Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 3559 0 pikir 1 Shilde, 2011 saghat 08:55

Janúzaq Ákim: «Bolamyz ba, joq әlde borday tozamyz ba?»

QYTAYLYQTAR BIZDING ShENEUNIKTERIMIZDING SATQYN HÁM PARAQOR EKENIN JAQSY BILEDI

- «Bizge Qytaydan, Qytay tarapynan eshqanday qauip joq» dep sendiredi biylik. Siz osyghan senesiz be?

- Senbeymin.

Songhy kezderi әlemdik baspasóz "Qytay Germaniyanyng ónerkәsibining 40 payyzgha juyghyn alyp aldy", "Qytay Polishanyn, Kanadanyng ekonomikalyq qauipsizdigine qater tóndire bastady" dap jazyp jýr. Múny jazyp otyrghandar - qatardaghy jurnalister emes, arnayy mamandar: sayasattanushylar, sarapshylar, ekonomister. Búlar qazirgi kýni qaryzgha belshesinen batyp otyrghan Grekiya, Ispaniya, Portugaliya emes, búl memleketter - ózining sayasy jәne ekonomikalyq qauipsizdigine airyqsha nazar audaratyn memleketter. Mamandardyng aituy boyynsha, Qytay qazir Kanadanyn, Polishanyn, Germaniyanyng ekonomikalyq qauipsizdigine belgili bir dәrejede qater tóndire bastasa,   "Qytay Qazaqstangha eshqanday qauip tóndirip otyrghan joq" dep tek satqyndar ghana aitady.

QYTAYLYQTAR BIZDING ShENEUNIKTERIMIZDING SATQYN HÁM PARAQOR EKENIN JAQSY BILEDI

- «Bizge Qytaydan, Qytay tarapynan eshqanday qauip joq» dep sendiredi biylik. Siz osyghan senesiz be?

- Senbeymin.

Songhy kezderi әlemdik baspasóz "Qytay Germaniyanyng ónerkәsibining 40 payyzgha juyghyn alyp aldy", "Qytay Polishanyn, Kanadanyng ekonomikalyq qauipsizdigine qater tóndire bastady" dap jazyp jýr. Múny jazyp otyrghandar - qatardaghy jurnalister emes, arnayy mamandar: sayasattanushylar, sarapshylar, ekonomister. Búlar qazirgi kýni qaryzgha belshesinen batyp otyrghan Grekiya, Ispaniya, Portugaliya emes, búl memleketter - ózining sayasy jәne ekonomikalyq qauipsizdigine airyqsha nazar audaratyn memleketter. Mamandardyng aituy boyynsha, Qytay qazir Kanadanyn, Polishanyn, Germaniyanyng ekonomikalyq qauipsizdigine belgili bir dәrejede qater tóndire bastasa,   "Qytay Qazaqstangha eshqanday qauip tóndirip otyrghan joq" dep tek satqyndar ghana aitady.

Árige barmay-aq, beriden qayyrayyqshy. Qytay 1947 jyly Shyghys Týrkistandy, 1949 jyly Tiybetti jau­lap aldy. Sodan keyin kórshiles memleketterge, Tayland, Filippiyn, Laos, Vietnam, Malayziya, Indoneziyagha auyz saldy. Qazirgi kýni búl elderding ekonomikasyndaghy Qytaydyng ýlesi qansha deysiz ghoy? 50 men 86 payyzdyng aralyghynda. Búl ne degen sóz? Búl - osy elderdi Qytay biylep otyr degen sóz. Ekonomikannyng 50-86 payyzyn jaulap alsa, sen de tyrp ete almaysyn.

Qytaydyng endigi kózdep otyrghany - Mongholiya men Ortalyq Aziya (Qazaqstan). Keybir derekterge qaraghanda, Mongholiya ekonomikasyndaghy Qytaydyng ýlesi 50 payyzgha jaqyndap qalghan. Búl qater me, qater emes pe? Áriyne, qater.

