghy.

Kemel-kýnning – shuaghy mol, kýngeyi zor bolady...

Mynjan Bayjaniyn

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3508