- Osydan 20 jyl búryn óziniz «Týrki jazuyna kósheyik!» dep úran tastaghan ediniz. Áli sol pikirinizdesiz be? Álde pikir ózgerdi me?
- Ol ras. Egemendikting alghashqy lebi kimdi de bolsa bir serpiltip tastady ghoy. Osyghan oray, biz de әldeqashan óship ketken kóne (ejelgi) jazuyn qayta janghyrtyp jatqan evrey, monghol halyqtarynyng jankeshti әreketi men bir uys qana gruziyn, armyan halyqtarynyng eltanbasynday bolghan biregey әlipbiyin tilge tiyek etip, jýz elu million týrik halyqtarynyng qúr alaqan qalghany qalay dep qynjylghanbyz. Ókinishtisi, týrki júrtynyng qazirgi órkeniyetti elderding jazu tarihyn on orap alyp ketetin, atam zamanghy tarihy bar jazuy bola túryp, «jazu-syzusyz» júrt atanghandyghynda bolyp otyr. Al, «jazu-syzusyz» halyq degenning ar jaghynda «jabayy, mesheu, telmirindi, tili damymaghan» t.b. siyaqty «ataqtar» túrghan joq pa? Múnyng ózi elding ensesin basyp, erdi ezge ainaldyrudyng taptyrmas qúraly bolyp shyqty. Tipten, keshege deyin kenes qúramyndaghy týrki halyqtary «ózimizding jazu-syzusyz halyq ekenimizdi әlemge jar salyp aityp, orys jazuy kelip janymyz qalghanyn» jarysa jamyray, maqtana moyyndap kelgen joqpyz ba? Endeshe «kók týrik» jazuyn janghyrtu - erikken men esi ketkenning isi emes, týrik júrtynyng әlemy qogham aldyndaghy eldik namys-abyroyyn kóteretin is.

- Osydan 20 jyl búryn óziniz «Týrki jazuyna kósheyik!» dep úran tastaghan ediniz. Áli sol pikirinizdesiz be? Álde pikir ózgerdi me?
- Ol ras. Egemendikting alghashqy lebi kimdi de bolsa bir serpiltip tastady ghoy. Osyghan oray, biz de әldeqashan óship ketken kóne (ejelgi) jazuyn qayta janghyrtyp jatqan evrey, monghol halyqtarynyng jankeshti әreketi men bir uys qana gruziyn, armyan halyqtarynyng eltanbasynday bolghan biregey әlipbiyin tilge tiyek etip, jýz elu million týrik halyqtarynyng qúr alaqan qalghany qalay dep qynjylghanbyz. Ókinishtisi, týrki júrtynyng qazirgi órkeniyetti elderding jazu tarihyn on orap alyp ketetin, atam zamanghy tarihy bar jazuy bola túryp, «jazu-syzusyz» júrt atanghandyghynda bolyp otyr. Al, «jazu-syzusyz» halyq degenning ar jaghynda «jabayy, mesheu, telmirindi, tili damymaghan» t.b. siyaqty «ataqtar» túrghan joq pa? Múnyng ózi elding ensesin basyp, erdi ezge ainaldyrudyng taptyrmas qúraly bolyp shyqty. Tipten, keshege deyin kenes qúramyndaghy týrki halyqtary «ózimizding jazu-syzusyz halyq ekenimizdi әlemge jar salyp aityp, orys jazuy kelip janymyz qalghanyn» jarysa jamyray, maqtana moyyndap kelgen joqpyz ba? Endeshe «kók týrik» jazuyn janghyrtu - erikken men esi ketkenning isi emes, týrik júrtynyng әlemy qogham aldyndaghy eldik namys-abyroyyn kóteretin is.
Alayda, dәl býgingi zamanda qaytadan kóne týrki jazuyna orala qoyamyz deuding reti kele qoymaytynyna kózimiz jetken son, bastapqy oidan bas tartqanymyz da ras. Kóne týrki jazuynyng әlipby tanbalaryn paydalanu da onay bolmaydy. Óitkeni, olar tastyng betine qashaumen jazugha iykemdelgen. Onyng ýstine kóne týrki jazuynyng әlipby qúramy men jazu erejeleri (fonologiyalyq zandylyqtary) týgeldey anyqtalyp boldy dep taghy aita almaymyz. Mysaly, Esik qorghanynan tabylghan tostaghanshadaghy sanauly tanbany bes-alty maman  bes-alty týrli oqyp, ortaq nәtiyjege kele almay qoydy. Ózge kóne týrki mәtinderining de oqyluy osy syqyldy. Sondyqtan kóne týrki jazuynyng qúpiyasy qúpiya kýiinde qalyp otyr deuge bolady.
- Biraq, týbegeyli ózgertken joqsyz ghoy?
- Áriyne. Kóne týrki jazuynyng fonologiyalyq zandylyqtaryn, óz shama sharqymyzsha, negizdegen boldyq. Soghan oray tanbalarynyng modelin de úsynyp kórdik. Eng bastysy, kóne týrki jazuy, buyn jazu bolu kerek, bir tanba bir dybys dep oqylyp jýrgen jobalargha kýmәnmen qaraugha tura keledi.