Qytay Qazaqstannyng ekonomikasyn mysyqtabandap, aqyryndap, asqan bir ailaker eptilikpen jaulap alyp jatyr. Qytay bizdi týpkirley zerttep, syrymyzdy da, ishi-syrtymyzdy da týgel bilip alghan. Búlar bizding sheneunikterimizding aqsha ýshin tilin de, dilin de, ar-imanyn da, Otanyn da satyp jiberetinin әbden bilip alghan. Qajet jerinde orayyn kelti­rip para úsyna qoyady. Qazaqstanda sybaylas jemqorlyqtyng asqyna týskeni Qytaygha óte qolayly bolyp túr. Qazaqstanda Qytaydyng mýdde­sin kózdeytin sarapshylar, jurnalister, sayasattanushylar (orys, qazaq, kәris, evrey jәne t.t.) jetip artylady. Búlardy "jaldamaly sarapshylar", ne bolmasa "sat­qyn sarapshylar" dese de bolady. Qytay búlargha jәne sheneunik­terge tóleydi. Sondyqtan da olar "Qytay bizge seriktes. Eshqanday qauip tón­di­rip otyrghan joq" dep, Qytaydy jaqsy jaghynan kórsetip, jaghymdy qoghamdyq pikir tughyzu ýshin jantalasyp baghuda.

- Búlardyng halyqtan jasyryp otyrghandary da kóp shyghar?

- Kóp. Kóp bolghanda qanday! Mәselen, qazir 7-8 oblysymyzdyng ortalyghyndaghy múnay bazalaryn Qytay alyp aldy. Qúm­kólding 67 payyzyn, Manghystau­múnaygazdyng - 50 payyzyn, Aq­tóbemúnaygazdy týgel, yaky 100 payyz qytaylyqtar aldy. Shym­kenttegi múnay óndeu zauytynyng 50 payyzy da - Qytaydiki. Endi búlar әr jyl sayyn Qazaqstannan 300-ge juyq may qúyatyn beket satyp alamyz dep qúlshynyp otyr. Osy investisiyany jәne memlekettin tikeley alghan qaryzdarynyng barlyghyn qosqanda, Qazaqstannyng Qytaygha qaryzy 40 milliard dollargha juyqtaydy.

Múnay zauyttaryn jabdyqtau ýshin Qytay Qazaqstangha nesie beredi. Nesie beredi de, osy nesiyening 80 payyzyn ózderine baylauly, tәueldi etip qoyady. Qaytip? Qazaqstan nesiyening 80 payyzyna Qytaydan múnay zauytyna qajetti kerek-jaraqtar men jabdyqtar satyp alady. Yaghni, búl nesie Qazaqstannyng ekonomikasyna, importty almastyrugha júmys istemeydi.

 

19 MILLIARD DOLLAR QAYDA, KIMGE KETTI?

- Jaqynda Qazaqstan Qy­taydan 20 milliard dollar qaryz aldy dep estidik...

- Búghan naqty jauap bereyin. Tek songhy eki jylda Qazaqstan Qytaydan 19 milliard qaryz aldy. Al endi búl qaryzdy qayda júmsap otyr? Eriksiz ishindi tartasyn. Osy 19 milliard dollardyng 3 milliard dollaryn Mashkevich bastaghan Euraziyalyq topqa berdi. Onyng ýstine, osy 3 miyl­liard dollardy qaytarugha Qazaqstan ýkimeti kepildik berip otyr. Birinshiden, Euraziyalyq top - jekemenshik kompaniya. Olar Qy­taydan ózderi qaryz súrap alyp, ózderi qaytaruy kerek. Búghan Qazaqstan ýkimetining aralasuynyng eshqanday jóni de, josyghy da, zandyq qisyny da joq. Ýkimet kepildik berdi eken, endi búl 3 milliard dollar ýkimetting moynynda qalyp qoyady.

Dәl osy jolmen 1,7 milliard dollar "Qazaqmysqa" berildi. "Qazaqmys" ta - jekemenshik kompaniya. Búghan nege, ne ýshin berilip otyr?

Osy "Qazaqmys" kompaniyasynyng 29 payyzy "Samúryq-Qazynagha" berildi. Mine, ýkimet osy 29 payyzgha ghana kepildik beruge tiyis edi. Qalghandaryn kepildikpen jarylqaghanyn esh týsine almadyq.

