Songhy kezderi «Qytay ekspansiyasy Qazaqstangha qauip tóndirude» degen synayly pikirler búqara­lyq aqparat qúraldarynda jii aitylatyn boldy. Búryn da múnday pikirdi estiytinbiz, biraq anda-sanda bir estiytindikten be, oghan onsha kónil bóle qoymaytyn edik. Tipti osy songhy kezde búryn qazaq gazetteri ghana sóz etetin osynau taqyrypqa orystildi basylymdar da oy tolghay bastapty. Olay bolsa, júrtty erekshe elendetip otyrghan taqyrypqa biz de óz bilim-biligimiz dengeyinde sholu jasap, bas taqyrypqa alynghan súraqqa «iyә», «joq» jәne «ne isteu kerek?» degen retpen jauap berip kóreyik. Sonymen ...

IYә
Júrtshylyqtyng alanday­tyn­day reti bar. Álemdi týgel «jau­laugha» bet búrghan Qytay ekono­mikasy Qazaqstanda da qomaqty ýleske iye. Aytalyq, elimizde óndi­riletin jalpy múnaydyng 33 payy­zy - Qytay investorlaryna tiye­si­li. Búl - Qazaqstannyng ese­bin­degi «shy­ghys» bóligine qa­tysty mәli­met. Jalpy, Qytaygha eksport­ta­latyn Qazaqstan taua­ry­nyng qúny 17,5 milliard dol­lardy qúraydy. Al import­tay­tynymyz - 27,6 milliard dol­lar­dyng tauary. Osy mәli­metterge qaraghanda, Qytay - biz­den «mol alyp» qana túrghan joq, bizge «mol berip» te túrghan memleket. Qazaqstannyng eksport-import tauar ainalymynda Qy­tay eng mol ýlesti iyemdenetin әrip­tesimiz. Desek te eksport-import arasyndaghy qaldyq (salido) Qa­zaqstan ýshin paydaly bolmay túr. Óitkeni 10,1 milliard dollar va­lutamyz Qytaydan alatyn eks­port­tyq týsimnen artyq ketedi. Búl búl ma, tayau bolashaqta Qy­tay­dyng bizden alatyny tipti óse týspek. Qazir sisternalap ótkizip jatqan múnayymyz ben gazymyz endi kóp úzamay tau ózeni siyaqty keng arnamen aghatyn bolady. Oghan keleshekte Qytay paydalanatyn atom elektr stansalarynyng qy­ryq payyz otynyn taghy Qazaqstan beredi. Ne kerek, Qytay bizden kóp alyp jatyr. Kóp berip te jatyr. Biraq ekspansiyasy dep ataytynday eshtene joq sekildi. Bizding ekonomikagha qúiylghan Qy­tay investisiyasy Italiya iyn­vestisiyasynan da az. Jalpy al­ghanda, eger osydan 20 jyl bú­rynghy jaghdayymyzgha qaraytyn bolsaq, sonymen salystyrghanda Qytay­dyng Qazaqstangha enui bir­neshe eselengen mólsherde ósken. Ry­nok­tarymyz týgeldey derlik Qy­tay tauaryna syqasyp túr. Demek, alang bildirushiler de «jel túrmasa, shópting basy qimyl­damaydy» de­gen­dey, kózben kór­gendi aityp jatyr.

