Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Tarih 12923 15 pikir 29 Sәuir, 2019 saghat 12:22

Vermaht ober-leytenanty Álihan Aghaev desantynyng kelte tarihy

Osydan túp-tura 75 jyl búryn, 1944 jyly mamyr aiynyng basynda qazirgi Atyrau oblysynyng Jyloy audanynyng jerine Abver barlaushysy, ober-leytenant Ámirhan Tileumaghambetov (operativtik esimi – Álihan Aghaev) basqarghan nemis әue desanty týsirilgen edi. Belgili esseist-jazushy Maqsat Tәj-Múrat Ekinshi dýniyejýzilik soghys tarihyna “Aghaev avanturasy” degen atpen engen desantty jou-ústau operasiyasy jýrgizilgen jerlermen jýrip ótti. Tómende osy ekspedisiyalyq jazbany úsynyp otyrmyz.

Búl uaqighanyng jay-japsary alghash ret Serik Shәkibaevtyng 1968 jyly jaryq kórgen «Ýlken Týrkistannyn» kýireui» deytin derekti povesinde kenirek bayandaldy. 1980-jyldardan qazirge deyin G. Akselirod, B. Demegenov, I. Ermekbaev, Ó. Álimgereev, R. Hamitov, K. Seytmúhanbetov, M. Sýmesinov, J. Núrmahanov, A. Nadymov, D. Matveev siyaqty avtorlardyng bir top maqalasy shyqty. Olardan basqa uaqigha kuәgerleri T.Dekeevtin, Q.Sәduaqasovtyng óz qoldarymen jazghan eki jazbasy jәne Y. Óteuovtyng aituynan ólketanushy Núrdәulet Aqnazarov jazyp alghan bir qoljazba bar. Búlardyng derekteri ishinara paydalanylyp jýr. Sonday-aq uaqigha ótken auyldyng túrghyny Tasym Bektúrliyev jәne atyraulyq tarihshy Qabiybek Múhitov osy joldar avtoryna jibergen jazbalar bar. Arhiv qújattary boyynsha Internet-resursqa ornalastyrylghan L. Beriyanyng joghary basshylyqqa arnayy habarlamasyn jәne Qazaq SSR NKVD-sy men NKGB-synyng KSRO NKVD-sy men NKGB-syna joldaghan esebin ataugha bolady.

Aytylmysh uaqighadan beri jetpis jyldan astam uaqyt ótkenin, osy aralyqta odan mýldem beyhabar úrpaq ósip-jetilgenin, tipten býginde toqsandy alqymdap, jetpisti jelkelep otyrghan kuәger yaky estimish buyn ýshin de móri óship, maltalanyp qalghanyn eskere kelip, jogharyda keltirilgen derekkózder negizinde aldymen desant tarihyn hronologiyalyq tәrtippen egjey-tegjeyli bayandap alu avtordyng jýgin jenildetip, oqyrmangha da úghynyqty bolar edi.

Eskertu: taqyryp boyynsha ilgerili-keyindi jaryq kórgen jәne jariyalanbaghan derekkózderde uaqighanyng ótken-óristegen kýnderi әrqily atalatyndyqtan, Qazaq SSR NKVD – NKGB basshylyghynyng uaqighanyng izi suymay túryp, yaghny 1944 jyldyng mamyr aiynyng ayaq sheninde Mәskeuge joldaghan resmy aqparatyndaghy datalardy negizge aldyq.

Sonymen, 18 kýn boyy oblys halqyn dýrliktirgen atyshuly desant uaqighasy qalay ótip edi?!

 

ASPANNAN TÝSKEN ON BES

3-mamyr, 1944 jyl. Shamamen týngi 2-ge taman Memleket qauipsizdigi halyq komissariatynyng (NKGB) Guriev oblystyq basqarmasynyng kezekshisi agha leytenant Sharmaygha Astrahan NKGB basqarmasynyng kezekshisi habarlasyp, sonday-aq Ishki ister halyq komissariaty (NKVD) Guriev oblystyq basqarmasynyng bastyghy Zabelevke NKVD Astrahan oblystyq basqarmasynyng jauapty kezekshisi telefon soghyp, jana ghana Astrahannyng ýstimen Gurievke qaray belgisiz úshaq ótkenin habarlaydy. Sharmay dereu Guriev әuejayyna telefon shalyp, kezekshi Stepanovtan aeroporttaghylar Astrahan jaqtan samolet kýtip otyr ma, joq pa degen mәseleni anyqtaydy. Qanday da bir úshaq shyghuy tiyis emes ekendigin bilgennen keyin kezekshige kele jatqan úshaqty bayqastap qarap otyrudy tapsyrady jәne bolghan jaydy NKGB Guriev oblystyq basqarmasynyng bastyghy, podpolkovnik Goncharovqa mәlimdeydi. Goncharov ta, Zabelev te dereu kensege kelip, jinalyp kýtip otyrghan qyzmetkerlermen shúghyl bas qosady. Audandyq bólimshelerge shyghyp, saqtyqty kýsheytudi, jergilikti túrghyndargha súrau saludy tapsyrady. Sonyng artynsha bayaghy aeroport kezekshisi Stepanov NKGB oblystyq basqarmasyna telefondap, jergilikti uaqytpen 2.30-da Guriev qalasynyng ýstimen (bir derekterde – shetimen) Manghystau audanyna qarasty Fort-Shevchenko qalasyn baghytqa alyp úshyp bara jatqan bir belgisiz úshaqty kórgenin habarlaydy. Aviamehanik samoletti bortyndaghy jyltyraghan jaryghynan bayqap qalghan.

