Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Súhbat 9514 33 pikir 6 Qyrkýiek, 2019 saghat 12:15

Qazaq jәne aghylshyn tilderi arasynda qansha úqsastyq bar?

Búdan búryn uәde bergenimdey, jeke taqyryp retinde «Qazaq jәne aghylshyn tilder arasyndaghy úqsastyqtar» atty janasha jәne tyng taqyrybyn alyp otyrmyn. Atalmysh júmystyng tolyq núsqasyn "Ádebiyetportal" saytynan taba alasyz (https://adebiportal.kz/kz/blogs/view/1359).

Batyrbek Baghyshbekúly, Qazaq jәne aghylshyn tilder arasynda qansha úqsastyq bar eken?

- Áriyne, býkil aghylshyn tilin (býgingi aghylshyn tilinde bir milliongha juyq sóz bar) egjey-tegjeyli zertteuge mýmkindik te, uaqyt ta bolmady.

- O, osynshama bay sózdik qordy zertteuge bir ghúmyr jetpeytin shyghar!

- Áriyne. Alayda, men 2016-2017 jylghy aghylshyn tilining oqulyqtary men sózdikterin oqyp, izdenip, jalpy óz enbektenuimning nәtiyjesinde myngha juyq tilaralyq úqsatyq taptym. Men olardy birneshe topqa jiktedim, leksikalyq, morfologiyalyq, sintaksistik, fonetikalyq jәne grammatikalyq úqsastyqtar. Eng kóbi, әriyne, leksikalyq úqsatyqtar. Yaghni, 980-ge juyq aghylshyn sózderi qazaq sózderine әri maghyna, әri jazylu, әri dybystalu jaghynan úqsaydy eken. Ol sózder bir-birine omofondyq, omograftyq jәne semantikalyq-sinonimdik sipat boyynsha úqsas bolghandyqtan, men olardy ózim «TÁÚ – Tilaralyq Ámbebap Úqsastyqtar» dep aitamyn. Búl resmy termin emes!

- IYә, aty joq bolsa da, zaty bar ghoy! Men biluimshe, siz búl tanqalarlyq úqsastyqtardy bir kishkentay júqa sózdikten ghana tauyp aldynyz. Solay ma edi?

- Áriyne, solay. Al eger men (eger, әriyne, oghan kýshim jetse (kýledi)) «Bolishoy Oksfordskiy Slovari Angliyskogo yazyka» degen kóp tomdyqty zerttesem, әlbette, úqsastyqtar odan da kóp tabyluy mýmkin.

- Jalpy, búl óte qyzyq jaghday eken. Biz biletinimizdey, qazaq sózi Týrki tilder otbasynyng Qypshaq tarmaghynan shyqqan, al aghylshyn tili Ýndi-Europalyq tilder otbasynyng Batys German tarmaghynan, yaghny mýlde basqa tekten shyqqan edi...

- Dәl solay! Eki til bir-birine tipti «jekjat» ta emes, degenmen sonyng ózinde paradoksaldi týrde myngha juyq úqsastyq tabyldy. Taghy bir manyzdy fakt, men kәsiby «eskishil» lingvistter siyaqty týrki kirme sózderin tek ortaghasyrlyq leksikadan (onyng ózining ýlesi resmy derek boyynsha bar joghy 5-6%-dan aspaghan eken!) izdegen joqpyn, men әdeyi kóbinese býgingi aghylshyn tili men qazirgi qazaq tili arasyndaghy úqsastyqtardy izdedim.

- Demek, sonda sizding zertteuiniz filologiya men tarihtaghy qatyp qalghan «qaghidattardy» joqqa shygharyp túr ma?

- Olay aitu tym batyl bolar edi. Degenmen, belgili bir maghynada solay desek te bolady. Sebebi, kishkentay ghana sózdikting ózinen tabylghan myng úqsastyq, Qypshaq tilining tarapynan Batys German tilderine әldeqaydy kóbirek yqpal etkendigin menzep túr. Búghan mening ghylymy dәlelim әzirshe joq, ókinishke qaray. Degenmen, bizding resmy ghylym әli óte kóp nәrseni bilmeytini ras, qúpiya әli kóp. Sol kóp salaly úqsastyqtar qalay payda boldy, qaydan tudy, nelikten payda boldy degen súraqtar tym kóp. Mening ghylymy júmysym kәsibiy(!) til mamandaryna, tarih mamandaryna tilaralyq úqsastyqtar taqyrybyna terenirek qaraugha, jana ghylymy akademiyalyq zertteulerdi jasaugha týrtki bolaryna sengim keledi.

- Mening de sengim keledi, sebebi qazaq pen aghylshyn til arasyndaghy QATYNASTAR jana, tyng jәne óte az zerttelgen taqyryp. Fonetika - til bilimining irgetasy. Endi bizding oqyrmandargha birneshe fonetikalyq úqsastyqtargha mysal keltire ótseniz.

