Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 8242 0 pikir 30 Mausym, 2011 saghat 07:47

Asqar JÚMADILDAEV, akademiyk: Ghylymda syilyq alu ýshin júmys jasaugha bolmaydy

- Qazaq matematikasynyng qa­zirgi dengeyine kóniliniz tola ma?

- Qazaq matematikasynyng qa­zirgi dengeyine kóniliniz tola ma?
- Bizde «Bireuden ilgeri, bi­reu­den keyin» degen sóz bar. So­ghan sýiensek, bizding matematika esh­kimning matematikasynan kem emes dey alamyz. Ókinishtisi-ony ba­tys әlemi bile de, týsine de ber­meydi. Biraq búl basqa әn­gi­me. Me­ning oiymsha, qazaqtyng ma­­te­ma­tikasy súmdyq qyryp bara jat­pasa da, kóshten qalyp kele jat­qan joq. Mәselenki, Eu­­ra­ziya últtyq uniyversiytetinde qyz­­­­­­met etetin Ualbay Ómirbaevty alay­yq. Ol әlem ghalymdary jyl­­dar boyy bas qatyrghan «Na­ga­ta problemasyn» sheshti. Sóit­­­ti de, Memlekettik syi­lyq­­tyng laureaty atandy. Osy jer­de «ne­ge Ualbay, nege basqa emes?» de­gen súraq tuady. Negizi bizde Ual­­bay syndy myqty ma­te­ma­tiyk­ter kóp. Alayda olardy júrt bi­le bermeydi. Óitkeni olar Ual­bay sekildi myqty prob­lema ta­ba alghan joq. Qa­ra­pay­ym tirlik qy­lyp, shekteuli shen­berden shy­gha almay qaldy. Eu­raziya últ­tyq uniy­ver­siy­tetining oqy­tushysy Múq­tar­bay Ótel­ba­ev ta myqty ma­­te­ma­tiyk. Qazaq­stan boyynsha shә­kirti eng kóp ús­taz sol. Eyn­sh­tey­nning qan­sha shә­kirti boldy? de­seniz, onda bir de bir aspirant bol­maghan. Niu­ton da shәkirt tәr­biyelemegen. Bi­raq onyng en­bek­terining әseri­men million­da­ghan adam ghylymgha kelgen. Son­dy­q­­tan myqty mate­ma­­tikterding dә­rejesi men den­gey­in shәkirt­ter­ding sanymen ba­gha­lau týsi­nik­siz kriyteriy. Qalay desek te, qa­zaq mate­ma­tiy­ka­sy­nyng býgingi den­geyine kó­nil to­la­dy.
- Otandyq matematikterding en­bekteri Ýkimet tarapynan lay­yqty baghalanyp jýr me?
- Joq, bizdi eng әueli shetel moy­yndap, shetel tanidy. Sodan key­in ghana óz elimizde jaryl­qa­na­myz. Ualbaydyng myqty mate­ma­tik ekenin osydan bәlenbay jyl búryn aitqam. Senbesenizder, me­ning súhbattarymdy qaranyzdar. Sol Ualbay Memlekettik syi­lyq­ty qalay aldy? Ony әueli AQSh ma­rapattady, sodan keyin ghana Qa­zaqstan «Bizde Ualbay degen myq­ty matematik bar eken ghoy» dep oghan ataq-danqty ýiip-tógip be­re saldy. Sonda deymin-au, ai­da­­ladaghy Amerika Ualbaydy Qa­zaq­stangha, qazaqtargha tanytpasa, on­yng kim ekenin bilmey jýre be­rer me edik?
- Matematikterge beriletin Fild syilyghyna úmtylyp jýr­gen qazaq ghalymdary bar ma?
- Búl jerde «Úmtylyp jýr­gen» degen tirkesti qoldanbas edim. Óitkeni Fild syilyghy No­be­li syilyghy siyaqty. Búl syi­lyq­­targha eshkim óz-ózin úsyn­bay­dy. Ýmitkerdi ózderi tandap, je­­nim­­pazdy ózderi anyqtaydy.
