Sәrsenbi, 17 Sәuir 2024
Tarih 8473 28 pikir 30 Sәuir, 2019 saghat 11:18

Vermaht ober-leytenanty Álihan Aghaev desantynyng kelte tarihy (jalghasy)

Jalghasy. Basy myna siltemede: ASPANNAN TÝSKEN ON BES

OY ARQAUY — AQPARAT

Aqkiyiztoghay, Araltóbe, Qúlshan ata, Aqmeshit, Baqanyng molasy, Úyaly, Anshybay jazyghy, Qazybek...

Búlar – osyghan deyin biz keltirgen jazba derekterden oqyrmangha tanys jer-su attary ghana emes, «myng estigennen bir kórgen artyq» dep, sol bir uaqigha ornyn aralap ótuge attanghan avtoekspedisiyamyzdyng Qúlsarydan shyqqannan keyin ayaldaghan mekenderi. 1944 jyldyng kóktemining kóksalpaghynda qashqandar men qughandar at minip, jayau-jalpylasa, bizding astymyzda – tәjiriybeli jýrgizushi Úlybek Bekarystan úrshyqsha iyirgen, jiyrma birinshi ghasyrdyng tóresi UAZ-PATRIOT. Osydan jetpis jyl búryn opertopqa Sana izkeser jol kórsetse, bizdi sol izben Jyloy audandyq maldәrigerlik stansa bastyghy, belgili atbegi Salyq Shauqymov janyldyrmay alyp jýrmek. Afrin qoldaryna!

Negizinde biz mandaygha alghan Saryqasqagha Jyloy audanynyng ortalyghy Qúlsary qalasynan eki jol barady. Tómengi taram ontýstik joly býginde el túrmaytyn Múnayly men Esekjal jazyghy arqyly Saryqasqa jaylauynyng tura ókpe túsynan shygharady. Al jogharghy, teriskey jol Aqkiyiztoghay, Araltóbe, Qazybek arqyly Jemning túsymen, yaghny tegistikting ayaq jaghymen alyp keledi.

Biz jogharghy joldy tandadyq. Nege deseniz, teriskey baghyttyng Aqkiyiztoghaygha deyingi ýshten bir bóligi asfalit, odan әri qatqyl jamylghy jol. Eng bastysy, jolshybay Aqmeshitti kóre ketuge bolady. Iya, iya, 1944 jyly mamyrdyng 2-sinde kelgen alghashqy úshaq jýginen jenildegennen keyin osy Aqmeshitting túsynda baghytyn ózgertip, batysqa bet alghan ghoy. Úzaqtan agharandap kórinetin borly tau (jyloylyqtar alystan beyne bir teniz aidynynda qalqyp jýzgen kemedey múnartqan qyrattardy taugha balaydy) – ataqty Beket ata Myrzaghúlúlynyng atakýldigi. 19-ghasyrdaghy qazaq tarihynan oiyp túryp oryn alghan osynau iri sofylyq ókilining arqa sýiegen negizi Hiua atyraby, al qara halyqtyng auzyna bissimilәni salghan, mandayyn sajdagha tiygizgen jeri Manghystau shonghaly bolghanda, shilde suy tógilgen, nәr alghan ortasy – Aqmeshit. Osynda ghúlama-imamnyng әke-sheshesi jatyr. Keyingi jyldary atanyng auqatty nәsil-nәsibining qarjylay demeuimen qorymnyng janyna meshit týsken eken. Basynda shyraqshy otyr.

Aqmeshitke baratyn adam aldymen Qúlshan ata mazaryna búrylyp, tәu etui tiyis. «Jiyenge qol kótergenning qoly qaltyraydy», «Jiyenning nazary jaman bolady», «Jiyenning naghashydan alatyn qyryq shúbar tayy bar» deytin qazaqy qymbat qasiyetti kәdelegeni me, әlde Qúlshan atanyng imandylyq jolyndaghy enbegin baghalady ma eken, әiteuir naghashysy Beket ata solay dep uәsiyet etip ketipti. Shynynda da, jaqsylardyng ayaghyn qúshyp jatqan Qúlshan atanyng borly tóbeni keulep salynghan dýrbesi – erekshe tәbәrik jer. Búryn meshit bolghan eken. Ýsh bólmening sol jaghyndaghy perdemen bólingen bólikte atanyng ózi jatyr, oghan kiruge bolmaydy. Ortanghy ýlkendeu bólik – jamaghat namazgha úiyghan oryn. Al ong jaqtaghy shaghyn bólmede atanyng ózi azan shaqyryp, daghua aitqan. Ishine kirip otyryp, dauysyndy shygharsan, qúdaydyng qúdiretimen janghyryghyp, kýmbirley jóneledi. Óz dauysyndy ózing estip, bir erekshe kýy keshesin. Biraq búl – óz dausyna eltip, auditoriyany eleng etpeytin sózsheng lektordyng pәruaysyz tirligi emes, Qúran sózine, qasiyetti kitap dúghalaryna yntyghyndy arttyra týsetin ghajap nәrse. Onyng ýstine tóbennen ýnilip túratyn kózdey jyltyrtasy bar. Erterekte shólmektey ýlken bolghan eken, júrt «kózdining kózinen, súqtynyng súghynan saqtaydy» dep, ústap-ústap kishireytip tastaghan. Tәrizi keyin ornatylghan qoltuma nәrse emes, baghzydaghy Tetris múhit zamanynan kele jatqan tabighat syiy. Geologtardyng aituynsha, Kaspiy many oipaty tútasymen teniz shógindilerining qalyng qabatynan týzilgen. Múnda ghasyrlar boyy teniz suyndaghy elementterding barshasy sýzilip túnghan, gipstelgen, borlanghan, túzgha qanyqqan, siltiden arylghan, osylardyng bәri jiylyp tekshelengen. Ghylym Ber tóbeshikteri deytin búl erekshe jer bederining әserin ósimdik dýniyesinen, maqlúqat әleminen de bayqaugha bolady. Sortang jerlerde búiyrghyn, ebelek, kókpek, jantaq, itsiygek, adyraspan siyaqty ashy shópter ósse, qúm men qúmdaqta erkek, shaghyr, qiyaq syqyldy kók-yrang kóbirek. Qyratty, ýstirtti jerlerde jusan, iyzen, terisken, baz, seleuding basy molyraq. Osynau jer ynghayyna qaray kezdesetin an-qústyng týri de san aluan. Kópshiligi keyingi tehnogendik әserden qúryp ketken, әdette dalalyq jerde «qaza kóp týsetin» qaban, kiyik, qaraqúiryq siyaqty an-qús joyyludyng az-aq aldynda túr.

Araltóbeni býiirley ótip bara jatqanymyzda, sonday qaraqúiryqtyng bireuin Qoyman men Jaqa aghalarymyzdyng qaghyp týsip, qyzyl quyrdaq jasaghanyn eske alyp, eriksiz jymidyq.