Eger kóne týrki jazuynyng әlipby qúramy men jazu emle-erejesi dúrys anyqtalsa, onda tanymdyq dәris retinde auditoriyalargha úsynugha bolady. Óitkeni, kóne týrki jazuynyng zandylyqtary qazirgi týrki (qazaq) tilining ózindik zandylyqtaryn bolashaq til mamandaryna týsindiruding taptyrmas laboratoriyalyq ýlgisi bolyp tabylady.
Oghan qosa, týrki halyqtaryna ortaq rәmiz ýlgisin oilastyryp jatyrmyn. Sebebi, jazu degen - halyqtyng bolmys-bitimin, mәdeniyetin, tarihyn kórsete almaydy. Osy sebepke baylanysty, týrki halyqtaryna ortaq tu, eltanba, әnúran boluy kerek dep úighardym. Qazir kóterip jýrgen mәselem - osy. Mysalygha, týrki halyqtaryna ortaq ne bar? Birinshi, Tәniri. Yaghni, Kók Aspan. Osyghan oray kógildir tu bolsa. Týrki halyqtarynyng basyn qosatyn ekinshi ne? Ol - Kók Bóri. Osy Bórining súlbasyn tudyng bir jerine ornalastyrsaq degen niyet bar.
Qazir Týrki halyqtarynyng basyn sayasat qosa almaydy. Birazy Europa, endi birshamasy Reseydin, qala berdi Qytaydyng qúramynda bolghandyghy esepti, sayasat búl mәselening auylynan alys. Din qosa almaydy. Óitkeni, músylmany bar, hristiany bar, buddasy bar, әrqaysysy bir-bir әlem. Jazu da qosa almaydy. Kirilisa, arab tanbasy, latynmen jazyp jatyr. Sol ýshin de týrki halyqtaryn qosatyn nәrse, ózimizding totemderimiz. Biz úsynghaly jatqan eltanba ýlgisinde Kók Bóri men aidyng sureti bolady. Yaghni, aigha qarap úlyp túrghan Bórining sureti túrady. Eltanbanyng da negizi Kók Bóri bolmaq. Kóptegen konferensiyalarda kórsetken ýlgilerim bar. Al әnúrannyng ýlgisin sonau Maghjannan da, Ahmetten de alugha bolady. Qazaq topyraghy aqyndargha kende bolmaghan. Býkil Týrki júrty Kók Aspan men Kók Bórige qatysty anyzdy jappay moyyndaydy. Resey týrikterine jarty aidy aparyp kórsetetin bolsaq, olar ony qabyldamaydy. Budda dinindegilerding ózindik ústanymy bar degendey. Týrki halyqtaryn bir-birinen shashyratyp jiberetindey sebepterden góri, basyn biriktiretin sebep bolar edi dep payymdaymyn. Týrki halyqtarynyng qay-qaysysy bolmasyn, Kók Bóri men Kók Tәnirini jatyrqamaydy.
Oitýrtki retinde ýlken bir enbek dayyndap, úsynayyn dep otyrmyn.

-Tәuelsizdik alghan alghashqy jyldary qazaq tilin ýiretuding jana metodikasyn úsynghandardyng arasynda Siz de barsyz. Sizdiki - qanday әdis. Búl ýrdis jalghasyn tapty ma? Shәkirtter tәrbiyelegen bolarsyz...
-  IYә, onyng dúrys. Memlekettik til mәselesi kóterilgen alghashqy jyldary bәrimiz, qolymyzdan kelgeninshe, qazaq tilin dúrys oqytudyng joldaryn izdestirdik. Men sol kezde mynany bayqadym. Mysaly, ózge últ ókilderine arnalghan kez kelgen qazaq tili oqulyghyn alsanyz, bas salyp grammatikany oqytudan bastaydy. Sózdikti alsaq, ishinde kem degende 5-10 myng nemese odan da kóp sóz bolady. Orystyng mektep qabyrghasyndaghy balasy ózining ana tilining grammatikasyn zorgha mengerip jatqanda, oghan aparyp, qazaq tilining grammatikasyn ýstemeleymiz. Eresekter ózining ana tilining grammatikasyn әldeqashan úmytyp qalghanyna qaramay, qazaq tilining grammatikasyn úsynamyz. Sondyqtan, basqa amalyn izdestirdim. «Qazaq tilin grammatikasyz oqytu» degen әdisti úsyndym. «Onda qalay bolady?» degen súraq tuady. Sózdin, sóilemnin, tipti, mәtinning ózining belgili bir modelideri bolady. Qarap otyrsaq, qazaq tilining negizgi-negizgi kýndelikti ózimiz sóilep jýrgen modeliderining sany shamamen 13-15 qana eken. Sol 13-15 modelidi men kitabyma týsirdim. Grammatikalyq ereje, onyng mysaldary degen tipten bolmaydy. Búl - qazaq tilin grammatikasyz oqytudyng bir amaly. Áli de bolsa oqulyqtar, yqsham sózdikter men kórneki qúraldaryn shygharumen shúghyldanudamyn.
90-jyldary biz búghan qatty kiriskenbiz. Mektep ashtym. Shәkirtter de kóp boldy. Alayda, ayaqsyz qaldy. Demeushi men mýmkindikting joqtyghynan búl ýrdis jalghasyn tappady. Auditoriyada oqytu mәselesi, qazir osylaysha toqtap túr. Dayyndaghan biraz shәkirtterim de qazir bet-betimen ketip qaldy.