Joq
Jalpy alghanda, Qytay-Qa­zaq­stan arasyndaghy әriptestik qa­rym-qatynasqa sauatty túrghy­dan ong bagha beruge bolady. Búl - «Qytay ekspansiyasy Qazaqstangha qauipti emes» degen sóz. Birin­shi­den, eger ol qauipti kórinse, birin­shi bolyp aitugha tiyisti jaq - Ýkimet. Ol ýnsiz. Tipti al­ys-beristi úlghaytugha niy­et­ti. Ekinshiden, osyn­day narazy­lyq AQSh, Euro­odaq, Resey se­kildi alpauyttardyng lauazymdy túlghalary tarapynan bildirilui tiyis. Óitkeni shiyki­zattyq qoyma ispetti Qazaqstanda atalghan ai­maqtardyng bәrining de mýddesi sho­ghyrlanghan. Solay bola túrsa da, Qytay kóp alyp ketti degen sózdi ne AQSh, ne Euroodaq aita qoyghan joq. Ol ol ma, Resey federasiyasy tarapynan da múnday narazylyq estilmey túr. Kerisinshe, Resey federasiyasy Qytay ózderine de ekspansiyalap investisiya qúya týsse eken deydi. Búdan shyghatyn qorytyndy týp­tep kelgende, Qa­zaq­standa Qytay ekspansiyasynyng oryn alyp túr­ghanyn negizgi mýd­deli jaqtardyng ózi elendeytindey dәrejede emes dep biletindigi.
IYә, ghylymy kózben qaraghan adamgha Qytay ekspansiyasy deytin úghym alandarlyq qauipti mәsele emes. Ári-beriden song «ekspansiya» degenning ózi bayqalmaydy. Mәse­len, bizge investisiyany eng kóp qúighan memleket - Germaniya. Bi­raq nemister ekspansiyasy turaly sóz qozghalmaydy. Ekinshi orynda - AQSh investisiyasy. Osyghan qarap «Qazaqstangha AQSh ekspan­siyasy qauip tóndirude» degen dauysty jәne estimedik. AQSh-qa basty qarsylastar - Resey men Qytay birdene der edi ghoy, biraq qytaylar mýlde ýnsiz. Endeshe, ekonomika ghylymyndaghy bir aqiy­qat jekelegen memleketterding kelesi bir memleketterge inves­tisiya qúiy ekspansiya dep qaras­tyrmaytynyn algha tartqan jón. IYә, memleketter, kәsipkerler kelisimsharttar boyynsha qalaghan memleketterge, qalaghan salalargha ashyq naryqtyq ekonomika jagh­dayynda investisiya qúya alady. Búl arada ózgeshe maqsat boluy mýmkin emes. Kózdeletini - tek qana ekijaqty tiyimdilik. Demek, «Úly Jibek jolyn» jana zamangha say jandandyrudy birinshi bolyp qolgha alghanda tәuelsiz Qazaqstan Respublikasynyng túnghysh Preziy­denti ekijaqty jәne kópjaqty tiyimdilikti kýni búryn boljaghan, sol boljam boyynsha atqarylugha tiyisti júmystar kezen-kezenimen jýzege asuda dep oilau kerek. Búl - Preziydent N.Nazarbaevtyng kóp­­tarapty syrtqy sayasatyndaghy bir tarmaq qana. Núrsúltan Ábish­úly Kaspiy tenizi arqyly Qap tauyn kóktey ótip, Qara tenizge shyghyp, múnaydy Týrkiyagha, odan әri Euro­pa elderine jetkizetin joba boy­ynsha da júmys jasauda. Kaspiy tenizi jәne Týrikmenstan arqyly Irangha shyghyp, odan Tayau Shyghys jәne Ýndistan elderimen sauda-sattyq ornatu da bizding bas josparymyzda bar. Osynday san tarapty joldar arqyly býkil әlemmen tek qana Resey arqyly baylanysu túzaghynan qútylamyz. Múnday adymdy ashatyn, óristi keneytetin kóp jobanyng ishinen Qytay tarmaghyn bólip alyp, «Qytay ekspansiyasy Qazaqstangha qater tóndiredi» deu-eng sypayy­lap aitqanda, baybalam jәne saya­sy úpay jinaudy kózdeushilerding bopsasy.
Kóptarapty syrtqy sayasaty­myz­dyng Qytay tarmaghy Qazaqstan ýshin qauiptilikten góri payda­lyraq sekildi. Mәselen, Ózbek­stan men Týrikmen gazy Qytaygha bizding tranzittik qúbyrymyz arqyly jetedi. Qytay tauary Orta Aziyadaghy kórshilerimizge, Resey federasiyasyna, Belorussiya men Ukrainagha bizding tranzittik dәliz arqyly barady. Batys Eu­ropagha da Qytay jәne Ontýstik Shyghys Aziya memleketterining ónimderi bizge tranzittik valuta ki­risin týsirip baryp jetedi. Batys­tyng tauarlary da Ontýstik Shyghys Aziyagha dәl osy jolmen jýrip, bizge tranzittik tasymal aqysyn tólep ketedi. Demek, Qytaygha she­karamyzdy ashu arqy­ly olardyng bizding elge ekspansiya jasauyna emes, Qazaqstannyng onay olja tabuyna jol ashyp otyrmyz. Múndaydy bilimdiler eshqashan da ekspansiya dep ata­maydy. Orayy kelgende aita ke­teyik, islam әlemi Qazaqstangha tayau bolashaqta 120 milliard dol­larday inves­tisiya qúigha niyetti ekendikterin mәlimdedi. Búl - Qazaqstannyng tәuelsizdik jyldarynda elge kel­gen býkil sheteldik investisiyagha teng mól­sherdegi mol qarajat. Sony estip-bile túrsa da, islam dýniyesining negizgi qarsylasy AQSh tara­pynan «Qazaqstangha islam eks­pansiyasy bastaldy» degen sózdi de aitqan joq. Óitkeni bir tarap­tyng kelesi bir tarapqa investisiya qúiy naryqtyq eko­nomikada qa­lypty jaghday sana­lady. Olay bolsa, Qytaydyng bizge mol mól­sherde investisiya qúidy bastauy qauipti ekspansiya emes.