Araltóbe – tarih ghylymyna jaqsy tanys toponiym. 1990-jyldardyng ayaq sheninde Atyrau oblysyn Imanghaly Tasmaghambetov basqarghan jyldary búl ónirde qazba júmystary kóp jýrgen, sonyng nәtiyjesinde Zeynolla Samashev jetekshilik etken arheologiyalyq ekspedisiya osy mandaghy bir obadan sarmat dәuirine jatatyn «Altyn adam» tapqany mәlim. 1930-jyldary qazirde el túrmaytyn Araltóbe auylynyng atyn iyelengen sovetke Kentoghay, «Ekpindi», Amangeldi, Chapaev atyndaghy auylsharuashylyq seriktestikteri kiredi. Keyin osy seriktestikterding negizinde toghyz újymshar – «Jana kýsh», «Birlik», «Jana tan» jәne Kirov, Molotov, Chapaev, Amangeldi, Voroshilov, Mikoyan atyndaghy kolhozdar qúrylady. Olardy retinshe Yqsan Atshybaev, Iztúrghan Bóltekov, Taumúrynov, Saghyndyq Bayjigitov, Moldajan Janbozov, Otar Rahimov, Kenjeghaly Júmaghaliyev, Eleusin Ómirov basqarghan. Auyldyq sovetterding tóraghalary men tórayymdary bolyp Dәmetken Sýieumaghanbetova, Qojyr Quandyqov, Esen Qúdaybergenov, Toyghan Ýmbetovalar enbek etken. 1944 jyly izdestiru toptaryna jedel at-kólik jinap beretin osylar. Sonyng ishinde Esen Qúdaybergenov pen Yqsan Atshybaevtyng esimi ilgergi hronologiyalyq jazbalarymyzdan tanys.

Bir qyzyghy, Esekeng tóragha bolatyn Úyaly auyl sovetin, jalpy Úyaly deytin jerdi qazirgi túrghyndar bile bermeydi. Sondyqtan boluy kerek, múnday jer aty topografiyalyq kartagha da týspepti. Dese de, bir dónning basynda jalghyz qarauytqan Baqa molasynan on-on bes shaqyrymday jer úzap shyqqannan keyin GPS-giydimiz iske qosylyp, biz kele jatqan tegistikting Úyaly ekendigin habarlady. Erterektegi kartalar boyynsha gharyshtyq sputnikterding jadyna toqylghan Úyaly bayyrghy túrghyndardyng jadynan shyghyp ketkeni nesi?

– Sebebi, – dedi mal qamymen Keng Jyloydyng tórtkýl búryshyn jasynan adaqtap ósken Salyq Shauqymúly, – negizgi Úyaly tenizge tayau, Jemning Kaspiyge qúyarlyghynda, osydan eki jýz shaqyrym jerde jatyr. Sirә, aumaqtyq birlikterding basy azyraq bolghan 1930-jyldary búl auyldyq okrug osynshama jerdi qamtyp, teniz bettegi Úyalygha deyin jetip, myna biz túrghan jer de sol territoriyagha ense kerek. «Úyaly» deytin at sodan qaluy mýmkin.

El esinde aty saqtalmaghanymen, osynda bir kezde yzghynday el otyrghanyn aighaqtap, Úyalynyng izi tepsende sayrap jatyr. Eski ýilerding oidym-oydym júrty, shashylghan kirpish, jerge batqan irgetas Kirov kolhozynyng ortalyghy zamanynda edәuir ýlken auyl bolghanyn yspat etip túr. Úyaly Aqkiyiztoghaydan bastap eseptegende shamamen otyz shaqyrym. Osy jerden shyghys betke, Jem jaqqa qarasanyz, qazaq – sýt pisirim deytin jiyrma bes – otyz shaqyrym qashyqtyqta, kóz úshynda shoq toghay «men múndalaydy». Esenbay Botagharin estelik әngimesinde «egis brigadasy ol kýnde Qazybekte, qyrqym punktte otyrdy» deytin Qazybek qystauy – sol. Tanghalarlyghy, qyrqym punkti әli kýnge júmys istep túr. 1950-jyldary, dep jazylghan «Atyrau. Jyloy» ensiklopediyalyq basylymynda, Aqkiyiztoghay, Araltóbe selolyq okrugterindegi ilgeride aitylghan toghyz kolhoz irilendirilip, ornyna «Birlik» újymshary, Molotov, Amangelli, Voroshilov, Mikoyan atyndaghy bes kolhoz qúrylady. Keyin búlar da taratylyp, HH partsezd atyndaghy újymshar ornaydy. 1963 jyly ol «Kommunizm tany» sovhozy bolyp qayta qúrylady. Tәuelsizdik kezenining basynda, yaghny 1994 jyly búl kenshar da taratylyp, onyng negizinde «Jana tan» aksionerlik qoghamy jәne «Aynymas», «Alghabas», «Baghdar», «Tileu», «Esekjal», «Kómek» deytin sharua qojalyqtary úiymdasady. Qazybektegi qyrqym punkti osylardyng ishindegi eng irisi, 1930-jyldardaghy újymshardyng atyn qayta tiriltken «Jana tannyn» qaramaghynda. Biz Anshybek jazyghyn kóktey ótip Qazybekke kelgenimizde osy aksionerlik qoghamnyng tórt-bes qyzmetkeri qaqpasy aiqara ashyq shatyrly bazda qashardaghy qyrqym agregatyna toq beretin dvigatelidi qaumalap túr eken. Tolyq iyindi, toq betti, kýreng jýzdi qyr jigitteri, osy ónirding tumalary Shynghys Ómirqal, Onqas, Súltandar 1944 jylghy desant uaqighasynan habardar. Desantshylar auyl adamdaryna alghash úshyrasyp qalatyn Núrjanqorany irkilmey kórsetti. Jemning iyininde túrghan búrynghy Meteostansany, Qazybek qorymyn janay ótip, Qonyrorpa, Ayaqsaryqasqa arqyly biz dittegen jerge tura asatyn joldy da siltep jiberdi.

Qatqyl tabandy jol Janbiykening túsynda ayaqtalady. Dala joly bastaldy. Oidym-oydym tóbelerden, ýlken-ýlken jondardan asyp, Qonyrorpa jaylauyna shyqtyq. Japanda jalghyz ýy túr. Malshynyng qaqyradan uaqytsha qúray salghan jazghy jenil baspanasy. Qazan-oshaq basynda jýrgen kelinshek, oiyn balalary joryq kiyimin kiygen adamdardy kórip, ishke órdi. Biraq ýide gýj-gýj etip otyrghan eki erkek yghatyn emes – qúddy bizdi kesheli beri qoy soyyp kýtip otyrghanday-aq «Áy, kelinder, kirinder!» dep shaqyryp qoyady. «Habarlasymyzdy» eleng qylmady.