Qazaqta: «Halyq aitsa, qalyp ait­paydy» degen maqal bar. Ótirik ma­qal. Halyq ómiri ótirik aitady. Bir ghana mysal aitayyn, Ko­per­niyk: «Jer kýndi ainalady» dedi al ha­lyq: «Kýn jerdi ainalady» de­di. Kimdiki dúrys, Koperniktiki dú­rys. Bir-aq adam. «Sen solay ait­tyn» dep ony otqa jaghady. Búl halyqtyng aqymaqtyghy. De­mek baghanaghy maqal bos sóz. Múny No­beli syilyghyn taratatyn ko­miy­tet jaqsy biledi. Olar ha­lyq­tyng pikirine qaramaydy. Syi­lyq­­ty shved ghylymy aka­­­­­­­­­­­­­­­­de­miya­synyng 40 shaqty mýshesi be­redi. Syilyq bas-ayaghy 5 saladan beriledi. Áu bas­ta múnda tórt-aq sala bolghan. Ol-fizika, himiya-biologiya, me­diy­sina jәne әdebiyet. Eko­no­miy­ka so­nynan qosyldy. Onyng qo­­sy­luy­na bankirler mýddeli bol­dy. No­beliding ósiyetinde eko­no­mika emes, matematika bolghan. Bi­raq ony syzyp tastaghan. Múny qoz­­gha­may-aq qoyayyq. Sebebi búl bas­qa әn­gime.
Nobeli syilyghyn alghan eko­no­mister tolyp jatyr. Solardyng bar­lyghy matematikter. Negizi ghy­lym­da qanday da bir syilyq alu ýshin júmys jasaugha bolmaydy. Ghy­lymda ghylym ýshin júmys is­teu kerek.
- Qazaq matematikteri әlem ma­tematikterining aldyna «Nagata pro­b­lemasy» siyaqty esepti nege qoy­maydy?
- Birinshiden, adamda talgham de­gen bolu kerek. Mysaly, dý­niye­jý­zining bәri kostum kiyedi. Ony ne­ge kiyedi, óitkeni kostumdi fran­suzdar oilap tapqan. Dý­niye­jý­zining býkil modasy solardan bas­­tau alady. Kiury atomdy, siyr­­kulidi nemister oilap tapty. Qa­zir әlemde «japondyq sapa» de­gen úghym bar. Ol qaydan payda bol­dy? Japondardyng «Toyotasy», «So­niyi» bar. Soghan qarap, júrt­tyng bә­ri «Japondardyng basy qat­ty is­teydi eken, búlardyng bәri ke­­re­met eken» degen kózqaras qa­lyp­­tas­­tyrady. Mysaly, olarda Mu­ra­kamy degen jazushy bar al qa­zaqtarda Dulat Isabekov degen ja­zushy bar. Dulat Isabekov Mu­ra­kamidan artyq bolmasa kem emes. Alayda Murakamiydi bәri bi­le­di, Isabekovti qazaqtan basqa esh­kim bilmeydi. Nege? Óitkeni «Ja­pondyq sapa» degen úghym olar­dyng basqa salalaryna da auy­syp ketken. Abaydyng inisi Shә­kәrim: «Abay deytin hakim, da­nysh­pan kisi edi. Átten, tughan jeri qa­zaqtyng ishi bolghandyqtan qadiri azy­raq bilindi» degen bolatyn. Qa­zaq halqynyng bar ekenin әlem jana bilip jatyr. Al evreyler men aghylshyndar, nemister men ja­pondar әlemdi barlyq sala boy­ynsha biylep-tósteuge ýirenip al­ghan. Olardyng miyna qazaqtar «Ja­nalyq jasaydy» degen oy ki­rip te shyqpaydy. Osy túrghydan al­ghanda biz edәuir qiynshy­lyq­tar­gha kezdesip jýrmiz. Degenmen týp­ting týbinde qazaqtardan da da­nysh­­pandar shyghady. Ol Ualbay bo­la ma, Múqtarbay bola ma, bas­qa bola ma ony aita almaymyn.
- Siz de matematiksiz, әlem ma­tematikterining aldyna nege pro­blema qoymaysyz?