- Áriyne, mysaly aghylshyn tilinde NG dybysyna úqsas (-ng diftongi), Ó dybysyna úqsas (-ir, -er diftongi), Á dybysyna úqsas (-qysqa ekpinsiz dauysty dybys «sad, cat, map jәne t.b.»), Ý dybysyna úqsas (tune, soon, ruin t.b.) aghylshyn dybystaryn aita alamyz.

- IYә, mәselen, franuz tilinde de bizding N, Ý jәne tipti Gh degen dybysqa úqsas fonemalar bar. Eng qyzyghy slavyan tilderinde onday fonemalar joq. Nelikten? Slavyan tilderi bizge geografiyalyq túrghydan Europa tilderinen jaqynyraq emes pe?

- Búl óte ýlken lingvistikalyq qúpiya! Keyde alys elderding tilderi jaqyn elderding tilderinen әldeqayda ortaq qasiyetterge ie bolady, alayda búnyng naqty jәne arnayy ghylymy sebebin aitu óte qiyn. Búghan bir emes, birnshee elding til mamandarynyng jәne tarihshylarynyng birlesken zertteu júmystary kerek. Sózimdi jalghastyrayyn, óte qyzyqty sintaksistik úqsastyqtar. Mysaly, shaq bildiru ýshin aghylshyndar da, qazaqtar da birneshe etistikti (nemese funksionaldy týrde etistikke jaqynyraq esimshe, kósemshi, ýsteudi) bir sóilemde qoldanugha mәjbýr. Sondyqtan qazaqtyng týrli shaqta túrghan sóilemderin aghylshyn tiline dәl audaru óte onay. «Men bara jatyrmyn» degen «I am going», búl jerde «am» de etistik (auxiliary verb), «going» te etistik (infinitive verb). «Men bara jattym» degen «I was going», búl jerde janaghy «am» kómekshi etistigi «was» degen ótken shaqtaghy formasyna auysty. Bizding qazaqsha mysalda da «bara» degen negizgi etistik ózgerissiz qaldy da, al «jatu» degen qosymsha etistik «jatyrmyn»-nan «jattym»-gha ózgerdi.

- IYә, iyә, men endi nazar audardym! Áriyne, «Men bara jatarmyn» degendi, orys tilindegidey «ya poydu» dey salmay, naqtyraq etip «I shall be going» dep aitugha bolady. Áytpese, «ya poydu» degendi men «men bararmyn» nemese «men barmaqshymyn» dey salugha bolady ghoy. Mende súraq: shaqtyng Perfect formasyndaghy aghylshynnyng sóilemderi esimshe arqyly audarylady iyә? Audarmanyng sizding óz avtorlyq núsqalarynyz boyynsha aitynyzshy.

- Dәl solay! Mysaly, orys tiline audaru kezinde onday dәl tәrjimalau  «fokustaryn» jasau qiyn, kelisesiz ghoy! Mysaly, «I have gone» degendi «men baryp qoydym» dep, «I had gone» degendi «men barghan edim», al «I shall have gone» degendi «men baryp qoymaqpyn» dep audarugha bolady. Tipti Perfect Continuous formasyndaghy sóilemderdi audaru jenil, mysaly «I have been going» - men baryp qoyyppyn, «I had been going» - men baryp qoyghan edim nemese men barghan túghynmyn, al «I shall have been going» - men baryp qoyarmyn. Búl jerde núsqalar kóp boluy mýmkin, alayda eng bastysy aghylshynnyng eng kýrdeli sóilemderin qazaq tiline audaru jenil. Mening negizgi maqalamda tipti jalghau men júrnaqqa qatysty da kóptegen úqsastyqtar bar. Mysaly, post-man, rich-man, police-man jәne t.b. jandy zat esimderdegi «-man» júrnaghy bizding «-man, -men» júrnaghyna sәikes: shabar-man, kórer-men, qahar-man jәne t.b., al etistiktegi «-n» bizding «-ghaN, -geN» júrnaqtaryna úqsas, mysaly stoleN – úrlanghaN, brokeN – synghaN,  shakeN – shayqalghaN jәne t.b. ispettes morfologiyalyq mysaldar óte-óte kóp. Tipti qazaq tilinde joq artikldermen jazylghan sóz tirkesterin de qazaq tiline audarugha bolady. Mysaly, Give a pen qalam bar, Give the pen – qalamDY ber jәne sol siyaqty...

Asa qyzyq! Alayda, biz uaqyt tyghyzdyghynan, tek leksikalyq úqsastyqtarmen ghana súhbatymyzdy tәmamdaymyz. Aghylshynnyng biraz sózderining qazaq sózderine әri jazylu, әri dybystalu, әri maghyna(!) boyynsha úqsas ekendigin dәleldedik. Endi sol leksikalyq úqsastyqtardy men súhbattyng sonyna qoyamyz.

Súhbattyng formatyn eskere otyryp, múnda 1000 emes, tek 100 úqsastyq ghana keltirilgen. Qalghan úqsastyqtardy tómendegi silteme https://adebiportal.kz/kz/blogs/view/1359 arqyly oqugha bolady.