Birden senegi joq shypta ýiding tórine órledik. Shynyayaqqa mayanyng sýtin tauyqtyng qanynday júqtyryp qatyp, kýreng búiralap shay iship, qyzu әngime ýstinde otyrghan ekeu sózderin tez bólip, kelgen bizge nazarlaryn audara qaldy. Tómenirek otyrghan nәn qarasy – ýy iyesi Qosymbay Kenjebekov te, týr-túlghasy malshydan góri múghalimge kóbirek kelinkireytin kózildirikti ashany Áben Kósikbaev eken. Ekeui de adaydyng jary bóliminen. Qosymbay osy Qonyrorpada saulyq pen boydaq qoy jayyp otyr. Sharuamyzdy estisimen: «O, dәl keldinder. Izdegen adamdaryng mine otyr – Saryqasqadaghy desant muzeyining diyrektory» dep, janyndaghy qúrdasyn qaghyta jóneldi. Sóitsek, Ábekeng biraz jyldan beri Ayaqsaryqasqada qoshqar baghyp otyr eken. Qosymbay da, Áben de «Jana tannyn» malshylary.

Shaygha qanyp, jelik baylap alghannan keyin Áben «UAZ-fermerimen» algha týsti. Qosymbaydy mingizip alyp, sonynan saldyrtyp kelemiz. Besin. Mizam úshatyn sary kýzge әli birtalay uaqyt bar. Týske tayanghan kýnning aptap ystyghy shyjghyra týsti. Qosekendi әngimege tarttyq. Aytuynsha, Qonyrorpa men Ayaqsaryqasqa – Áben ekeuining jaz jaylauy. Kýz kýshine myqtap mingen shaqta Qosymbay osy jerden jýz shaqyrym Qaraqúmdaghy Sherkesh qystauyna kóshedi. Áben bolsa sol Qaraqúmdaghy Aynymasty qystaydy.

Spidometr tili Qonyrorpadan bastap eseptegende jiyrma bir shaqyrymdy kórsetken shaqta ainalasy at shaptyrym tegistikke shyqtyq. 1944 jyldyng uaqighasynda «múrtty kósemge» sheyin býkil Mәskeu atyna qanyqqan Saryqasqa jaylauy osy. Geografiyalyq koordinaty: 46o58. 154` E 055o10.614` Erterekte arnasynan lyqsyp asqan Jemning jayylma suymen, oghan qosa qar-janbyr suymen molyghyp, shalqyp jatqan kóltaban bolghany kórinip túr. Mynghyrghan tórt týlik malgha suat bop, «Saryqasqanyng suy» deytin atqa ilikkeni de sol tús shyghar. Odan qaldy, kóltaban suy tartyla kele, shymyrau qúdyq qazyp, kýzeu etip, qabatynan jeti-segiz ay jaylasa kerek, aitalyq, osy jerge nyspysyn bergen Saryqasqa degen bay. Tegistikting arqa bettegi qabaghynda, biyikteu jerdegi jalghyz beyitke qoyylghan da sol baydyng ózi bolmasa naghylsyn.

Tamyzdyng ortasynda kýnaralatyp jaughan janbyrdan keyin Saryqasqanyng jaylauy shópten irip túr. Aghaev tobynyng osy jerge qalay týskenin hikayalaytyn jalghyz mәlimetkózding iyesi Serik Shәkibaevtyng jazuynsha, «Aghaevtyng jigitteri ayaqtary qúmgha tiyip, jerge jenil týsedi». Biraq biz kórgen Saryqasqa qúmaq jer emes. Tekey Dekeev jazghanday, úzasa shaghyltaq. Jergilikti el «jartaq shaghyl» deytin qúmdy, qúmdauyt jerlerding deni Jemdi jaghalap jatyr, óngeleri – dala múhitynyng tósindegi aralshyq ispetti kishi-girim búirattar. Odan Saryqasqa tegistigi de ada emes, biraq onday búirattyng eng jaqyny batys bette, búl jerden alty-jeti shaqyrym. Taghy da sol Shәkibaevtyng jazuynsha, 3-mamyrda Aghaev bastaghan jeti jigit otyz jeti parashutpen týsedi: jeteui ózderiniki, qalghan otyzyna jýk ilingen. Osynshama jýkti it ólgen jerden – búirattan Saryqasqanyng basyna arqamen kóterip, auzymen tistep jetkizu neghaybyl. Búl – bir.

Ekinshiden, jambasy júmsaq qúmgha emes, qatqyldyqqa tiygennen keyin toptyng rasiyasy zaqymdanghan ghoy (desantshylar ózderimen birge batareyalardyng tolyq jiyntyghymen jәne dinamomashinasymen quaty azdau eki rasiya, sonday-aq alys qashyqtyqqa habar jiberetin bir rasiya ala keledi, zaqym kelgeni osy songhy «Krapiva»). Týsken kýnning ertenine radist Múhamadiyev aqauly «Krapivamen» ýsh mәrte әreket qylyp, Berlinge qatarynan eki «soqyr» radiogramma joldaydy, ózderining aman-esen jetkenderin, rasiyanyng búzylyp qalghanyn habarlaydy. Akselirodtyng dereginshe, adresat habardy alghan. Biraq ýsh kýn aralatyp jetken ekinshi toptaghy jeti desantshy aldyn ala kelisilgen kvadrattan jaghyluy tiyis alaudy kóre almay, belgilengen jerden biraz auyp baryp týsedi. Alaudy samolettegiler bylay shyqqasyn, aulaghyraq jerden kórgen. Sol sebepti eki top tek 8-mamyrda birin-biri әreng tauya alady. Bom-Bahy Biysenaliyev bastap kelgen ekinshi top negizgi topqa jetkende, Aghaevtar parashutterden shatyr tigip, qúdyq basyna ornalasqan eken. Shәkibaevsha, Biysenaliyev toby óz jýkterin týsken jerine kómedi, ózge derekkózder boyynsha eki toptyng da jýgi beyitti ainaldyra qazghan orgha jasyrylady. Keyin qashqyn desantshylardyng kómegimen eki qoymany da tauyp alghan chekister búl jaghyn ashyp jazbaydy. Shәkibaev Aghaevtyng óz jigitterin beyit basyna әkelip, Qúran qúshaqtatyp, adaldyq antyn alghanyn ghana aitady.