- Mende problema bar. Biraq ol әlemdik dengeyde me, dengeyde emes pe ony aitu qiyn. Óitkeni әlem­dik dengeydegi dýniyelerding bә­ri salystyrmaly nәrse. Mate­ma­tikalyq problema qoi ýshin kez kelgen matematikting eng әueli óz izbasarlary bolu kerek. Esepti she­shudi solar bastauy tiyis.
- Sizding problemanyz qalay ata­lady. Onyng atyn atap, týsin týs­tediniz be?
- Joq. Óz problemama at be­rip, aidar taqqan joqpyn. Oghan aty-jónimdi de teligim kelmeydi. Ma­tematikada kez kelgen prob­le­ma­gha familiyandy beru kerek de­gen talap joq. Árbirden song bi­reu­­ding problemasyna onyng aty-jóni qoyylmauy da mýmkin.
«Tórtken» deytin algebra bar. Osy­ny qansha aitsam da, búghan qy­taylardan basqa eshkim nazar au­darghan joq. «Tórtkenge» at by­lay qoyyldy. Osydan 4-5 jyl bú­ryn men Italiyagha baryp, de­ma­lys pen enbekti úshtastyryp jýr­dim. Sonda jýrgende maghan al­geb­ra­nyng tórtinshi dәrejeli tendeui kel­di. Ol 4 әripten qúralghan bol­dy. Ózim Kenen Ázirbaevtyng әn­de­rin jaqsy kóremin. Ol kisining Tórt­ken deytin qyzy bar. Naq­ty­la­saq, onyng shyn esimi tórt kem­pir, bir shal. Osy oiyma týsti de, ten­­deu­di «Tórtken» dep atap ji­ber­dim. Bi­raq ol dәl osylay ata­lyp ket­ken joq. Óitkeni «Tórt­ken» ma­te­matika ýshin asa auqymdy prob­­le­ma emes. Biraq meni qy­­­zyq­tyrady. Osy problemany óz shә­kirt­­te­rim­ning sheshkenin qalaymyn. Osyghan qa­tysty qytaylardyng ýs­tirt jú­mys­taryn kórdim, oghan kó­ni­lim kón­shigen joq.
- Qazaq balalarynyng mate­ma­tiy­ka salasyna tartyluy nege kemshin týsip jatyr?
- Búl pikirmen kelispeymin. Ma­te­matikagha kelip jatqan ba­la­lar az emes. Múnday qúbylys bar­lyq jerde bar. Dýniyejýzindegi bala­lardyng barlyghy matematiy­ka­dan qorqady jәne ony jek kóredi. Dý­niyejýzinde eng kóp oqylatyn sa­baq ta matematika. Ol birinshi sy­nyptan onynshy synypqa deyin oqytylady. Desek te oqy­ghan­­dardyng 1 payyzy ghana osy sa­la­gha bet búrady. Búl - tabighy qú­by­lys. Ony mәsele etip kóteruding qa­jeti joq. Bizdegi problema búl emes. Bizdegi problema respu­b­liy­ka­lyq, halyqaralyq bayqaularda je­niske jetip jatqan jas ma­te­ma­tiyk­terding joghalyp ketetindiginen tuyp otyr. Qazaqstanda «Ýzdik­siz­dik» degen ýrdis joq. Basy jaq­sy bastalady da, sony siyr­qúi­ym­­­shaqtanyp ketedi. Bizding t­a­­­­­lant­ty ba­lalardyng barlyghy iri jenis­ter­den keyin shetel asady. Balalar tý­gili Ualbaydyng ózi Amerikada jýr. Óitkeni Qazaqstan oghan dú­rys jaghday jasay alghan joq. Biz­de ghalymdargha medali bere saludy mo­da kóredi. Medali degen ne ol, qúr әnsheyin «Blestyashka». Ja­sa­may ma jaghdaydy. Ýlken ýi, dúrys kó­lik, jaqsy ailyq berip yn­ta­lan­dyrugha bolady ghoy.