Biraq, men әdistemeni Astanadaghy «Ruhaniyat» til ýiretu ortalyghyna, ózge de oblys ortalyqtaryna, mýmkin bolghan jerlerding bәrine jiberip otyrmyn. Oblys-oblystarda seminar ótkizip, múghalimdermen kezdesip, búl әdisting joldarymen tanystyryp jýrmin.
Búl mәsele qaytadan kóteriledi. Qaytadan qolgha alyp jatyrmyz ghoy endi. Qazir sәl sayabyrsyp qaldy. Qayta bastau ýshin, birinshi kezekte telearnagha bersem be dep otyrmyn. Bayaghyda KTK telearnasynda, 2-3 jyl osy metodikammen «Qazaq tilining 365 sabaghy» baghdarlamasyn jýrgizgenmin. Kezinde, qoghamda ýlken rezonans tughyzghan-tyn. Kóshede ketip bara jatqan orystar meni tanyp, hal-jaghday súrasatynday halge jetken edik.
Endi respublikalyq tele-radio, baspasózderden osy ýlgini halyqqa úsynsaq. Oghan kóp uaqyttyng keregi joq. Qazirgi til ýiretu baghdarlamalary 15-20 minut jýrgizedi ghoy. Biz KTK-da, nebәri, 4-5-aq minut sóileytinbiz. Til ýiretu degen - oiyn emes. Ol - auqymdy әri jauapkershiligi mol júmys. Al telearnadaghylar ony oiyngha ainaldyryp alghan.
Barlyq telearnalargha kýnine 4-5 minut qazaqsha sóileuding grammatikasyz ýlgilerin berip otyrudy mindettep qoysa. Sonda bir jyl boyy ýzbey jýrgizilgen sabaq kәduilgi oqu kursy bolyp shygha keledi. Tyndaushy 5 minuttan artyqqa shydamaydy, sondyqtan sabaqty 15-20 minutqa sozylghan oiyngha ainaldyrugha bolmaydy. Kýndelikti shyghyp jatqan gazetter de betining kishkene bir búryshyn berip otyrsa. Múnday shara iske asu ýshin memlekettik núsqau kerek qoy. Bizding aitqanymyzdy kim tyndaydy deysin.

- Latyn әlipbiyine kóshudi nege «jazu reformasyna ainaldyru kerek» dep jýrsiz?
- Kez kelgen tilding jazuy qatyp-semip qalghan emle-ereje emes. Sondyqtan da memleket mezgil-mezgil jazuyna ózgerister endirip, jetildirip jatady.
Qazirgi әlipbiyimizdi «qazaq әlipbiyi» dep ataudyng esh reti joq. Óitkeni, ol «qazaq әlipbiyi» emes, «qazaq-orys әlipbiyi», tipten aqiqatyn aityp «orys-qazaq әlipbiyi» dese de bolady. Óitkeni әlipbiyimiz bir tilding emes, әldeqashan qos tilding әlipbii bolyp ornyghyp aldy.
Orys jazuyna baylanysty alghan jartykesh-jaramsaq emlemiz ben әlipbiyimizding ana tilimizge tiygizgen býgingi zardabyn kóre otyryp, әli de bolsa orys jazuynda qalamyz deuding endi reti kele qoymas. Onyng ýstine, Reseyding ózindegi orys tili mamandarynyng ishinde de latyngha kósheyik degen akademiyalyq dengeydegi pikir qalyptasyp keledi. Tipten, orys jazuynda qala qoyghannyng ózinde, oghan týbegeyli ózgerister engizu kerek. Al, oghan ózgeris endiremiz desek, onyng dauy latynnyng dauynan da asyp týsetinine esh kýmәn joq. Sonan son, aragha ghasyrgha juyq uaqyt salyp, arab әlipbiyine qayta oralyp jatudyng taghy jóni joq. Óitkeni, qazirgi úrpaq ýshin arab jazuy kóp beytanys jazudyng biri ghana. Al latyn jazuy qalay-qalay degende de, әlemy aqparat jetistigining birden-bir qúraly bolyp qaldy.  Onyng ýstine, eger latyngha qazaqtyng tól dybystaryn baptap óte alsaq, qazirgi jazuymyzdaghy til búzar basy artyq tanbalar men emle-erejeler jol-jónekey ózinen-ózi týsip qalady. Jazu reformasy degenimiz - osy.
Tipten, әlipby auystyrudy bylay qoyghanda, qazaq jazuyn bir saralap alatyn mezgil jetkendigin kópshilik, onyng ishinde til mamandary, bilip te, týsinip te otyr. Endeshe búl baghyttaghy sharany tek әlipby auystyru dep qaramay, keng qamtyp, jazu reformasyna ainaldyru qajet. Sondyqtan әngimeni tek әlipby auystyru tónireginde ghana qaldyrmay nemese bir tanbany ekinshi tanbagha qalay auystyramyz degenge ghana salmay, jazu tóniregindegi ózge de mәselelerdi qamtyp otyru kerek bolady. 
Zaman tәjiriybesi әlemy aqparat kenistigine ótuding tóte joly retinde latyn jazuyn kórsetip otyr. Álemy aqparat kenistigine jolyn tauyp ene almay qalghan elderding damu qarqyny, sóz joq, bәseng bolyp qalmaqshy. Jazuyn saqtap otyrghan  qytay men japondy algha tartpay-aq qoyalyq, olardyng da ghylymiy-óndiristik ýrdisi sol latyn negizinde damyp jatyr.