Qúdyq. Saryqasqadaghy oqigha negizinen bir zilmәnke (tam) jәne bir-birinen shalghaylau eki qúdyq basynda ótkenin ilgeridegi hronologiya bóliminen kórdik. Búl kýnde Saryqasqa atyrabynda eski qúdyq joq, bolsa da aragha týsken jetpis jylda oryndary qalmay, jer bop ketken. Osy orayda qúdyqtar jóninde qolgha neghúrlym dәl mәlimet ústatatyn almatylyq chekister Mәskeuge habarlamasynda zilmәnkening fermadan batysqa qaray 3 km jerde ekendigin, al ferma jaqtan eseptegendegi birinshi qúdyqtyng jertóleden 10 shaqyrym jerde, ekinshi qúdyqtyng 25 km jerde jatqanyn týstep aitqan ghoy. Demek, eki qúdyqtyng arasy – 15 shaqyrym (Shәkibaev jazatynday, jiyrma kilometr emes). Búl aralyqty qansha sharlasaq ta, eski qúdyqtyng orny kózge ilinbedi. Qolymyzdaghy  kartagha ýnildik. 1986 jylghy jer jaghdayy boyynsha ózimizding Jer resurstaryn basqaru agenttigi týzgen 1:200 000 masshtabtyq topografiyalyq kartada Saryqasqa jaylauynyng óne-boyynda ýsh artezian qúdyghy, bir su qoymasy bar ekendigi kórsetilgen. Jaylaudyng Jemge qaray sozyla týsken salpysyndaghy Ayaqsaryqasqada onday qúdyqtyng bireui, su qoymasynyng ekeui belgilengen eken. Kenes zamanynda jiyrma metrge deyingi terendikten motormen saghatyna bes myng litr su shygharyp, ony pompaly motordyng kómegimen әdette shopan otyrghan nýktege jaqyn mangha ornatylatyn, syiymdylyghy elu tonna beton su qoymasyna aidap aparyp qúyatyn múnday qúdyqtyng alghashqysy Saryqasqamoladan ontýstikke, Kólsugha ketetin tústa, bes-alty shaqyrymday jerde. Dәl sonday qashyqtyqta, biraq soltýstikte, yaghny Ayaqsaryqasqa men Jem betinde ekinshi artezian qúdyghy jatyr. Odan bes shaqyrymday qashyqtyqta, teriskey-batysta quaty saghatyna on myng litr ýshinshi ýlken qúdyq ornalasqan. Saryqasqanyng naq ózindegi jalghyz suqoyma osy ýshinshi qúdyqtan ýsh kilometr soltýstik-shyghys bette. Al Ayaqsaryqasqadaghy jalghyz artezian da әlgi ýshinshi qúdyqtan soltýstik-shyghysqa qaray, alty shaqyrym qashyqtyqta. Eki qúdyqtyng ortasynda Áben otyr.

Eger manynda siyr fermasy ornalasqan delinetin Jemning soltýstiktegi iyininen batysqa qaray ýsh kilometr jerdi alyp, ony jertóle (búzylghan tam) dep belgilep, baghytty odan tómenirek, Saryqasqagha qaray jýrgizsek, karta boyynsha jertóleden 8 km jerde Ayaqsaryqasqadaghy jalghyz qúdyqqa kezigemiz. Al jertóleden bastap eseptegende Saryqasqamolagha tayau qúdyqtyng qashyqtyghy da 15 shaqyrym, al odan tómen, Kólsu bettegi shetki qúdyqqa deyingi qashyqtyq tura jiyrma shaqyrym. Bir qaraghanda, osy eseppen parashutshiler jertóleden shyghyp aldymen Ayaqsaryqasqa qúdyghyna, sonyra Saryqasqamoladaghy atys bolatyn eki qúdyqtyng birine kelip bekingen deuge bolady. Ne dese de, biz әngime etip otyrghan arteziandar shahtalyq әdispen qazylghan bayaghy qúdyqtardyng manayyna ornauy bek mýmkin ghoy.

Biraq búl joramaldy keneu tútqyzbaytyn bir jaghday bar. Ol – jeltóle-tamnyng túrghan jeri.

Esterinizde bolsa, Shәkibaev kitabynda «Desantshylar ózen jaghasyndaghy bir búzylghan tamgha kelip, jigitter sugha týsip, bir jasap qaldy» deydi ghoy. Búl jerde almatylyq chekister habarlamasynda aitylatynday, fermadan batysqa qaray ýsh shaqyrym jerdegi jertóle әngime bolyp otyrsa, onda ózenmen (Jemmen) eki aradaghy qashyqtyq tórt kilometr bolar edi. Jazgha salymghynyng ystyghynda osynsha jer jýrip baryp, sugha týsip kelgenderine jol bolsyn. Biz Shәkibaev jazghan joba boyynsha Jemning Qazybek – Janbiyke men Qandyaral arasyndaghy jaghasyn sýzip, eski tam, jertóle-zilmәnke ornyn izdedik. Osy aralyqta eski beyitten ónge kisi betindegi mendey búdyr kezdespedi. Eski moladan Jemning qolaty bir kilometr, al ózenning negizgi arnasy birjarym shaqyrym. Desantshylar mola manyn panalady degenning ózinde ózen tym qashyq. Búl – bir. Ekinshiden, ol kezde de, qazir de Saryqasqadan Qazybek – Janbiykege  qaray eshkim Jemdi qúldap jýre almaydy, sebebi, eki arada Qaraman sory jatyr. Demek, aeromobil top nede bolsa jaghadan alys, dala bettegi jertóleni meken etken. Yaghni, habarlamada aitylghan shamadaghy zilmәnkeden shyghyp, Núrjanqora arqyly siyr fermagha, eginshiler brigadasyna barghan deu jón.

Betti osylaysha týzep alghannan keyin biz ferma men egis brigadasynyng ornyn kózdey shyqtyq.

Soltýstikke qaray jeti-segiz shaqyrym jýrgennen keyin Qaramannyng tartpa úiyq sory bitip, Amanbaydyng toghayy bastaldy.

Amanbay toghay – jynghyl, jiydek, tal, qúbatal aralas ósken qalyng týley. Jemning biyiktigi on eki metrge deyin baratyn jarqabaghyn boylay, ózenning eki betin alyp jatyr. Qaraman sorynan keyin ile-shala bastalyp, tórt-bes shaqyrym jýrgen song jusan, itsiygek, ebelek ósetin qúmdaq alapqa úlasady. Tura osy tústa tereng jarqabaq bitip, jagha jaypaqtanady. Búl jaypaq, tegisteu jer shamamen ýsh shaqyrymgha sozylyp, búrynghy meteostansa túrghan jerde jarqabaq qayta bastalady. Jarqabaqtyng qay jaghynan bolsyn әlgi ýsh shaqyrymdyq qúmdaq tegistikke kelgen adam búl ónirding ózennen nasospen yaky shyghyrmen tartyp su shygharyp, egin salugha qolayly jer ekendigin birden baghamdar edi. Saryqasqa jaqtan kelgen biz de qúmdaqty ainala, zer sala jýrip, eski japtardyng ornyn kezdestirdik. Tary siyaqty qúmdy jerdi jaqsy kóretin daqylgha dәl kelip túr, әri su jaqyn.

Hosh deyik, Aghaev uaqighasyna baylanysty derekterde bәrinen de kóp aitylatyn taryshylar egindi osy jerge salghanda ózderi qay tústa otyruy mýmkin?

Bizding anyqtay almay, qinalghan jerimiz de osy boldy.