Astananyng 180 kvadrattyq ýi­in­de boldym. Biraq onda ghalym emes, biznesmen túrady. Osy jagh­day nege kerisinshe bolmaydy? Biz­de shetelden maman shaqyrugha qú­mar. Olar kimder ózi? Olar sol jaq­ta júmys taba almaghandar, ót­pey qalghandar jәne basym bóligi aghyl­shyn tilining múghalimderi. Ol jaq­tan bizge matematika, fizika, hiy­miya salasynyng myqtylary kel­genin óz basym kórgen emes­pin.
- Ózinizding әleumettik jagh­day­ynyzgha qanaghattanasyz ba?
- Eshkimnen kem emespin. Bay­lyq jaghynan esepteseniz me­nen de baylar tolyp jatyr. Alay­da men kósheden bótelke terip jýr­gen joqpyn. Ózimning qalaghan isim­men ainalysyp jýrmin. Shә­kirt­terim de kóp. Odan basqa ne ke­­rek?
- Shәkirtti qalay tandaysyz?
- Búryn barlyghyn shәkirt qy­la beretinmin. Qazir ózim kór­gen­dermen, syryn biletindermen gha­na aralasamyn. Óitkeni syrttan kel­­gendermen júmys isteu qiyn. Qol­daryndaghy qújattary kó­bi­ne­se ótirik bolady. Sosyn meni de, óz­derin de sharshatady. Áneu bir kez­­deri әldekimderdi belden ba­syp, qor­ghatyp jiberdim. Qazir sol qy­ly­ghym ýshin úyalyp jýrmin. Bý­­gin­de ózime shәkirt qylghym kel­gen jas­tardyng 3-4 kursta jazghan ghy­­ly­my júmystaryna qaraytyn bol­­dym. Qalghany sonyng nә­tiy­je­si­n­de belgili bolady.
- Sonda matematika ghy­ly­my­nyng ataghyn sizding bedeliniz ar­qy­ly alyp ketkender bar ma?
- Joq dep aita almaymyn.
- Solardyng ghylymgha keri әse­rin tiygizetinin bile túra, mún­day qadamgha qalay bardynyz?
- Olar ghylymgha keri әserin tiy­gize almaydy. Mysaly, peda­go­­giy­kadan jylyna jýzdegen adam qor­ghaydy. Solardyng bar­lyghy ke­remet pe? Osynyng qa­syn­da me­ning yqpalymmen ótip ket­ken 1 matematik eshtene óz­gerte al­may­dy.
Matematikterding Astanada ót­ken I sezinde matematika pә­ni­ning múghalimderin 3 jyl sayyn at­tes­tasiyadan ótkizip túru tu­ra­ly úsynys aityldy. Búl qúr әu­re­shilik. Astana men Almatyda ma­te­matikterding bilimin tekserip oty­rugha bolady. Al eldi me­ken­der­­degi matematikterdi qalay tek­­seresiz?
Mening bir evrey oqushym bar. Qa­zir Izrailide túrady. Álgining qa­bilet-qarymy súmdyq. Ony­men basqa shәkirtterimdi salys­ty­ra al­maymyn. Desek te, ghylym­gha je­tek­tep jýrip qosqan shә­­­­­­­­­­­kir­­tim «Týk bilmeydi, ma­te­ma­tiy­­kadan mýl­de maqúrym» dep ait­paymyn. Bar­lyghy salys­tyr­ma­ly týrde ghoy.
- Naryqtyq ekonomikalyq za­manda ghylymmen ainalysu qan­shalyqty tiyimdi?
- Tiyimsiz. Búl jerde siz ghy­lym­men ne ýshin ainalysyp jýr­geninizdi úghu kereksiz. Eger siz «Kottedj salamyn», «Ma­shiy­na minemin» deseniz, sizge ghylym­men ainalysudyng keregi joq. Qay jerde, qay kezende bol­ma­syn ghylymdaghy, ónerdegi adam­dar­dyng jalaqysy tómen bolghan. She­telde de solay. Alayda she­tel­de myqty qorlar bar. Gha­lym­dar sol qorlardyng granttaryn útyp alyp ómir sýredi. Qazaq­stan­da múnday joqtyng qasy.