Ne isteu kerek?
Qalay bolghanda da, qazirge dey­ingi Qytaymen sauda-sattyq qara­­payym júrtqa «әdiletsiz» kórine­tinine týsinistikpen qarau kerek sekildi. Óitkeni Qytaydyng bizden alatyny-tek qana shiykizat. Al biz­ge beretini-tek qana qosym­sha qúny mol songhy ónim. Son­dyqtan da búl elmen sauda-sat­tyghymyz da 10,1 milliard dollar mólsherin­degi tiyimsiz aiyrmashy­lyq qalyp­tasqan. Mine, osy ai­yr­mashy­lyq­­ty joigha talpynuy­myz ke­rek. Ony qalay joygha bolady? Bizding oiymyzsha, búl ýshin maq­satty Qytay investiy­siyasyna keng jol ashu qajet:
a) Qytay-múnay-gaz himiyasy erekshe damyghan el. Endeshe, Qazaqstanda múnay-gaz himiyasy keshenin qúru isinde Qytay jaghy investisiyagha konsensustyq әrip­tes retinde tartylghany jón. Mә­se­len, atalmysh keshenning jalpy qúny 10 milliard dollar túrady desek, sonyng 5,1 milliard dol­laryn Qazaqstan shygharsyn da, qalghanyn Qytay týsirsin. Sonda biz Qytaygha shiyki múnay men gazdy ghana satyp qoymay, poliymerler de satatyn bolamyz. Al odan týsetin kiris әldeqayda mol.
ә) Qytay jaghymen tayau bola­shaqtaghy kelissózder barysynda bizding ekonomikagha qúiylatyn investisiya tenge kýiinde boluyn zandastyrugha tiyispiz. Sonday jagh­dayda elimizden valuta shyq­pay­tyn bolady. Ári Qytaymen sau­da-sattyqta últtyq valuta­lardyng tólem qúraly boluyna negiz qalanady. Múnday jaghdayda tengening órisi keneyedi.
b) Qytay jaghynyng bizdegi industriyalyq-innovasiyalyq baghdarlama nysandaryna konsen­sus­tyq jýie boyynsha investisiya qúiy jan-jaqty paydaly bola­dy. Yaghny osy arqyly Qytay ózi­ne mol paydaly bir arna tapsa, biz Qytaydyng investisiyasy arqyly eksporttyq әleueti kýshti, qosym­sha qúny mol tauarly óndiris ja­sap alamyz.
v) Qytaygha metall synyqtary deytindi eksporttaugha týpkilikti tyiym salynghany jón. Onyng esesine Qytay jaghy bizding elde taghy da sol konsensustyq jýie boyynsha metall synyqtaryn qayta qorytatyn peshter salyp, jana óndiris ornyn ashsyn.
Qoryta aitqanda, Qytaymen aradaghy kýn ozghan sayyn keneye týsken alys-beris arnasyna tos­qauyl qoy kerek degen sóz - bilim­sizderding dalbasasy. Biraq osy saudanyng ózin eki elge de paydaly jәne olardyng birde-biri útylmay­tynday etip oraylastyru júmys­taryn jýrgize bergen jón. Múnyng ózi - Qazaqstan ýshin basty qajet­tilik.

Ekspansiya emes, integrasiya
Qazaqstan men Qytay arasyn­daghy ekonomikalyq baylanysty ekspansiya deuden góri jahandanu zamanyndaghy aimaqtyq auqymdy integrasiya deu kerek sekildi. Áriyne, Qytaydyng Qazaqstangha qúighan investisiyasy AQSh, Germaniya qúighan investisiyadan әldeqayda az. Al biz búl mem­leketterding Qazaqstangha keluin ekspansiya demeymiz ghoy. Búl - bir. Ekinshiden, biylghy Shanhay Yntymaqtastyghy Úiymy mereke­lik sammiyti kezinde Astanada Qy­tay basshysy men bizding Elbasy­myz ekonomikalyq baylanysty odan әri nyghaytyp, strategiyalyq әriptestik dengeyine deyin kóte­rudi zandastyrdy. Búl boyynsha 2020 jylgha qaray eki el arasyn­daghy tauar ainalysy 40 milliard dollargha jetpek. Integrasiya osyn­day quatty kýshke ie bolghan­da, ony ekspansiya dep baybalam salu - eng sypayylap aitqanda, jaghdaydy týsinbestik.

Tansholpan BEKBOLAT

aikyn.kz