Turasyna keletin bolsaq, egemendikting aighaq belgisi saltanat ýstinde kórinetin derbes eltanba, tu men әnúran bolsa,  kýndelikti mazmúnynyng biri - jazu. Jazu degendi tek әrip jiyntyghy dep qaramau kerek. Jazu әlipbi, tanba jәne emle-erejeden qúralady. Álipby - tilding dybys qúramy, tanba - dybystyng qauyzy, al emle-ereje - әlipby men tanbanyng últtyq dәnekeri. Olay bolsa, әlipbiyi, tanbasy men emle-erejesi ýilesken jazu til egemendigining bir kepili bolyp tabylady.

- Qysandardy alyp tastap qoldanu tәsilin ústanatyn Erghaly Serik bauyrynyzdyng jobasyna  qanday uәj aitasyz?
-  Men búl jerde eshkimning atyn atap, týsin týstep jatpaymyn.
Múnday sheshimning taghy bir sebebi bar. Qazirgi kezde latyn әlipbiyine ótuding ondaghan jobasy bar. Bir jobany bir kisi, endi bir jobany újym bolyp úsynyp jatqan avtorlardyng sany jýzden asty. Sonda búl - neghyp qaptap ketken «baytúrsynovtar»? Tipten qazaq tilinde qansha dybys bar ekenin bilmey jatyp, joba úsynyp jatqandar bar. Árip pen dybystyng aiyrmashylyghyn bilmey jatyp, dybys pen әripti shatastyryp jatyp, joba úsynyp jatqandar bar. Qazirgi әlipbiyimizdegi 42 tanbany, qaytsem kompiuter týimetaqtasynyng 26 týimeshesine sighyzamyn dep әlek bolyp jatqandar taghy bar. Joba úsynushylardyng bәri derlik, әlipby auystyrudy kirilshe bir tanbany latynsha ekinshi tanbagha almastyru ghana dep úghyp otyr. Búl - әlipbiyding bas qatyrmaytyn eng onay túsy. Sondyqtan da úsynylghan jobalarda eshqanday tildik dәiekteme joq. Sebebi, әlipby auystyru bir tanbany ekinshi tanbamen almastyru ghana emes. Eng bastysy, әlipby auystyru degen soqyr (mehanikalyq) kóshirme emes.
Álipby auystyrudyng ýsh dengeyi bar: birinshi - әlipby dengeyi, ekinshi - tanba dengeyi, ýshinshi - emle-ereje dengeyi. Eger biz әlipby qúramyn ózgertetin bolsaq, onda onyng ar jaghyndaghy tanba jәne emle-erejelerine de ózgeris endiruimiz kerek. Tanbagha ózgeris endiretin bolsaq, onda onyng emle-erejege әseri qanday bolmaq, aldymen sony oilap aluymyz kerek. Búl - til mamandary men әdiskerlerding sheshetin mәselesi.
Qazirgi kezdegi latyn әlipbiyine Ózbekstan, Týrkmenstan jәne Ázirbayjan tolyq kóship aldy. Irgemizdegi Ózbekstandy kýnde kórip, kýnde bilip otyrmyz, әridegi Ázirbayjanda jaqynda bolyp qayttyq. Kóshening bәri latynsha jazu, eshkim eshnәrseden janylyp nemese adasyp jatqan joq.
Alayda, búl jerde mәselening ekinshi jaghy bar. Týrki respublikalarynyng latyn әlipbiyine ótkeni dúrys, al qalay ótti, ol - bir basqa mәsele. Olar әlipby auystyrudy sayasy sharagha ainaldyryp jiberdi, sóitip asyghystyq jasady. Sondyqtan әlipby auystyru jazu reformasyna ainalmady. Kezinde ol respublikalardyng da tanba sany sol qyryqtyng ýstinde boldy. Latyngha ótken kezde sol «aytuly qyryq ekiden» bastaryn bosatyp almay, kenes dәuirinen qalghan múrany týgel qamtugha tyrysty. Sonyng nәtiyjesinde olardyng әlipby qúramy artyp ketip, tanba týrleri kýrdelenip, emle-ereje jýiesi qiyndap ketken tústary bar. Sondyqtan da olar jana jazuyna jol-jónekey ózgerister endirip, jazu reformasyna qayta-qayta oralyp jatyr.
Al biz bolsaq, sol latyngha búryn ótken respublikalardyng tәjiriybesin bayqap aluymyz kerek boldy. Onday jospar A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynda oryndaldy. Olar jibergen qateni biz qaytalamauymyz kerek. Ol ýshin, birinshi kezekte qazaq tilining tól dybys qúramyn qospasyz, taza kýiinde anyqtap aluymyz kerek (qazaq tilining tól dybys qúramy bizde әldeqashan anyqtalyp qoyylghan, jogharydaghy Institut qorjynynda dayyn túr).
Endi jogharydaghy qysang dauystygha baylanysty. Qysang y dauystysyn jazbayyq degen úsynys sonau 20-30 jyldary da úsynylghan bolatyn. Sondyqtan janalyq emes. Mening oiymsha qazaq (týrki) tili ýshin dauystyny týsirip jazu degen bolmaydy: sózding morfem qúramy men buyn qúramy búzylady, tasymal jigi býlinedi. Sonan song dauystyny týsirip jazu әdistemelik túrghydan tiyimsiz, janyltpash erejeler kóbeyip ketedi.