Jaldamaly sarapshylar 19 milliard dollar qaryzdy jasyryp, ony 4 milliard etip kórsetip jýr. Resmy aqparat ta "4 miyl­liard" dep otyr.

Jalpy, bizding Qazaqstandaghy múnay-gaz salasyndaghy ýlesimiz - 18 payyz ghana. Múnday ýlespen úzaqqa barmaytynymyz da belgili. Bizde memlekettik mýdde әli qalyptasqan, ornyqqan joq. Memlekettik mýddeni qorghaytyn, ony kózding qarashyghynday saqtaytyn orta da joq. Memlekettik sheneunikterde memlekettik kózqaras joq.

- Bizding syrtqy qaryzymyz qanshagha jetti qazir?

- Qazaqstannyng syrtqy qaryzy qazir 121 milliard dollar. Salystyru ýshin aita keteyin, Ózbekstannyng syrtqy qaryzy - 5 milliard dollar.

121 milliard dollar! Búl kóp pe, az ba? Óte kóp. Kóp bolghanda da shekten shyghyp ketken. Akademik Aganbegiyannyng deregine sensek, Qazaqstan 2010 jyly budjetten 9 milliard dollar alyp, nesiyeni tóleuge mәjbýr bolghan. Múnday syrtqy qaryzy bar elderge әlemdik bankter әdette qaryz bermeydi.

- Nege?

- "Qaryzdy qaytarugha qa­biletsiz, daghdarysqa úshyrau aldyndaghy, defolt jaghdayyndaghy el" dep esepteydi.

- Endeshe, Qytay nege qaryz berip jatyr?

- Óitkeni búl Qytay ýshin paydaly. Esesimen qaytady. Ese­simen qaytaratynyna Qytay senimdi. Múnyng bәrin Qytay esepshotqa salyp, bayaghyda eseptep qoyghan. Mysaly, sol qaryzdar Atyrau, Pavlodar múnay zauyttary men Euraziyalyq top, "Qazaqmys" kompaniyalaryndaghy mem­leketting ýlesi esebinen qaytatynyn boljau qiyn emes.

 

ÁKIMQARALAR ELMEN, KÓPShILIKPEN JÚMYS ISTEUGE ÓTE EBEDEYSIZ

 

- Auyldyng әkimi, men búl jerde Qytaydyn auyl әkimin mysalgha keltirip otyrmyn, ózining qaramaghyndaghy otbasyna 200-300 tauyqtyng balapanyn әkep beredi eken. Nesiyege. Eger әlgi otbasy orta eseppen 10 balapannyng 8-in aman-esen ósirip, tauyq qataryna qossa, әlgi nesiyeni týgel joyyp, býkil tauyqty otbasygha tegin beredi eken. "Enbekke yntalandyru" degenimiz de osy ghoy.

Auyldyng әkimi әrbir otbasymen jeke-jeke júmys jasauy kerek. Balabaqshanyng tәrbiyeshisi siyaqty. Auylda qansha júmyssyz bar? Uaqytsha júmyspen qamtylghandary qansha? Ár otbasy nemen ainalysyp jatyr? Egin ekti me? Bau-sharbaghy qalay? Kýnkórisi neshik? Osynyng bәrin auyl әkimi bes sausaghynday bilui qajet. Al bizde auyl әkimderi qaramaghyndaghy otbasylardyng qamymen emes, sayasatpen ainalysady: jarty jyl saylaumen jýgiredi, odan qalsa ýlkendi-kishili әrtýrli sayasy nauqannyng soyylyn soghyp, úrandatyp, uaqyttaryn bosqa rәsua etedi. Memleketke paydaly, últqa kerekti zәru sharuamen ainalysyp jýrgen әkimderdi kezdestirmeysin. Osyndayda ta­ghy da eriksiz derekke jýginesin.

- Tarihy derekke me?