Esimizde bolsa, qaruly desantshylar elge ilki kelgenderinde qoydy egis brigadasyndaghy Botagharadan, al mal ónimderin Amanbay toghaydaghy siyr fermasynan satyp alyp ketedi. Esenbay Botagharinge aitqyzsanyz, oqigha ótetin egis brigadasy Qazybekte, qyrqym punktinde otyrghan. Qoyman Sәduaqasovtyng jazuynsha, shtab ornalasatyn eginshi auyl Esenbay shaghylda. Jylqy fermasy Úyaly manayynda ornalasqan, deuge beyim mәlimetkózder.

Búghan qaraghanda, egis brigadasy men siyr fermasy bir aumaqta – Amanbay toghayda sybay-kórshi otyrghandaryna eshkimning dauy bolmasa kerek. Amanbay toghaydyng bite berisindegi qúmdaqqa jap salghan taryshylardyng mekeni odan bir shaqyrym jerde, Jemning soltýstik-batysqa qúldilaghan iyinindegi tóbe basynda, keyin meteostansa ornalasatyn qystau auylda bolghan desek, adasa qoyar ma ekenbiz. Geografiyalyq koordinaty: 47o05. 589` E055o06.646`. Meteostansa topografiyalyq kartagha «Janbiyke eldi mekeni» degen atpen týsken. Stansanyng búl kýnde búzylghan jalghyz qabat eki korpusynyng etek jaghynda, tóbening tepseninde eski qorym – Qazybek ziraty jatyr. Esenbay Botagharin egis auylyna teligen «Qazybek, qyrqym punkti» deytin sóz osy zirat atynan shyqsa, ózi bilsin.

Osy jerde «Siyr fermasy qayda otyrghan, jylqy fermasy qay manayda bolghan?» deytin zandy súraq tuady. Bir qyzyghy, jergilikti túrghyndardyng eshqaysysy da eki fermanyng ornyn týstep kórsete almady. Taghy da týisigimizge jýginuge tura keldi. Eng aldymen jylqy fermasynan bastayyq.

Esen Qúdaybergenov Qosshaghylgha jibergen depeshasynda Úyalygha jylqy fermasynyng mengerushisi Bayshyghan Bektúrliyev kelgenin, ýiine egis brigadasynan bes kisi kep týsip, jolshybay qaruly kisier kezdestirgenderin habarlaghanyn jetkizedi. Serik Shәkibaev ta әlgi beseuding Amanbay toghaydan shyghyp, Úyalygha qaray on shaqyrym jýrgennen keyin bógde aamdargha tap bolghanyn egjey-tegjey jazghan. Búghan qaraghanda, Bayshyghannyng jylqy fermasy Úyaly bette. Alayda, bajaylanqyrap qarasa, Úyalynyng many jylqy ústaytyn jer emes. Siyr maly jayylatyn qonyrlyq. Odan bergi Qazybek, Qonyrorpadan Saryqasqagha deyingi alap – qoy maly sýiip jeytin sortang shópteri kóbirek tegisteu qatqyldyq. Sonda Amanbay toghayda siyr jayylatyn qonyrlyq pen jylqy jýretin shúbarlyq qay jerde boluy mýmkin?

Biz osy súraqty qoyghanymyzda Salyq ta, Qosymbay men Áben de bir auyzdan Jemning ong jaghalauyn, yaghny arghy betti atady. Aytularynsha, Amanbay toghayy dep ózenning eki betin de aitugha bolady eken. Shynynda da, egis auyly men siyr auyl, jylqy fermasy Jemning eki betine bólinip otyrsa, onyng nesi әbes? Eki aradaghy qatynas kóktemgi su tasqyny shegine jetip, Jemning dengeyi birjarym – eki metrge kóteriletin sәuirding basynda, onda da alty-jeti kýn ghana qiyndaydy, qalghan uaqytta el sutasqyn kezinde ghana eni jýz elu metrge baratyn ózendi ótkel-ótkelek, tayyzdau jerden keship óte beredi jәne osy ýirenshikti tirlikti keyin resmy organdargha bergen týsiniktemelerinde әdeyi atap aitudy qajet dep tappaghandary da týsinikti. Bir ghana tústa – Akselirod maqalasynda chekister bógde adamdardyng habary tiyisimen attaryna mine salyp solay qaray, yaghny fermagha baru ýshin ótkel arqyly sol jaghalaugha shyqqany aitylady. Yaghni, Jemning ong jaghalauynda – arghy bette jayghasqan jedel top bergi betke ótedi. Arghy bette olar ne istep jýr, әlde Qoyman óz jazbasynda eki jerde anyqtap jazghanday, jedel toptardyng qimylyn ýilestiru maqsatynda qúrylghan shtab o bastan ong jaghalauda, Sәduaqasov aitatyn «Esenbay shaghyl» degen jerdegi jylqy fermasynda ornalasuy mýmkin be? Onday atty meken bar ma ózi?

«Bar, – dedi jer jaghdayyn jaqsy biletin el adamdary. – Esenbaydyng qúdyghy, Esenbaydyng aghy, Esenbaydyng shaghyly deytin ýsh jerdi arghy betten izdeysiz».

Tamyzdyng ayaq sheni, su qaytqan uaqyt qoy, Jemning ong jaq betine avtokólikpen ótu onsha qiyngha týsken joq. Jemdi boylap Qazybekten shamaly tómen jýrgen song suy tizeden kelip jatqan jaypaqtau jermen arghy jaghagha bayaghynyng Tayburylynsha yrghyp shyqqan PATRIOT endi bizdi ókshe izimizben keyin qaray alyp jýrdi. Arghy bettegi Qazybek – Janbiykening dengeyine jetpey, dala jolymen Jemdi jaghalap kep mandaydy soltýstik-shyghysqa búrghan kezimizde alystan jalghyz ýy kórindi. Búl – mana Qosymbay men Áben siltep jibergen Qoyshyghúl Seyitovtyng jylqy qosy.

Búdan búryn aittyq, Qosymbay men Áben «Jana tannyn» qoyyn jayady dep. Qoyshyghúl bolsa osy atyrapta azuyn Aygha bilep túrghan ýshbu aksionerlik qoghamgha qarasty jylqy malynyng denin baghyp otyr. Ilgeride jazghanymyzday, seriktestikten újymshargha, odan kenshargha ainalghan «Kommunizm tany» ózinen 1964 jyly bólinip shyqqan «Qaraqúm» sovhozyna 14 myng qoy, 325 jylqy berip, 1976 jyly janadan qúrylghan «Qosshaghyl» kensharyna 12 myng qoy, 1153 jylqy, 1132 týie, tolyp jatqan tehnika enshilegenine qaramastan, jarystyng aldyn bermegen. Aqkiyiztoghaylyqtar 1970-1976 jyldary әr jýz saulyqqa 143 qozy, basyna bastan qúlyn, eluden artyq bota ertip, ekpe jonyshqanyng әr gektarynan 55 sentnerden ónim alady, sóitip birneshe dýrkin Býkilodaqtyq sosialistik jarystyng jenimpazy atanady. Búryn «Qosshaghyl» sovhozyn basqarghan Salyqtyng aituyna qaraghanda, Kenes kezinde qoydyng sanyn otyz segiz myngha, jylqyny bes jýzge jetkizgen sovhozdyng býgingi mirasqory «Jana tan» qoydan sonyng bes mynyn, jylqydan bes jýzin, týieden ýsh jýzin ústap qalypty. Bas aman, bauyr býtin túrsa, әli-aq orny tolady. Qoyshekeng búghan senimdi.