Jalpy, dauystyny týsirip jazu arqyly tanba men qaghaz betin ýnemdeymiz degen pikir dúrys emes. Emle-ereje ýnem ýshin emes, tilding aitylym ýlgisin dúrys saqtau ýshin qúrastyrylady. Jәne de birghana y dauystysyn qysqartudan ýnem bolmaydy. Eger y dauystysyn qysqartyp jazatyn bolsaq, onda sol toptaghy i, ú, ý dauystylaryn da qysqartu kerek. Eger olay jasaytyn bolsaq, onda qay sózding qalay oqylatyny belgisiz, bylyq-shylyq ereje sonda payda bolady. Múnyng ghylymiy-әdistemelik dәleldemesine búl jerde toqtalyp jatpaymyz.

-Bizding saytymyzda Sezd Aqymbek latyngha kóshuding tiyimdiligin dәleldep, ózining oramdy oilaryn ortagha salsa, Ishan Beybit búl mәselening keri jaghyn kórsetip berdi. Latyngha kóshuding tiyimdiligi bar ma, joq pa? Sizding oiynyz nendey?
- Bireu bireudi jaqsy kórip nemese jek kórgeni ýshin emes, aqiqattyng týbine jetuimiz kerek. Biz qazirgi jazuymyzdy reformalauymyz kerek. Onyng aiqay-shuy, jogharyda aittym, latyngha ótkennen jaman bolady. Júrttyng kózi orys jazuyna ýirenip qalghan. Sondyqtan búl mәselege kelgende qarsylar bar, bolghan, aldaghy uaqytta da bolady. Biraq, biz oghan mәn bermeuimiz kerek. Bizding latyngha ótetinimizge kýmәn joq. Erte me, kesh pe solay boluy zandy. Orystarda «biz - úly memleketpiz» degen úghym bar. Olar qazir latyndy jolatpay otyr. Týbi olar da kóshedi latyngha. Óitkeni, aqparattyq qúral, jana tehnologiya osyny talap etude. Qalta telefondy, ghalamtordy paydalansaq ta, qúdaydyng qútty kýni kedergige tap boludamyz. Ol ne degen sóz? Eger biz latyngha kóshetin bolsaq, qazirgi jazuymyzdaghy barlyq qiynshylyqtar men kedergiler, jansaq erejeler men tanbalar birden joyylyp ketedi. Sonda arnayy qatyp qalghan qaghidanyng keregi joq. Ótemiz be, ótpeymiz be degen mәseleni talqylap, әurelenuding qajeti joq.
Sezd Aqymbek - bizding shәkirtterimizding biri. Qazaq fonetikasyn dúrys týsinip jýrgen, sol salada dәris berip jýrgen jigitterding biri. Qazaq fonetikasynyng bilgiri, professor marqúm Saparhan Myrzabekovten dәris alghan maman. Jazu reformasyna degen yntasyn tolyq qoldaymyn. Álipby qúramyn, tanbalardy, emle-erejesin  dúrystaymyz. Tól tilimizding zandylyqtaryna iykemdep keltiremiz. Qazirgi jazuymyzda 40-tan asa  tilimizding zandylyghyna qayshy erejeler bar. Sodan qútylamyz.
Al latyngha qarsylardyng óz dәleldemeleri bar, oghan kezinde baspa betterinde óz jauabymyzdy bergen bolatynbyz.

- Últtyq qúndylyqtarymyzdy, múralarymyzdy joghaltyp alamyz ba degen pikir she?
- Búl - qarsy toptyng birinshi aitatyn uәji. Kirilshilerding dәiegi - búrynghy orys jazuy negizindegi jazba múralarymyzdan airylyp qalamyz, erteng olardy eshkim oqy almay qalady degen qauip ekeni ras. Orys jazuyn býgin-erteng eshkim óshirip tastayyn dep otyrghan joq. Mamandardyng úsynysy boyynsha kiril jazuy latyn jazuymen on-on eki jyl qatar jýredi. Oqulyqtar jyl retimen birte-birte latyn jazuyna kóshirilip otyrady. Ádeby shygharmalar men kópshilik ghylymy enbekter de sol retpen jana jazugha auysyp otyrady. Búrynghy jaryq kórgen shygharmalarymyzdy bәribir qayta baspay otyra almaymyz ghoy. Mysaly, «Abay jolyn», úly aqynnyng shygharmalaryn t.b. qayta baspay otyra almaymyz ghoy, qayta basamyz jәne ony latyn әlipbiyimen teretin bolamyz. Endeshe olar latyn ýlgisinde tolyq bolmasa da jetkilikti týrde ýzbey jalghasa jariyalanyp otyrady. Qazirgi úrpaq kem degende jarty ghasyr kirildi úmytpaydy ghoy, endeshe orys jazuymen kózin ashqan úrpaq, jazba múraghattarymyz oqylmay, maqúrym qalamyz dep uayymdamay-aq qoyayyq.
Qazaq jazushylarynyng shygharmalary oqylmay qalady degen de kýmәn bar. Onyng da jauabyn jazushynyng auzymen qaytarayyq. Álipby mәselesine qatysty bir «dóngelek ýstel» ýstinde belgili jazushymyz Qabdesh Júmadilov «Oqylatyn shygharma qay әlipbiymen jazylsa da oqylady, oqylmaytyn shygharma qay әlipbiymen jazylsa da oqylmaydy» dep qysqa qayyryp edi. Ádemi jauap. Endeshe jaqsy shygharma latyn әlipbiyimen de oqyla beretin bolady, tek shygharma jaqsy bolsyn.