- IYә, tarihy derekke. Kezinde general Kolpakovskiy Jetisudyng general-gubernatory boldy. Býgingi tilmen aitsaq, bir oblystyng әkimi. Mine, sol Kolpakovskiy qanday ister tyndyrghan de­senizshi?! Qazaqstandy jaulap alu ýshin eng aldymen ne isteu kerek? Ishki Reseyden qazaq dalasyna orystardy neghúrlym kóbirek alyp kelu kerek. Kolpakovskiy 17 jyl Jetisudyng general-gubernatory boldy. Osy 17 jyldyng ishinde ol ishki Resey men Ukrainadan (ol kezde Ukraina da Reseyding bodany ghoy) 1 millionnan astam orys sharualaryn alyp kelgen. "Tanymaytyn jerding oi-shúqyry kóp", onyng ýstine ol kezde býgingidey tehnika da joq, ne kerek, Kolpakovskiy 1 millionnan astam orys sharualaryn Jetisugha at-arbamen-aq kóshirip alghan ghoy.

Endi mynaghan qaranyz. Aq patshanyng qatardaghy bir әkimi 17 jylda Jetisugha 1 millionnan astam orys sharualaryn kóshirip alyp kelse, bizding memleketimiz 20 jylda shetelden 800 myng ghana qazaqty alyp kele aldy. Býgingi­dey jýirik, danghyl, úshqyr zamanda. Aytpaqshy, osy 800 myng adamnyng teng jartysy "óli jandar" dep estidim.

- "Óli jandary" nesi?

- Tek tizimde bar. Biraq, shyn mәninde, Qazaqstangha kóship kelmegen.

Bizding sheneunikter osy oralmandargha ýy salamyz dep bólin­gen aqshagha auyz salyp, talay qarjyny talan-tarajgha úshyratty. Oblys, audan, auyl әkim­deri kóship kelgen aghayyndargha jaghday jasay almay otyr. Jalpy, bizding әkimder men sheneu­nikterde qan joq, últtyq bauyrmaldyq joq, patriotizm joq. Búl jóninen bizding әkimderimiz ben sheneunik­terimiz Kolpakovskiyding poruchiyk­teri men esauldarynyn janynda jip ese almaydy.

- Kolpakovskiy aq patshagha Qazaqstandy jaulap alu ýshin, otarlap-bútarlau ýshin airyqsha enbek sinirdi. Kolpa­kovskiyding kezindegi "qayrat­kerliginin" zardabyn, azabyn, mashaqatyn, qorlyghyn biz әli kýnge deyin tartyp kelemiz. Bizden keyingi úrpaqtyng qansha tartaryn bir Qúday ghana biledi. Al endi qazaqty sorgha, qorlyqqa, azapqa belshesinen batyryp, olardyng ózin, jerin ghana emes, sanasyn da jaulap alyp, birjolata mәngýrtke, qúlaqkesti qúlgha ainaldyrugha býkil bilimin, tәjiriybesin, aila-amaly men kýsh-qayratyn sarqa júmsaghan osy Kolpakovskiyge biz 2007 jyly zәulim eskertkish ornattyq. Úzynaghashta. Osyghan...

- Búl endi... Búny týsindiruge tilim jetpeydi. Búl - bizding mem­leketimiz kimning qas, kimning dos, nening jaqsy, nening jaman ekenin ajyratudan qalghan degen sóz. Búl - óte qorqynyshty. Búl - baryp túrghan bassyzdyq. Bas iyesizdik.

Jaraydy, әkimderge qayta oralayyqshy. Auyl әkimderimen de, audan әkimderimen de, jalpy, lauazymdy sheneuniktermen әngi­melesip jýremin ghoy. Aralarynda bilimdi, terennen, әriden oilay alatyndary óte az. Jergilikti ziya­lylar bastama kóterip, óz aqshalaryna Qyz Jibek pen Tólegenge eskertkish ornatpaq bolghan ghoy. "Qyz Jibek te, Tólegen de bizding ónirden shyqpaghan ghoy. Onyng ne keregi bar..." dep oblys әkimi әlgi eskertkishti ornatqyzbay tastapty.

