Latyn әlipbiyine negizdelgen qazaq jazuyn jýzege asyruda «Emle-erejemen» qatar sauatty jazugha jәne dúrys sóileuge negizdeytin orfografiyalyq, orfoepiyalyq sózdikter men anyqtaghyshtardyng róli ýlken. Osy orayda qazaq til biliminde birikken sózdermen qatar kirikken sózder de til bilimining ózekti mәselelerining birine ainalyp otyr.  Ghalymdardyng zertteulerinde: «Kirikken sózder – qúramyndaghy synarlary dybystyq qúramyn tolyq saqtamay nemese týrli dybystyq ózgeristerge úshyrau arqyly bir-birimen maghyna jaghynan ghana emes dybystyq qúramy jaghynan da kirigip, yqshamdalyp, birtútas sózge ainalghan sózder» degen anyqtama beredi. Oghan mysal retinde: әkel (alyp+kel), әper (alyp+ber), әket (alyp+ket), biyl (búl+jyl), býgin (búl+kýn), sәresi (sahar+asy), aghayyn (agha+ini), qarlyghash (qara ala qús), bilezik (bilek+jýzik), seksen (segiz+on), toqsan (toghyz+on), belbeu (bel+bau), qaytip (qalay+etip), týregel (túra kel), beluardan (bel+buardan), endigәri (endigiden+әri), ashudas (ashy+tas), sóitip (solay+etip), óitip (olay+etip), birdeme (bir+neme), birese (bir+erse), qolghanat (qol+kanat), qolghap (qol + qap), apar (alyp +bar), týregel (túryp+kel), jazdygýni (jazdyng kýni), kýzdigýni (kýzding kýni), qonaqasy (qonaqtyng asy), Orynbasar (Ornyn basar), Ómirzaq (Ómiri úzaq), sóitip (solay etip), әneugýni (aldynghy+kýni)t.b.jatady. Múnday kirikken sózder týbir men qosymsha arasynda kirigip, tilimizde qalyptasqan bolatyn. Alayda eki sózding biriguining nәtiyjesinde sóz arasy dybystyq ózgeristerge úshyraghan (sóz aralyghyndaghy dybystardyng týsirilui nemese saqtaluy) kirikken sózder de bar. Múnday sózderding jazyluynda birshama mәseleler bar. Yaghny tilimizde kezdesetin kirikken sózderdi jýielep orfografiyalyq sózdikte beruimiz qajet.

Osy orayda orfografiyalyq sózdik jasau kezinde qazaq tilindegi kirikken sózderdi qalay beremiz deytin súraq tuyndaytyny belgili. Óitkeni kiril grafikasyna negizdelgen әr jyldarda shyqqan (1988, 2005, 2007, 2013) «Orfografiyalyq sózdikterde» kirikken sózder әrtýrli jazylyp jýr. Aytalyq birikken eki sózding jigindegi dybystar birde týsirilse, al birinde týsirilmey jazylyp jýr. Mysaly: alayaq, alauyz, alaókpe, alaórmekshi, altatar, qaraghash, qarala, qaraózek, qaraókpe, qaraólen, qaraórik, qararsha, qaraýi, qarayrghay, qarghaadmy jer, sarauru, saryaghash, saryala, saryandyz, saryatan, sarybalaq, sarybas, sarybuyn, saryjaylau, sarykekire, saryjylan, sarysu, saryýiek, saryshúnaq, múzdayaq t.b. Olardyng da belgili bir sebepteri bar. Sondyqtan latyn әlipbiyine ótken tústa osynday qatelikter bolmau ýshin qazirden bastap ara jigin ashyp alghan jón.

Orfograiyalyq sózdikterdi salystyra otyryp qaraytyn bolsaq, 1988 jylghy sózdikte ala auyz, qara ajyryq, qara ala, qara alma (ós.), qara ot (ashy shóp), qara ózek, qara órik, qara arsha (ós.), qara ýi, sary  ala, sary jaghal, sary kýzen,  sary qaraqat (ós.), sary qaryn, sary sýiek qúda, sary tal, sary toqym, sary uayym, sary uayymshyl sózderi  bólek jazylghan. Sonday-aq 2013 jylghy sózdikte  alaayaq, alaauyz sózderi birikkende aralyghyndaghy qatar kelgen a grafemasy saqtalghan bolsa, al 2005, 2007 jyldary shyqqan sózdikterde alayaq, alauyz týrinde berilgen, yaghny a grafemasy týsirilgen. 2005 jylghy sózdikte alókpe (mal auruy), qaraghash, qarajyryq, qarandyz, qarólen, qaryrghay, sarsu, sarsýiek, sartaban, sarshúnaq bolsa, al qalghan (1988,  2007, 2013) sózdikterde alaókpe, qaraaghash, qaraajyryq, qaraólen, qaraandyz, qarayrghay, sarysu, sarysýiek, sarytaban, saryshúnaq týrinde berilgen. Jalpy sózdikterdi salystyru barysynda 2005 jylghy orfografiyalyq sózdikte negizinin birikken sózderding aralyghyndaghy qatar kelgen dauystylardyng birin týsiru tendensiyasy jýrgen eken.

Qazaq jazuyn latyn grafikasymen jazghanda orfografiyalyq sózdikke kirikken sózderdi jýielep beru qajet. Ol ýshin «Emle erejege» kirikken sózderdi jazudyng erejesi berildi:  «Birikken sóz synarlary jigindegi qatar kelgen dauystylar týsirilmeydi, týbir túlghalary saqtalyp jazylady: saryaǵash, qaraaǵash, saryórik, qaraórik, alaaıaq málin, alaókpe (mal aýrýy), qarǵaadym jer, respýblıkaaralyq  Biraq jazyluy dәstýrge ainalghan keybir kirikken sózderding jigindegi qatar kelgen dauystylardyng biri týsirilip jazylady: alaıaq, alaýyz, altatar, saraýrý, saratan, jaqsatty bolý». Yaghny alaayaq mәlin degende qatar kelgen dauystylar týsirilmeytin bolsa, al qu degen maghynasynda alayaq bop a grafemasy týsiriledi.

Qoryta kelgende orfografiyalyq sózdikke kirikken sózderdi emle erejege sәikes etip jýielip bergen jón.

 Aysaule Amanbaeva,
A.Baytúrsynúly atyndaghy
Til bilimi institutynyn
jetekshi ghylymy qyzmetkeri f.gh.k.

Abai.kz