Bizde birde-bir bay ghylymgha qar­jy qarastyrmaydy. Barlyghy tyr jalanash qyzdardyng bay­qauy­na aqsha bólgendi abyroy sa­naydy. Bireui qazaq ghy­lymy­nyng kósegesin kógertuge niyet bil­dir­meydi.
Men ghylymnan lәzzat alamyn. Me­ni aqsha qyzyqtyrmaydy. Ózim­ning erkin jýrip-túruym, qa­la­ghan isimmen shúghyldanuym bә­ri­nen qymbat. Maqtanghanym emes, bi­raq әzirshe Qazaqstannyng jo­ghar­ghy oqu oryndaryna shaqyrtuy eng kóp adam menmin. Biraq mende bir problema bar. Uaqyt tapshy. Esh­kimnen kem emespin jәne asyp ta bara jatqan joqpyn. Ýsh jerde jú­mys isteymin. Tapqanym bala-sha­ghama jetedi. Kottedjim joq, ma­shinam bar. Ony maghan Bauyr­jan Ospanov degen jigit syigha tart­ty. Mashinamnyng markasy- «Shkoda». Sonymen artqa da jý­rem, algha da jýrem. Bireuler me­nen «Mersedes» nege min­bey­sin?» dep súraydy. Maghan onyng ne ke­re­gi bar. A punktinen V punktine jet­­sem boldy ghoy.
- Bilim jәne ghylym miniys­tr­li­gining osy salada jýrgizip jatqan re­formalaryna qalay qaraysyz?
- Atalmysh vedomstvanyng ne­giz­gi baghyty dúrys. Biraq jýieden jýi­e­ge kóshu kóbeyip ketti. Biz Bo­lon ýrdisine kiriktik. Dúrysy Ke­nestik jýie bolatyn. Mәseleni ma­­tematika salasynan alyp qa­ray­tyn bolsaq, bizding matema­tiy­ka­daghy qazirgi jetistikterimizding ne­gizi ótken kezende qalyptasty deu­ge tolyq negiz bar. «Nagato prob­lemasyn» sheshken Ualbay Ke­nes kezindegi matematikany oqy­ghan. Ghylymy júmysyn da sol kez­de jazyp, sol kezde qorghaghan. Eng bastysy, ol shetelge der ke­zin­de shy­ghyp ýlgerdi. Óitpegende bizding abyz Abay sekildi shektelip, kó­­rin­bey qalatyn edi.
Men Bolon ýrdisin de qol­day­myn. Týptep kelgende Bolon ýr­di­sining Kenestik jýieden esh aiyrmashylyghy joq. Kez kelgen jýie­ni ózine sinistirgende ony tú­tas qamtu kerek ya bolmasa oghan mýl­de jolamau kerek. Biz kre­diyt­tik jýieni aldyq. Qazir múgha­lim­der azannan keshke deyin sabaq be­redi. Saghaty, studenti kóp. Bi­raq ailyq jalaqysy kóbey­me­gen.
Býginde Qazaqstanda taqta je­tis­peydi. Júrttyng bәri innovasiya men kompiuterlendiruding sonyn­da jýr. Oqytushy studentke esep­ti taqtagha bormen jazyp týsindirui tiyis. Búdan basqa joldy bil­mey­min.
- Interaktivti taqtalar qol­da­nysqa enip jatqan joq pa?
- IYә, biraq klassikalyq taqta qa­lu kerek. Interaktivti taqta әle­mning barlyq elinde bar. De­gen­men eshkim búrynghy taq­ta­lar­dan bas tartyp jatqan joq. Piy­fa­gor teoremasy osydan 2 myng jyl búryn da Pifagor teoremasy bol­ghan, bizden keyingi 2 myng jyl­da da ol solay bolyp qala beredi. On jerden innovasiya qylynyz, on jerden industrilizasiya qy­ly­­nyz Pifagor teoremasy óz­ger­mey­di. Al Pifagor teoremasyn ýi­­retpeseniz, matematikany esh­kim ýirenbeydi. Sinus, kosinus ta­­ghysyn taghy Pifagor teo­re­ma­sy­na negizdelgen. Aynalyp kel­gen­de janalyq ashamyz dep jýrip, kó­neden kóz jazugha bolmaydy. Klas­sikalyq taqtalargha qatysty da osyny aitamyn.