Eng jamany, bizding әkimder kózboyaushylyqqa ýirenip aldy. Dýrildetip jiyn jasap, elbasyny shaqyryp, jana zauyttyng lentasyn qiyady. Ol zauyt ashylmaydy, ne bolmasa ashylghan kýnde de artynsha-aq toqtap qalady. Osynday jolmen lentasy qiylghan, ne kapsula salghan respublikamyzdaghy 1000-nan astam zauyttar men fabrikalardyng 50-i istey me, istemey me, ol da belgisiz...

- Jaqsy is jerde qalmaydy. Eger әkimder jaqsy tirlik istese, halyqtyng ony da aita jýretini ras emes pe?

- Áriyne. Bir ghana mysal. Batys Qazaqstan oblysynyng әkimi Baqtyqoja Izmúhambetov osy oblystaghy auyldardy kógildir otynmen tegis, 100 payyz qamtamasyz etti. Qazir oblystaghy barlyq auylda gaz bar. Múny ýlken de, kishi de aytyp, oblys әkimine alghysyn jau­dyryp jatyr. Al endi dәl osyny Atyrau, Aqtóbe, Manghystau oblystarynyng әkimderi nege istemeydi? Kezinde búl ónirde 6 milliard sharshy metr gaz dalada tekke órtenip jatty ghoy...

Óz basym Pavlodar oblysynyng әkimi Baqytjan Saghyntaevtyng әleumettik, ekonomikalyq bel­sendiligin únatamyn. Búl túrghyda ol edәuir júmystar atqardy. Ontýstik Qazaqstan oblysynyng әkimi Asqar Myrzahmetov elmen etene júmys istey biledi. Ol oblys qarjysynan 14 milliard tenge ýnemdep, Týrkistangha ghajayyp tarihiy-ólketanu múrajayyn (3500 sharshy metr) salghyzdy. Qazir Ontýstik Qazaqstan aqyn-jazushylarynyng 300 tomdyq әdeby múrasyn (auyzshasy bar, jazbashasy bar) jaryqqa shygharyp jatyr.

 

BIZDING ANA TILIMIZDING KEChUA TILINING KEBIN QÚShUY MÝMKIN BE?

- Qazaqstandaghy til sayasaty turaly ne aitasyz?

- Mynaday bir derek kel­tireyin. Qytay halqynyng 3-5 payy­zy ghana aghylshyn tilin biledi. Al endi halqynyng sany jóninen Qytaygha jeteghabyl Ýndistan hal­qy aghylshyn tilin 100 payyzgha juyq biledi. Al endi salystyrynyzshy, qay elding ekonomikasy, kýsh-quaty myqty? Áriyne, Qytaydyng ekonomikalyq kýsh-quaty men damu qarqyny Ýndistandy әldeneshe ese orap alatyny da tý­sinikti.

"Aghylshyn, orys tilin 100 pa­yyz bilsek, damyp ketemiz, úsh­paqqa shyghamyz, úshar biyikke órleymiz!" degenning bәri - bos sóz. Bylshylbay tirlik.

Ýndi elining bolashaghy - ýndi tilinde. Aghylshyn tili - ýndi halqy ýshin otarlaushy elding tili. Otarlaushy elding tilimen úshpaqqa shyqqan bir eldi atap berinizshi? Atap bere almaysyz. Óitkeni ana tilinen aiyrylghan halyq bәrinen aiyrylady. Sonyng ishinde, eng aldymen ruhynan aiyrylady. Ruhynan aiyrylghan elden eshtene kýtu­ge bolmaydy. Olardy tiri halyqtyng qataryna jatqyzudyng ózi...

Álemde әr adamgha shaqqanda tauar ónimi boyynsha qay el birinshi orynda? Japoniya! Dýniye­jýzi boyynsha eng úzaq jasaytyn el qay el? Japoniya! Álemdegi eng ýzdik tehnika men elektronikanyng 30 payyzy osy elde, yaghny Japoniyada jasalynady. Al endi osy el qay tilde sóileydi? Óz tilinde, japon tilinde. Bayaghy samuraylar sóilegen tilde. Álipbiylerin de ózgertken joq. Ras, aghylshyn tilin oqytady. Biraq japondar óz balalaryn aghylshyn tiline qay uaqytta ýirete bastaydy? Japon tilin jetik mengerip bolghannan keyin. Negizinen, kolledjder men uniyversiytetterde. Bizdegi siyaqty balabaqshadan bastamaydy. Bizding elimizdegi siyaqty aghylshyn tilin qazaq tilining esebinen ýirenbeydi. Tórt til biletin (orys, aghylshyn, nemis, fransuz), biraq óz ana tilinde eng bolmasa "oybay!" dey almaytyn qazaq jigiti qaydan ósip-ónip jýr? Biz­ding elimizdegi til sayasatynyng qúrdymgha ketkeninen!