Endeshe әdeby shygharmalar oqylmay qalady degen pikir dúrys emes. Qazirgi kezde Ázirbayjanda, Ózbekstanda orys tilin bilmeytin úrpaq ósip keledi. Esesine aghylshyndy jaqsy biledi. Anau oqylmay, mynau oqylmay qalady degen - ber jaqtaghy jenil-jelpi sebep.

-Auyldaghy bauyrlarymyz qinalyp qalmay ma?
- «Egemen Qazaqstangha» bergen súhbatymda aittym. Auyldaghy qazaqtar qaladaghy qazaqtardan búryn ýirenip alady. Auyl balalary matematikagha qanday jýirik?! Qalagha kelgende tek orysshagha baylanysty qinaluy mýmkin. Latyn tanbasyn ýirenu qiyn degen beker әngime. Óitkeni, eresek adamdar bir shәiding ýstinde ýirenip alady. Kerek deseniz, osy kýngi eresek úrpaqtyng ishinde kezinde latynsha oqyghandary bar. Aramyzdaghy biraz aghalarymyz 39 jylgha deyin latynmen oqyghan. Qazirgi balalargha latyn tanbasy mektepten tanys. Sondyqtan, latyndy ýirenip alu degen týk te qiyn emes.
Qazaq halqy latyngha kóshse, orystar bizdi oqymay qoyady degen pikirge keler bolsaq, eger tanbagha qarap oqyr bolsa, nege elding bәri aghylshyngha shúqshiya qaldy? Jasy da, kәrtemisi de, orysy da, qazaghy da jappay aghylshyngha kýsh júmsauda. Tanbasyna qarap til ýirenbese kerek. Búl jerde men taghy da әdistemege toqtala keteyin. Orys aghayyndar qazaq tilin shyn yntasymen oqysyn deytin bolsaq, grammatikasyz oqulyqtardy qúrastyruymyz qajet. Qazir qazaqsha búlbúlday sayraytyn auyldaghy orystar grammatikamen ýirengen joq qoy. Sondyqtan, biz birinshi kezekte әdistemening jýiesin ózgertuge tiyispiz. Belgili jazushy Qabdesh Júmadilov bir jinalysta jaqsy sóz aitqany bar. «Oqylatyn shygharma qanday tanbamen jazsang da, oqylady. Oqylmaytyn shygharma, oqylmaydy», -dedi. Mine, әdemi jauap.

- Til bilimi institutynyng ózinde 2-3 joba bar deydi. Sol jobalardyng tiyimdiligi qanshalyqty?
- Negizinde, 2 joba. Bireui - «últtyq joba» dep atalady. Ol qazaq tilining tól dybystaryn qamtidy: barlyghy - 28 tanba (negizi - 26 dybys). Qazaq tilining tól dybystarynyng sanyna say. Keybir dybystardyng tanbasyna ýsteme dәiekshi qoyylady.  Endi, ekinshisi - «internet joba». Kompiuterding pernetaqtasynan shyghatyn joba. Baytúrsynúlynyng dәiekshi qoi ýlgisi paydalanylady. Sózding basyna dәiekshi qoyylghanda sóz qúramyndaghy dybystar jinishke әuezben oqylady.
Últtyq joba boyynsha kompiuterge engizu ýshin arnayy baghdarlama jasaugha tura keledi. Al, ol - óte qymbat kórinedi. Informatikterding qarsy uәjderi osy. Qarjy jetispey qalady-mys. Týrki aghayyndargha baryp, bayandama jasaghanda, olardyng bizge aitqan kenesteri mynaday: «Sizder latyngha ótinizder! Microsoft baghdarlamany ózi ýshin jasaydy. Óitkeni, ol satu kerek». Internet-joba boyynsha pernetaqtadaghy tanbalar sol qalpynda qalady. Tek qana dәiekshi qosylady. Sonda bas-ayaghy 22-aq tanba bolyp shyghady. Tilimizding tól últtyq zandylyqtaryn paydalanyp, rettestirer bolsaq, onyng sheshimin tabudyng joly kóp.
Búl jobalardyng avtorynyng biri - men. Taghy da professor Núrgeldi Uәli, Kóbey Húsayyn  bar. Osynday bir top mamandar dayyndap otyrmyz.
Taghy bir ózgeshelik engizip, ózge jobany ózim dayyndaudamyn. Búl jobada halyqaralyq latyn tanbalarymen ýiles kelip qalatyn tanbalardyng oqyluyn retteu kerek bolyp otyr. Búl - bolashaqtyng isi.
Býgingi kýnde 100-den asa joba týsti.  Olardyng barlyghy tikeley Preziydentting atyna joldanady. Preziydent әkimshiligi Ministrlikke jiberedi. Ministrlik bizding Institutqa, Institut latyn әlipbiyin zerttep jýrgen negizgi maman retinde maghan jiberedi. Sol joba avtorlarynyng jiberip otyrghan ýlken qateligi 42 tanbany týgel auystyramyz deydi. Olar bir tanbany bir tanbagha auystyryp, neshe týrli jolmen oilaryna kelgenin úsynady. Emle, erejege de qaramaydy. Álipby qúramy, tanba sany, kóztanymgha әseri, әdistemelik jóni t.b. jazu teoriyasyna qatysty jayttardy eskerip jatqan eshkim joq. Jobalaryn úsynghan avtorlardyng ishinde kim joq desenizshi?! Onyng arasynda akademik te, qúrylysshy da bar.