- Interaktivti taqtalar sizge ne­simen únamaydy.
- Únaydy. Alayda onyng ma­ghan ne keregi bar? Mysaly, sen úya­ly te­lefon ústaysyn, men ús­ta­­may­myn. Óitkeni ol maghan ke­rek emes. Onsyz da ómir sýrip jýr­­min.
- Úyaly telefon baylanys ýsh­in qajet qoy...
- Sizge kerek shyghar, maghan ke­regi joq.
- Sizdi bireu izdese she?
- Izdese tauyp alady. Sen tau­yp aldyng ghoy.
- Matematikagha qatysty mem­lekettik tildegi oqulyqtar ja­zylyp jatyr ma?
- Bilmeymin, maghan eshkim tap­syrma bergen joq, men jaz­ghan joqpyn. Mende oghan uaqyt ta joq.
- «Uaqyt joq» degen sózdi qay­ta-qayta aityp otyrsyz. Son­da siz júmysbasty bolyp ket­kensiz be?
- Mening júmysym da hobbiyim de - ghylym. Tek sonymen ghana ai­nalysamyn. Mende bos uaqyt de­gen bolmaydy. Demalysym men júmysym qatar jýredi. As­ta­nagha kelgenime 3 kýn boldy. Sol 3 kýnde velosiyped teuip jýr­min. Ózenning boyyna ve­lo­siy­pedpen jýretin jer jasap qoy­ypty. Búl - óte aqyldy nәr­se, maghan qatty únady. Jalpy, As­tanagha osymen 3-ret kelip túr­myn.
- Astanagha nege az kelesiz?
- Qajettilik joq. Onyng ýs­ti­ne Astana sheneunikterding qa­la­sy. Týbinde ghylymnyng qalasy bo­lar, biraq oghan uaqyt kerek.
- «Bәiterekte» bolyp kór­di­niz be?
- Joq.
- Nege?
- Qyzyq emes.
- Júrt sizdi «Qyrsyq qazaq­tar­dyn» qataryna qosady. Búghan ne deysiz?
- Eshqanday qyrsyqtyghym joq, bos sóz búl. Biraq maghan bә­ri­bir, júrt ne dese, o desin. «Qyr­syq qazaq» degendi siz siyaq­ty jurnalister oilap tauyp jýr­gen shyghar. Dýniyede qyr­syq­tar kóp. Solardyng kóshin Isaak Niu­ton bastap túr. Matema­tiy­ka­daghy qyrsyqtardyng miyl­lon­nan birine jetsem, mening qyr­syq­tyghymnyng arqasynda ma­tematika ghylymyna júrt na­zar audaratyn bolsa, mening qua­ny­shymda shek bolmas edi. Bizde Múh­tar Shahanov degen «qyrsyq» bar. Til turaly aita beredi. Sol ki­sining dengeyine jetsem, ózimdi shek­siz baqytty sanar edim. Qyr­syq­sam, matematika ýshin ghana qyr­syghamyn. Mening sayasatta ne­mese basqada sharuam joq. Bi­reu­lerge pikirim únamasa «Nu y chto?». Men qyz emespin ghoy, júrt­tyng bәrine únaytyn.
- Baghana siz halyq aqyldy emes degen oy aittynyz ghoy, so­ny­nyz artyqtau aitylghan joq pa?
- Nesi artyq? Qazaqtyng «Ha­lyq aitsa, qalyp aitpaydy» de­gen maqaly dúrys emes dedim. Siz ke­lispeysiz be, men dәlelin kel­tir­dim ghoy. Mening qay jerim dú­rys emes, siz nemen kelispey túr­syz?
- Árkimning óz pikiri, óz kóz­qa­rasy bar ghoy, әngimenizge raq­met. Amandyqpen jýzdeseyik.

Súhbattasqan
Qanat MAHAMBET

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8680&Itemid=2

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3600