 

QAZAQ TILINING JAGhDAYY TURA PERUDEGI JAGhDAYGhA QATTY ÚQSAP BARADY.

- Perude ne bolyp edi?

- Peru tәuelsizdik alghannan keyin memleket ishinde qatty talas boldy. "Memlekettik til ispan tili bola ma, joq әlde kechua tili bola ma?" dep. Taqty iyelengender "kechua tilin damytamyz" degen uәdeni ýiip-tógip berumen boldy, biraq búl uәdening ýdesine jetken joq. Biylik basyna iys­pantildi perulikter molyraq shoghyrlanghandyqtan ispan tili memlekettik til qyzmetin atqardy da, kechua tili birte-birte ysyryla berdi, yghysa berdi. Qazir kechua tili Perude túrmystyq dengeyde ghana qoldanylady. Eng qorqynyshtysy, búrynghyday "kechua tili memlekettik bolsyn!" deytin de eshkim qalmady.

- Sonymen, Peru otarlaushy elding tilin qabyldap aldy da, ózining tilin joyyp jiberdi deysiz ghoy...

- Óz tilin joyyp, otarlaushy elding tilin qabyldap alghan halyqtyng onghanyn kórgen emespin.  Múnyng ózindik zandylyghy bar. Tariyhqa kóz jiberseniz, halyq eki jaghdayda qatty azghyndaydy. Biri - tilinen aiyrylghanda, ekinshisi - topyraqtan ajyraghanda. Óz topyraghynan ajyrap, basqa jaqqa auyp, ne bolmasa bosqyndap bar­ghan halyqtyng úsaqtap kete­ti­nin, úsaqtaghanda da ruhany túrghydan úsaqtaytynyn (búlardyng arasynda ótirikshi, jaghympaz, namyssyz, alayaq, toghysharlardyng kýrt kó­beyip ketetinin) ghalymdar talay ret jazyp ta qaldyrghan.

Qazaqtyn bolashaghy, qazaqtyng ruhy - qazaq tilinde! Sondyqtan da bizge qaytken kýnde de qazaq tilinen ajyrap, aiyrylyp qalmaugha kýsh saluymyz kerek. Qazir bizdi biylik dәl Peruding biyligindey aldap keledi. Janylmay, jazbay, sharshamay aldap kele jatqanyna dәl 20 jyl boldy: "Sәl kýte túrayyq", "shyday túrayyq...", "tóze túrayyq...". Búlay jalghasa berse, qazaq tilining de kechua tilining kebin qúshatyny sózsiz.

- Biylik bizdi, jaraydy, ­1 jyl aldasyn, 2 jyl aldasyn, meyli 3 jyl aldasyn. Baqanday 20 jyl aldau - búl endi súmdyq qoy?!

- Eger janylysyp qalmasam, Asqar Sýleymenovting keyipkeri boluy kerek, "Meni nege júmsay beredi?" degen adamgha "Óitkeni, sen júmsalghyshsyn!" dep jauap beredi. Sol siyaqty, biz de aldan­ghyshpyz. Ásirese, qazaqtildi ziyalylar anghal. Baladay sengish. Qazaqstannyng biyligi eshuaqytta qazaq últynyng mýddesin kózdegen emes. Eng bolmasa, endi osyny biletin, sezinetin mezgil jetti ghoy.