Aghylshyn sózi Qazaq sózi Audarmasy 
1. Abdicate  Ábden ket Bas tartu, ketu
2. At (jarg.)  IYt IYt
3. Ark  Arq-alau Jәshik
4. Abase   Ábes-tik kemsitu
5. Abbei  Abay Adamnyng aty
6. Ability Q-abiletti qabilet
7. Ably Ep bilu, ebi bil qabilettilik
8. Abuse Ábes, al búz Úrysu, jerleu (úrysu)
9. Academy Ákemde miy akademiya
10. Access Aqysyz Qol jetimdilik
11. Ace Ákki, es-ti, әke Eng tәjiriybeli
12. Ache ash-u auru
13. Acid Ashiyd-y qyshqyl
14. Adam Adam Jer, Adam (esim)
15. Adamant Adam ant-y Qaytpas
16. Adding Ádipteuin Qosu, biriktiru
17. Addy Ádiy Adamnyng aty
18. Adely Ádil Adamnyng aty
19. Adept Ádept-i bilimpaz
20. Advice Ádis kenes
21. Again Aghayyn Taghy da
22. Age Áje, agha dәuren
23. Agile Aqyl jýirik
24. Aiden Aydyn Adamnyng aty
25. Aim u-ayym maqsat
26. Ain Ayym Adamnyng aty
27. Air Áue aua
28. Akin j-aqyn tuys
29. Alarm Alan-dau dabyl
30. Alas Alys, las, alas-tau ókinish
31. Albeit Álbet-te Tipti eger...
32. Alert nÁLET qauiptenu
33. Ali Áliy Adamnyng aty
34. Alive ÁLi Bar Tiri, әldi
35. All Ál-em, Alla Barlyq
36. All right Jaraydy Jaraydy (maqúl)
37. Alley Aula, aulaq alleya
38. Allot Áulet Taratu, taratyp beru
39. Allure Alu Baurap alu
40. Alma Alma Adamnyng aty
41. Alms Alym, әlimiz sadaqa
42. Animal An, mal januar
43. Answer Ansar, ansau, m-әnisin ber Jauap beru
44. Apart Alyp bar, apard-y Bólikteu, bólu
45. Apt Ept-i epti, jarasymdy
46. Arch Arq-a, ash (esik) Svod, arka, býgu
47. Arise Aray, óris, óresi (kýn) shyghu, payda bolu
48. Arran Ayran, arlan Eran (agh.jeri)
49. Ash Arsha yaseni
50. Ask Esik Súraq qoy
51. Ass Es-ek esek
52. Assassinate (dargha)asasyn óltiru
53. Assert Áser et Utverjdati, otstaivati
54. Astrakhan Qajy Darhan (qazirgi Astrahani) karakuli
55. Atheist Ádey is(teu), әdeyi iz(denu) kýpir
56. Atkins Aydyn Adamnyng aty
57. Attach Ataq taghu
58. Attain Attanu Jetip baru
59. Audit Áy-deydi, andidy Tekseris, reviziya
60. Auger Egeu, eger Burav, sverlo
61. Aureole Oray al oreol
62. Aurora Aray-lym Tanghy aray
63. Author Ózi ór avtor
64. Autumn Oy túm-an, aua túm-au kýz
65. Ava Aya Adamnyng aty
66. Avaline Aynalayyn Adamnyng aty
67. Ayla Áliyә, aula Adamnyng aty,  agh.jeri
68. Aylesbury Alys búru, alghys beru Aylisbery (agh.jeri)
69. Ayr Ayyr, aya Eyr (agh.jeri)
70. Azure ajar Kók aspan
71. Baby Bópe sәbiy
72. Bad Bәd-ik jaman
73. Bail peyil kepildik
74. Bald Bold-y taqyrbas
75. Bale Bayl-a jýk
76. Ball Bal (ashu), bal-a Shariyk, dop
77. Barely Bar әli edva
78. Base pәs Pәs, tómen
79. Basic besik Negiz, irgetas bolu
80. Basis basy Negizi, baziys
81. Bath Bat-u vanna
82. Battle batyl shayqas
83. Battler Batyl er kýresker
84. Be Bú(dýniye), biy(lik) Bolu, bol!
85. Because Bú kez, bú(nyn) kózi (sebebi) sebebi
86. Beck Bek-en Adamnyng aty
87. Beetle Bitel-u trambovka
88. Begin býgin bastau
89. behind Bekind-i artynda
90. Belch bylsh Izvergati (lavu)
91. Belief bilip senim
92. Belly beli ish
93. Belt Beld-ik belbeu
94. Bennet beynet Kiyeli, Bennet (adamnyng aty)
95. Better (odan da) beter jaqsyraq
96. Between bettessin Arasynda, ortasynda
97. Big biyik ýlken
98. Bill bil Esep-qisap
99. Bird Bód-ene qús
100. Birth Bos-an, bersh-i, býrsh-ik (jaru) tuu

 

P.S. Jogharydaghy material avtordyng jeke patenttelgen júmysynan alynghan. Avtorlyq qúqyqtary qorghalghandyghyn eskertemiz!

Súhbattasqan: Riza Ysqaq

Abai.kz

33 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1559
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2249
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3499