Qoyshyghúl Seyitov – Aghaev uaqighasyndaghy eng bir tragediyalyq hal iyesi Bayjan Ataghojiyevtyng jiyeni. Sýiegi – osy ónirding tabanyn qúraytyn taz, onyng jәnimbet atasy. Dәlirek aitqanda, Núrlan Qosmaghambetkelini Seyitovter әuletine naghashy sheshe bolyp keledi. Sol kisi 1944 jyly ózi kuә bolghan oqighany kelini, yaghny Qoyshekenning zayyby Farizagha jii әngimeleydi eken. Jas kelinshek kezi, desantshylar әuelgi kelisinde er adamdargha temeki, әielderge kezdeme berip, eki jaqtyng arasynda jyly, bauyrmal qarym-qatynas ornaydy. Ekinshi keliste auyldaghylardy qorqytyp, kiyiz ýige qamap, Bayjan atasyn alyp ketipti. Núrlan әjey jasynda ójetteu bolsa kerek, «Qaynatamdy qayda әketip barasyndar?!» dep, suyrylyp shyqqan eken, úzyn boyly múrtty qara kisi myltyqtyng dýmimen úryp, ishke quypty.

Farizanyng shymyrau qúdyqtyng suyna qaynatyp, ingenning sýtin qatqan shayyn iship, sýzbege sýt, seker, sarymay qosyp jasaghan qaynatpasynan dәm tatyp otyrghanda әngimening beti taghy da mal jayyna búryldy.

Qoyshyghúl búl jerde qarashagha deyin otyrady eken. Kýn suytyp, Jemning suy tabandap qata bastaghanda vagonyn mashinagha tirkep alyp, malyn aldyna salyp, Manghystau bettegi Maykómgennen tómen Qonyrqúdyq deytin jerge qystaugha qúlaydy. Jylqyny oipangha iyirip tastaydy da, vagondy oipang shetindegi qyrlyqqa qantarady. Tebindegen mal әlgi jerding otyn azaytqan kezde kelesi oipattau jerge kóshedi.

Jaz kezinde Qoyshekeng auyz sudy soltýstik bette, jiyrma bes-otyz shaqyrym jerdegi Shandyqúdyqtan tayyzdau jerden pompaly AB-1 motorymen aidap otyryp, osy ózi otyrghan qosqa jetkizedi. Mal Shandyqúdyqtan әri, soltýstik-batystaghy Namaztaqyrdan qúbyr ishine aua aidap, sudy qysymmen kóteretin kompressor motor arqyly terendeu jerden shygharyp, beton suqoymagha jinap qoyatyn ashy sudy ishedi. Qoyshekenning sóz sylayyna qaraghanda, Shandyqúdyq – Seyit әuletining әlimsaqtan kele jatqan jaz jaylauy. Qysqa salym Janbiykege kóship otyrghan. «Arghy bettegi, meteostansa túrghan Janbiyke me?» dedik biz әngimening dәl osy jerine kelgende. Qoyshekeng birtýrli týsinbestik kózben qarady. «Janbiyke arghy bette emes, bergi bette, qazir ózimiz otyrghan jerden alty-jeti shaqyrym, Jemning jaghasynda», – dedi sosyn jay ghana.

 El «Esenbaydyng aghy» dep ataytyn Esenbay imam qorymy

Al kerek bolsa!

«Men Bayjan naghashymdy kórgen joqpyn, – dep sózin sabaqtady Qoyshyghúl. – Biraq, atamnyng inisi Jәken degen kisini kórdim. Janbiykede otyrghan siyr auylda baqtashy boldy kóp jyldar. Mamyrgha deyin Janbiykeni jaylap, jaz shygha tabynyn aidap, Shandyqúdyqqa ketetin. Ol kezde Shandyqúdyqtyng jaylauynda ýsh birdey túshy suly qúdyq bolatyn».

– Sonda soghys jyldary Kirov kolhozynyng siyr fermasy óziniz aityp otyrghan Janbiykede oryn tepkeni me? – dep qadala týstik biz.

– Esh shýbәsiz solay, – dedi Qoyshyghúl da, onyng inisi Serik te bir auyzdan.

Kesh týsti. Ymyrt qaranghylyghymen ong qolda, Jemning arghy betinde Qarajar tauy qarauytady. Odan berirekte múhit tósindegi jalghyz jalauly kemedey agharandaghan qyrat – Esenbay tauy. Al qarsy aldymyzda – shókken narday bolyp batysqa sozylghan Qanjygha. Odan beri, biz túrghan orynnan eki-ýsh shaqyrym jerdegi jolmen shanyn shúbaltyp «KamAZ» ketip barady. Jergilikti el әzildep aitatyn «Úly Jibek joly». Aytsa aitqanday-aq, búl jolmen mashinalar onsha jii jýre bermeydi. Kóp bolsa aiyna eki ret qatynaydy. Esebin tauyp, eki asaytyndar Aqtóbening Donyztauy sekildi bir býiir jatqan týkpirding týbeginde gastarbayterlerge («ózbekterge») әdeyilep mal baqtyrady, ne jergilikti halyqtyng malyn kótere salyp alady da, tirkemeli «KamAZ»-gha eki qatar qyp tiyegen alty jýz qoydy Manghystau jaqqa bir-aq asyrady. Onyng ýstine biylghy jaz órmek jýzinen aughanyna qaramastan maldyng ishin sharbyly etip, sharany maygha toltyryp túr. Ádette mausymda-aq sarkýiik bop qalatyn jer shirkin jii týsken shyq-shylamnan song kóktemdegi siyaqty dýrkirep kóterilgen shiyki kókkke batyp-aq qalghan eken. Jaylau jusan, ebelek, sinbirik, terisken, erkek syndy siyr jeytin shóptermen, qanbaq, qyna, bede, týimeqaryn tәrizdi ayaqty malgha kerek dala shóbimen qúlpyra jaynap jatyr. Ony tanertengilik ózen jaqtan esken erke samal kótere týskendey. Dalanyng osy hosh iyisine eltigen kýii biz shyn Janbiykeni kórgeli kele jatyrmyz.