Qazaq tilining aldynda da, qazaqtyng aldynda da "Bolamyz ba, joq әlde borday tozamyz ba?" degen shekspirlik saual túr. Endi keshiksek, qúrdymgha qúlaymyz. Basy altyn, qúiymshaghy kýmis bolsa da, búdan bylay memlekettik jauapty qyzmetterge qazaq tilin bilmeytin kadrlardy jolatpauymyz kerek.

Saghat Áshimbaev ózining kýn­deligine bylay dep jazypty: "Til - tirshilikting tiregi. Sondyqtan da tilge qatysty sóz býkil tirshi­ligimizge qatysty boluy kerek". Búdan bylay bizding tilimiz ben tirshiligimiz eshuaqytta bólinbeui kerek. Sebebi, tildi bilmeytinder - elge de, últqa da jatbauyr. El mýddesin satatyndar óz ana tilin bilmeytinderding arasynda óte kóp kezdesedi. Sondyqtan "qazaq tilin bilmese de, ekonomikany biledi, isker..." degendi dogharu kerek.

Biz osyghan deyin qazaq tilin oiynshyq etip keldik, endi múny dogharmasaq, kýlli qazaqtildi qauymnyng taghdyry, tirligi, maqsaty, mýddesi oiynshyqqa ainalady. "Qazaqtildi qauym oiynshyqqa ainaldy" degen ne sóz? "Memleket oiynshyqqa ainaldy" degen sóz.

 

"ADAM KAPITALY". BÚL NE?

- Siz qazir nemen ainalysyp jýrsiz?

- Halyqaralyq Adam institutyn ashumen shúghyldanyp jatyrmyn. Búghan sheteldik kompaniyalar, týrli ghylymiy-zertteu ortalyqtar kómektesip jatyr. Qazaq ýki­metine de úsynyspen shyghamyz degen oiymyz bar. Adam kapitalymen ainalysyp jatqan ortalyqty ýkimetimiz nege qarjylandyrmaugha tiyis?

- Kýmәnim bar... Desek te, "adam kapitaly" dep qaldynyz. Osy adam kapitalynyng ahualy Qazaqstanda qalay?

- Kapitaldyng ýsh týri bar. Birinshisi - jerasty baylyghy. Ekinshisi - jyljityn jәne jyljymaytyn mýlikter (zauyt, fabrikalar, ghimarattar jәne t.t.). Ýshinshisi - adam kapitaly. Mine, biz osy adam kapitalyn ósiruimiz kerek. Bizding Qazaqstanda adam kapitalynyng dengeyi - 10 payyzdyng ar jaq, ber jaghynda ghana.

Kópshilik oqyrmangha týsinik­tirek bolu ýshin múny tarata keteyin. Bireu mashina oilap tabady, endi bireu sýnguir qayyqqa kerekti detalidi oilap tabady, al endi bireu qolsaghattyng jana týrin oilap tabady. Endi bir adam kirpishting erekshe týrin oylap tabady. Múnyng bәrin jalpylama biz "óndelgen tauar" (mashina, sýnguir qayyqqa qajetti detali, qolsaghat, kirpish) dep ataymyz. Osy óndelgen tauargha júmsalghan adamnyng aqyl-oyyn, bilimin, tәjiriybesin "adam kapitaly" dep ataymyz. Ónerkәsipke, óndiriske, jalpy tauar óndiretin salalargha adam kapitaly neghúrlym kóbirek qatysqan sayyn memleket te soghúrlym bayy týsedi.

Biz shetelderge qazir ne satamyz? Tek shiykizat satamyz. Shetke satatyn dýniyemizding 98 payyzy - shiykizat. Shiykizatty óndep, óndelgen tauar satugha shorqaqpyz. Sondyqtan da Qazaqstanda adam kapitalynyng dengeyi óte tómen. 10 payyz mólsherinde ghana.

- Al damyghan, órkeniyetti elderde adam kapitaly qanshagha ten?

- 70 payyzdan asady.

- Oibay-au, qattyraq aitsaq, olarmen salystyrghanda biz mýlde jabayy el ekenbiz-au...

- Qaytesin?! Jaghday solay. Shyndyq osynday.

- Ángimenizge raqmet.

Ángimelesken

Ámirhan MENDEKE

«Jas Alash» gazeti

0 pikir