Joba avtorlarynyng ishinde patent alyp, jasaghan jobalaryna ózderining atyn qoyyp, dýrkiretip, jalaulatyp jýrgender qanshama?! Olardyng ishinde sóz týsinetinderi de, týsinbeytinderi de bar. Dau-janjal shygharatyndary da kezdesedi. Osydan 5-6 jyl búryn sanaghanymda 80-nen astam joba edi, qazir 100-ding ýstine shyqty.
Ózbek, týrikmen, әzirbayjandar asyghyp ótti latyngha. Orystardyng yqpalynan tezirek qútylu ýshin apay-topay ótti de ketti. Kóp nәrseni eskermedi. Qazir olar qaytadan ótkenge sheginis jasap, shiyki tústaryn qayta jóndeude. Biz asyqpay, aptyqpay, ghylymy sheshim qabyldadyq. Negizinde, biz ghylymy sheshimi dúrys әlipby dayyndap jatyrmyz.
Ýshinshi joba degen mәseleden shyghady. Ol -orys tildi mamandarymyzdyng jobasy. Bizding «myi» degen sózimiz olarda «mi» dep jazylady. Osylaysha sózding әuezi ózgerip ketken. Ózim studentterge sabaq beremin. Dәris barysynda әdeyi «mi» dep jazyp qoyamyn. Bәri «mi» dep oqidy. «Myi» dep aitu qaldy qazir. Múnday keregharlyq tildi búzyp jiberedi. Men tilding qúrylymy men әuezin búzyp bara jatqan bir-aq mysal keltirip otyrmyn.
Auyl sauatsyz qalady dep kemsituding de keregi joq, auyl qaladaghy siz ben bizden búryn ýirenip alady. Kompiuterding tapshylyghyn algha tartyp ta keregi joq. Osydan bar bolghany bes-alty jyl búryn ózimiz ýrke qaraytyn kompiuterimiz býginde balalardyng oiynshyghyna ainalyp ketken joq pa? Áni-mini degenshe auyl kórkining biri kompiuter bolady.
Ertengi kýni sayasy sheshim qabyldanatyn bolsa, jobalardyng bәri jariyalanyp, talqygha týsetin bolady.

- Instituttyng aldaghy uaqytqa josparlary qanday?
- A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutyna aldaghy kýzde 50 jyl tolayyn dep otyr. Qazir ghylymgha, onyng ishinde qoghamdyq ghylymdargha ýlken kónil bólinude. Tildi damytu baghdarlamasy qabyldanghaly jatyr ghoy. Qoghamdyq ghylymdardyng ishinde tariyh, ekonomika, etnografiya, әdebiyet, t.b. instituttar bar.
Qazirgi jaghday sonyng kópshiligine tәn jaghday. Aylyq az. Jas ghalymdardyng ýii joq. Bilimdi jas mamandar ailyghynyng azdyghynan, bizden qashqaqtap, qarjysy kóp júmysqa moyyn búruda. Tipti, professorlar da oryn suytyp jatady. Osynday qiynshylyqtar bar.
Dýniyejýzinde qazaq tilin zertteytin institut bireu-aq qoy. Týbi instituttyng jaghdayy jaman bolmaydy. Institutymyzda 10 shaqty bólim bar. Ár bólimde 4-5-ten adam bar. Búryn 7-8-den bolatyn edi. Qysqaryp, qalghany osy. Tirlik istep jatyrmyz. Tirshilik barda, nәtiyje bolady degen senimimiz kәmil. Memleket Til bilimi institutyn sayasat ýshin bolsa da ústaydy ghoy.

-Til bilimindegi tolghaghy jetken mәselelerding týiinin nege sheshpeydi? Qauqarsyz ba?
- Institut taza ghylymiy-teoriyalyq enbekpen shúghyldanady. Sondyqtan da dayyn enbekter kópshilikting qolyna jete bermeydi de, kópshilik oqymaydy. Sosyn ol jappay júrtshylyqqa qajet te emes. Mektep múghalimderine, JOO-nyng oqytushylaryna, arnayy ministrlikting mamandaryna, studentterge, magistr, doktoranttargha asa qajet.
«Institut týk te bitirmeude» degen jansaq aitylyp jýrgen pikir bar. Qazaq әdeby tilining 15 tomdyq týsindirme sózdigining songhy 2 tomy ghana qaldy shyqpaghan. Osy sózdikti Til bilimi institutynan basqa qay mekeme jasay alar edi? Basqa eshbir mekemening qolynan kelmeydi.  Basynda 120 000 sóz dep josparlaghanbyz. Keyinnen 150 000 sóz boldy. Búl bir ghana bizding instituttyng qolynan keletin nәrse. Qazaqtyng 50 000 sózi engizilgen orfoepiyalyq, orfografiyalyq sózdikteri, jer-su ataulary men qazaq esimderining anyqtaghyshy, t.b. pәlenbay baspa tabaq bolyp shyghyp jatyr. Búl sózdikterdi uniyversiytetter, ministrlikter, ózge әkimshilikter dayynday almaydy. Tize bersek, kóp. Biz tilding irgeli mәselelerin sheshemiz. Bir jerde jiyn bolyp jatsa, minberge nemese alangha aiqaylay ala jýgirmeymiz. Bizding júmysymyz emes búl. Onymen qogham qayratkerleri, sayasattanushylar ainalyssyn.