Qoyshekeng kórsetken Janbiyke Jemning dәl qabaghynda. Dәlireginde orny, júrty jatyr. Mashina týgil at shashasynan batatyn qúmdaq, jartaq shaghyl. Arghy bettegi Meteostansa «Janbiykeden» bastap Jemdi órley ontýstik-shyghysqa qaray eseptegende tórt-bes shaqyrym jerde. Geografiyalyq koordinaty: 47o02. 301` EO55o 08.01`. Jem osy jerden soltýstik-shyghysqa qaray kilt búrylatyn iyinine deyingi aralyqta jarqabaqsyz, jaypaqtau bolyp keledi. Sodan boluy kerek, sol jaghalaudaghy tary alqaby men ong jaghalaudaghy siyr fermasy bir-birine qarama-qarsy derlik ornalasqan. Eki ortadaghy kóbinese suy tartylyp, tayyzdanyp jatatyn Jemdi eseptemegende, birinde kýiip ketken sýtting iyisi ekinshisine jetip jatatyn qatar auyldar. Desantshylar uaqighasyna baylanysty jazbalarda hәm auyzeki derekterde aitushylardyng bastan jaqty aiyrmay, «qaruly top eginshi auyldan qoy, siyr auyldan qúrt-irimshik alyp ketti» dep, ekeuin birynghay atay beretini de sodan boluy kerek. Demek, Akselirod jazghan jedel qimyl toby atpen arghy betke lyp etip ótip alghany sekildi, jayau desantshylar da eki auyldyng arasynda ersili-qarsyly saparlap jýrgen-au.

Dúrys qoy. Degenmen, bir adamnyng (jerdin) atymen eki auyl qatar atala ma? 1944 jyl uaqighasynyng kuәgerlerining birde-bireuining Janbiyke atyn auyzgha almauy qalay? (Akselirod qana desantshylar Esenbay shaghylgha jetip, ayaq suytatyn oryndy sipattaghanda «Janaseke» deytin qystaudyng atyn ataydy).

Bizdinshe, taryshylar auyly da, siyr auyly da keyin, újymdastyru kezinde payda bolyp, búryn etek basyp el otyrmaghan jana jerge ornyqqan birlikter. Al «Janbiyke» atauy (jaqyn mandaghy beyitting aty) eki auyl da joyylghan (kóship ketken) keyingi jyldary payda bolady da, «taryshy auyl», «siyrshy auyl» deytin kezendik attardy úmyttyryp, olardyng ornyn basady. Tarihy toponimikada keyingi kisi attarynyng (antroponimder) ilgergi bayyrghy jer-su attaryn yghystyryp shygharuy kәduilgi qúbylys. Alayda ong jaghalaudaghy siyrshylar auylynyng ornynda keyin payda bolghan Janbiyke eldi mekeni sonan songhy irilendiruler kezinde taghy eli kóship, iyesiz qalady da, onyng atyn arghy bette 1970-jyldary boy kótergen Meteostansa iyelenedi. Sol sebepti 2006 jylgha deyingi jer-su attary boyynsha týzilgen topografiyalyq kartagha Janbiyke atauy meteostansa aty retinde týsken.

Endigi mәsele – egis brigadasynan Bayjandy alyp ketken desantshylardyng Esenbay shaghylgha qay jolmen jetkenin anyqtau. Búdan keyingi oqigha ataulynyng ong jaghalauda óristegenine qaraghanda, parashutshiler Bayjandy әketetin týni Jemning egis brigadasy túrghan túsynan arghy betke ótken. Biz de olar ótkel etken tústy siyr fermasy túrghan oryn dep alyp, sol jerden mandaydy Esenbay meshitke berip túrdyq. Qoyshyghúldyng aituynsha, osylay jýrgende búl jerden meshit týsken taugha ýsh jolmen barugha bolady eken. Birinshisi – Jemdi jaghalap, Qarajar tauyn bókterley, soltýstik-shyghysqa, yaghny Alataugha qaray jýre beru. Sol siyaqty soltýstik-batys bettegi Qasqyrbúlaq, odan arghy Esenbay jaylauy, Esenbaydyng aghy (qorymy) arqyly da barugha bolady. Múnyng ekeui de búrys, oqaby mol, neghaybyl jol. Týn qaranghylyghyn jamylyp attanghan top eshqayda alandamay, tegistikpen tang atqansha jýrgeninshe jýrip Jemge jetip, kýn shygha ózenning qalyng qamysyna jasyrynyp jatudy oilamady deysiz be. Osy eseppen qaraghanda, auyldan týngi 12-ning shamasynda attanghan top saghatyna orta eseppen alty shaqyrym iygere otyryp, fermadan tura on alty kilometr Esenbay meshitine týn ortasy aua jetip jyghylghan. Eki orta elsiz. Ong qolda Jemning qalyng toghayy, sol qolda – Esenbay jaylauy.

Osy sapar biz at basyn aitylmysh jaylaugha da búra kettik.

Qoyshyghúl otyrghan jerden Esenbay jazyghyna Qasqyrbúlaq arqyly barasyn. Qasqyrbúlaq – qyrlyqtan bastalyp, tegistikke úlasatyn kendeu oipattaghy, jaghasyna kisi boyynan biyik qalyng qamys, alabota ósken kózdi su. Ádette qasqyr, qaban siyaqty dalanyng jyrtqysh any tyghylyp jatatyn qiyndau say. Eger bilgende, desantshylardyng bekinuine, panalauyna taptyrmaytyn-aq jer. Qasqyrbúlaqtan shyghyp, shyghysty mandaygha alyp on bes shaqyrym jýrsen, Esenbay jaylauynyng ýstinen týsesin. At shaptyrym tegistikting óne-boyy fugas qazyp ketken «voronkagha» keletin oidym-oydym shúnqyr. Assa birjarym-eki metrden shyqqan suy keshke tartylyp, týnimen tolyp, tanerteng qayta ashylatyn tayyz dala qúdyqtarynyng bitelip qalghan oryndary. Sonda deymiz-au, osynsha qúdyghy bar Esenbay deytin qazaq zamanynda qansha týie, qansha jylqyny shauyttap aidady eken?! Olay bolsa, 1944 jyly mamyrdaghy qughyn-sýrginde Qoyman aitqan «shtab» ornalasatyn jylqy fermasy osy orynda otyruy әbden mýmkin ghoy.

Esenbay tauy men Jemning aralyghyndaghy, desant toby qonyp shyghatyn jartaq shaghyl

Esenbay jazyghynyng Jem betinde, bes-alty shaqyrym jerde ýlken qorym túr. Zamanynda bordan qalanghan molalar búl kýnde ýgitile-ýgitile tómpe bop ketken, appaq bolyp orny ghana kórinedi. Sondyqtan el qorymdy «Esenbaydyng aghy» atyqtyrghan. Esenbaydyng ózi osynda jerlengen be, joq pa, ol jaghy mәlimsiz. Jerge, taugha atyn bergen búl kisi jóninde el esinde qalghan derek tapshy. Sýiegi, tegi kim ekendigi de belgisiz. Qorymgha 1960 jyly qoja Maqan kelini Ayghash degen kisini әkep jerlegenderine qaraghanda, payghambar (gh.s.s.) nәsil-nәsibinen shyghuy da bek mýmkin. Kezinde әulie bolghan, meshit-medrese ústaghan. Meshiti әneu túrghan borly taudyng qoynauynda, Jemning jaghasyna qaray sәl keyinirek jýrsen, tórt-bes shaqyrym.