Men bergi betindegi enbekterdi ghana aityp otyrmyn. Jappay qarastyrsaq, ol - qyruar enbek.

- Al institutta tilding әleumettik jaghy qalay qarastyryluda? Áleumettik-lingvistikalyq zertteuler jýrgizilip jatyr ma? Tilding qoghamdyq qyzmeti ghylymy negizdeldi me?
- Bizde kezinde sonday zertteumen ainalysatyn bólim bolghan. Qiyndyqtargha baylanysty biraz bólimder jabylyp qaldy. Áleumettik lingvistika bólimi byltyr ghana ashylyp, arnayy mamandar alynyp jatyr. Til mamandarynyng kýndelikti júmysy óz aldyna. Onyng syrtynda til ýiretu mәselesi qolgha alynyp jatyr. Mening әlginde toqtalyp ketken әdistemem de osyghan sayady. Bizding tikeley mindetimiz bolmasa da, osyny jasap otyrmyz. Onyng ýstine qazaqsha-oryssha-aghylshynsha, aghylshynsha-qazaqsha týsindirme sózdikter, terminder sózdigi, qoghamdyq ghylymdar terminder sózdigi siyaqty enbekterding barlyghy tilimizding qoghamdyq-sayasy qyzmetin keneytudin, el arasyna shygharudyng amaldary bolyp tabylady. Qaysybir BAQ betinen, efirden bizding ghalymdardyng maqalalary týsken emes. Mәselening әleumettik jaghyn da, әdistemelik jaghyn da, ghylymy túsyn da  qarastyrudamyz. Ózimizding «Tiltanym» degen ghylymy jurnalymyz bar. «Ana tiline» baryp, ózinning ghylymy maqalandy bere almaysyng ghoy. Sondyqtan, Til bilimi institutynyng jaghdayatyn sәl basqasha qarau kerek. Ol alangha ulap-shulap shygha keletin qoghamdyq qozghalys emes. Qaytalap aitamyn, biz ondaydan alshaqpyz.

- Sóz sonynda ne alyp-qosarynyz bar?
- Men әruaqytta bir-aq nәrsege qarsymyn. «Qazaq tili qúryp barady, jaghdayy nashar, memlekettik til qyzmetin atqara almauda» degen ispetti pikirlerden estigen qúlaq talady. IYә, memlekettik til qyzmetin tolyqtay atqara almay jatqany ras. Ony mensiz de ózing bәrin bilip otyrsyn. Biz kezinde әbden qatyp qalghan, ózining totalitarlyq zandylyghy bar el boldyq. Halyq ta soghan әbden boy ýiretti. Qazir memlekettik qyzmetting barlyghynda derlik orystildi qazaqtar otyr ghoy. Jap-jas jigitter. Shetinen «shalaqazaqtar». Olardy kemsitkenimiz emes, qazaq tiline shorqaq ekenderi aidan anyq qoy. Tipten, bilmeytinderi de jetip artylady. Olar ýshin qazaq tilining mәrtebesin kóteru - ýlken kedergi bolyp esepteledi. Qazaq tiline kedergi orystardan emes, biyliktegi tughan tilin tanymaytyn jap-jas jigitterden kelip otyr. Óitkeni, olardyng qyzmettik ósuge mýmkindikteri jeterlik. Al auyldyng jasy onyng bir púshpaghyna da jete almauda. Búghan eshkimning dauy bolmasyn, óitkeni, búl - aqiqat shyndyq. Múnyng bәri birte-birte ornyna týsedi.
Orys aghayyndardyng qazaq tiline degen qúlqy tasyp túrmaghany belgili. Biraq qazaq tilin ýirene almaudyng basty sebebi basqada. Ol - orys aghayyndargha úsynyp otyrghan әdistemelerimiz ben oqulyqtarymyz. Ázirge biz ózge últ ókilderin qazaq tilinde sóileuge emes, olargha qazaq tilining grammatikalyq erejelerin jattatyp әlek bolyp jatyrmyz. Eger biz qazaq tilinde sóileuding әdistemesi men oqulyqtaryn dúrystap úsyna alsaq, onda, sóz joq, nәtiyje basqa bolghan bolar edi. Ókinishke qaray, әzirge olay bolmay otyr.
Al, latyn әlipbii últ arazdyghyn tudyrady degenning tipten jóni joq. Últ tatulyghy men últ arazdyghy jazugha emes, túrmys-tirshilikting babyna baylanysty. Jazuy týgil, tili bir halyqtardyng óz ara qyrqysyp jatqanyn kórmey otyrghan joqpyz ghoy. Endeshe úlystar tatulyghy memleket sayasatyna baylanysty. Elimizding eseli damu qarqyny men ornyqty últ sayasaty kimge de bolsa ayan. Túrmys-tirshilik mýddesi Qazaqstangha qarap túrsa, eshbir últ-úlys onyng jazuyna ókpelep teris ainalmaydy.
Jýnisbek Álimhan,
filologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Cúhbattasqan Móldir Kenjebay

www.mtdi.kz sayty