Esenbay tauyna teriskey betten bir ghana jol aparady. Ózge jaghy biyik jar. Sonda alystan sozyla týsip jatqan tau siyaqty kórinetin qyrat jaqynnan, kirer auyzdan qaraghanda attyng taghasynday iyilgen edәuir ýlken shatqal bop shyghady. Shatqaldyng orta túsynda bir kezde aq bor jynysty jartylay ýngip salghan meshit, búl kýnde qúlandysy jatyr. Geografiyalyq koordinaty: 47o05. 276` EO55o19.359`. Qúlshan ata meshiti siyaqty ýsh bólim etip salynghan eken: auyz bólme, oghan jalghas ýlkenirekteui bala oqytqan medrese, eng sonynda – meshit bólme. Ýsh bólmening de tóbesi opyrylyp, ortasyna týsken. Sonyng ózinde jauynnan yqtasyn, jelden yq, jaudan pana. Búryn qalay ghana desanttyng kózine týspedi eken búl jer.

Osy ólke tarihynyng bilgiri Ibragim Ermekbaevtyng aituynsha, Esenbay tauynyng qarsy betindegi Qaratóbeni erterekte pir Beketting әkesi Janaly jaz jaylaghan. Osynda beketting on eki jasynda boyynan әuliyelik nyshany bilingen. Qaratóbe many — Memlekettik syilyqtyng iyegeri, maytalman shopan Marqabay Jartybaev kezinde qoy qozdatqan kókteu jer.

Meshit ornaghan qyrat pen ózendi shaghyn taqyrlyq, odan әri qúmdy búirat bólip túr. Qoyman Sәduaqasov jazatyn «jartaq shaghyl» osy boluy. Búl jerge talay kelip, dúgha qayyryp ketip jýrgen syralghy Qoyshyghúl men Serik Seyitovterding izimen shaghyr, iyzen, sýttigen, jynghyldyng japyraqty shybyghyn, taghy basqa da ózimiz atyn bilmeytin búta ósimdikterdi jaryp ótip, jýz-jýz elu metr jýrgennen keyin jýzgen ósken ashyqqa shyqtyq.

Aldymyzda Bayjan Ataghojiyevtyng beyiti túrdy.

Ilgeride keltirgenimizdey, Qoyman men Jaqa Bayjannyng mәiitin osy aradan tabady. Sәduaqasov jazbasyna qaraghanda, desant toby búl jerden attanyp ketken kýnning ertenine. Al el adamdaryna aitqyzsanyz, Qúrman degen kisi tórtinshi kýni baryp ýstinen shyqqan. Mandaydan atqan kezde jýresinen otyrghan brigadir eki ayaghy tizesinen qayrylyp, shalqasynan qúlaghan eken. Betin shaghyr shóppen jasyryp ketipti. Kim tapsa da, auyl adamdary, aghayyn-tuma jiylyp kelip, terisi irip, iyistenip ketken mәiit alyp jýruge kelmegendikten sol ólgen jerine qoyady. «Bay tughan jerine, batyr ólgen jerine». G. Akselirodtyng jazuynsha, keyinirek basyn mazarmen qaraytqan: «Mazardyng tóbesi jabylmaghan. Berik boluy ýshin at qylyn qosyp, iyin qandyra iylegen balshyqtan soghylghan, búl kýnde jelden, jauyn-shashynnan mýjilgen alasa qabyrghalar ghana túr. Mazardyng ózinde jazu da joq. Tek qabirding basyna kók tas qoyylghan da, oghan ólgen kisining aty oiyp jazylghan». Maqala shyqqan 1980-jyldardyng basynda qarausyz qalyp, әlgindey kýige jetken tórtqúlaqty soqpa beyitting (mazar emes) basyn sol jyldary «Kommunizm tany» kenshary partiya komiytetining hatshysy qyzmetin atqarghan marhúm Esengeldi Núrshaev qayta kóteredi.

Bayjan Ataghojiyevtyng beyiti

«Qayta kóterdi» dep sózding retine qaray jazyp otyrmyz, negizinde Bayjannyng basy janadan qaraytylghan. Jarty metrdey taghan tartyp, oghan kisi boyynday etip kýigen qyzyl kirpishten belgi ornatyp, syrtyn aq betonmen súpylap, úsharyna bes júldyz qondyrghan. Obelisk mal sýikenbes ýshin temir sharbaqpen qorshalghan. Beyitting Esenbay meshiti jaq betine ýlkendeu mәrmәr taqta ornatylyp, oghan: «Ataghojiyev Bayjan. 1893-1944 j. May. 1944 jyly nemis desanttarynyng qolynan qaza tapty», – degen sózder qashap jazylypty. Bayjan beyiti osy kýiinde «Altyn adam» tabylghan Araltóbe, Beket atanyng әke-sheshesi jerlengen Aqmeshit, Qúlshan ata qorymdarymen birge Aqkiyiztoghay selolyq okrugi aumaghyndaghy manyzdy tarihy eskertkishterding qataryna jatady. Kenes kezinde jyl sayyn Jenis kýni Aqtóbe oblysynyng jaqyn mandaghy sovhozdarynyng ortalyq usadibalaryndaghy, ferma ortalyqtaryndaghy mektepterding oqushylary kelip, gýl shoqtaryn qoyatyn, erlik ruhty ólenderdi sabasyna keltirip, dauylpaz dauyspen asqaqtatatyn keremet bir dәstýr bolypty.

Búl atyrap Atyrau men Aqtóbe oblystarynyng mór basylghan aiqyn shekarasymen bólinse de, eki jaqtaghy el bir-birimen jigi qiilasyp, ii-qii aralasyp jatyr. Árberdesin Saryqasqanyng jarty jeri Aqtóbege qaraydy.

Esenbay meshitining qúlandysy

Odan әri Jemning sol jaghalauyndaghy Qandyaral, Jynghyldytoghay jaylauy, Qarajar tauy, ong jaghalaudaghy belgili Janbiyke, Esenbay taulary da osy oblystyng aumaghynda. Solay bolsadaghy búryn da, qazir de búl jerge negizinen jyloylyqtar mal jayady. Aghaevtyng «Sonda biz Aqtóbening shegine kirip ketkenimiz be?!» dep tandanatyny da sodan ghoy.

Biz de Esenbay shaghylda jyloylyqtarmen qimay qoshtasyp, әri kettik. Baghytymyz – Qúlaqshi. Uaqighanyng songhy tórt kýnine baylanysty jazbalarda eng jii qaytalanatyn eldi mekenning biri. Ol kýnderi oqigha qalay óristep edi?

(jalghasy bar)

Maqsat Tәj-Múrat

Abai.kz

28 pikir