Goncharov dereu tóte jelimen Mәskeumen baylanysady, Áue floty bas basqarmasyna shyghyp, aitylghan uaqyt múghdarynda Astrahan-Guriev baghytynda eshqanday úshaq jiberilmegenin anyqtaydy. Sol aralyqta qyraghylyghy adam aitqysyz Stepanovtan týngi 16.10-da 1500 metr biyiktikte Gurievting ontýstik shetin basyp  Astrahangha qaytqan belgisiz úshaqty kórgendigi jayly jәne bir habar keledi. Chekister beymәlim samoletting Guriev aumaghymen bir saghat qyryq bes minut úshqanyn eseptep shyghardy. Sonyng negizinde úshaq oblys territoriyasynan qaytqan deytin tújyrym jasaldy. Sóitse de qauipsizdik organdarynyng basshylary múnyng ne jau úshaghy ekenin, ne adasyp ketken óz samoletimiz ekenin aiyra almay, bógeldi.

Búlar osylay túra túrsyn, endi júmbaq «jolaushy» mandaygha alghan jaqta ne bolyp jatyr eken, soghan keleyik.

Sol mamyrdyng 2-sinen 3-ine qaraghan týni, saghat tili 3-ten ketken shamada Jyloy audandyq milisiya bólimi bastyghynyng orynbasary, bólimdegi jauapty kezekshi Mendighaly Jýsipovke audan ortalyghy Qosshaghyl poselkesining batys betindegi ashyq múnay rezervuarynyng týngi qarauyly, әskeriylengen vahtalyq kýzet jauyngeri Imanәli Bozdaev telefon soghyp, jana ghana aspanda shyghystan batysqa qaray nayzaghaysha aghyp ótken kókpenbek júldyz siyaqty zat kórgenin habarlaydy. Jýsipov estigenin tikeley basshysy – audandyq milisiya bólimining bastyghy, milisiya kapitany Totay Dekeevting ýiine telefon arqyly mәlimdeydi. Dekeev dereu kensege jetip, Jýsipovke bolghan jaydy audandyq NKGB bólimi bastyghy Petr Kochinge, audandyq NKVD bólimi bastyghy Hamza Shoqanovqa habarlaudy tapsyrady da, ózi kezekshi shofer Aydynghaly Manghybaev pen kezekshining kómekshisi Jaqa Núrghaliyevty júmsap, rezervuar basyndaghy Bozdaevty kensege aldyrtady. Sol eki arada Kochin men Shoqanov ta jetedi. Dekeevting jazuynsha jibersek, «әkesi men aghasy birdey maydangha ketip, jalghyz sheshesimen qalghan son, kýnkóris qamymen oqudy tastap, júmysqa shyqqan on segizdegi jas jigit, orta boyly, tolyqsha, sóilep túrghan ashyq ta pysyq komsomol mýshesi Imanәli» telefonmen aitqanyn qaytalap, habardyng rastyghyn shandyra tiyisti qaghazgha qolyn qoyyp, qyzmetine qaytqannan keyin, týngi 3.45-te Kochin men Shoqanov bolghan jaydy Gurievtegi basshylaryna mәlimdeydi. Olardan «Dereu operativtik top  qúryp, Qúlsary men Úyaly jaqqa jóneltinder. Qaladan Sharmay bastaghan top barady, biraq olardy kýtpey qimylday berinder» degen tújyrymdy tәrtip alady.

3-mamyr týnindegi belgisiz úshaq deregi ilgeride aitylghan milisioner Qoyman Sәduaqasovtyng jazbasynda da kezdesedi. Sol týni kómekshisi Smaghúl Qaramoldiyevpen birge audandyq milisiya bóliminde kezekshilikte otyrghan ol (Dekeev basqaratyn milisiya bóliminde emes, NKVD bólimi boluy kerek) tanghy saghat 3-ting shamasynda úshaqtyng «saldyr-gýldir» únamsyz dauysyn estip, әldenege seziktenip, kәsipshilikting múnay aidau uchaskesine telefon shalady. Ondaghy baylanysshy (telefonistka) orys qyzy jana ghana bir nәn samolet kelip, may (múnay) jinalghan ambargha shýiilip baryp teristik-batysqa qaray úshyp ketkenin, úshaq bizding samoletke úqsamaytynyn aitady. «Men dereu NKVD bastyghy Kochinge, NKGB bastyghy Babichke jәne Mutashov degen bastyqqa telefon soghyp, estigenimdi jetkizdim, – dep jazady Qoyman Sәduaqasov. – Olar kelip, «Gurievtegi bastyqtar jer-jerge eki kisiden izdeushi jiberudi tapsyrdy» dep, meni kezekshilikten bosatty da, NKVD bólimining agha uәkili Jaqa Núrghaliyev ekeuimizdi Qaraqúmgha atpen jiberdi. Qarashýngil, Úshqan, Esekjal arqyly 6-mamyr kýni Araltóbe auyldyq sovetine jetip, audan ortalyghymen baylanysqa shyghudy tәrtip etti».

Totay Dekeevting aituynsha, oblystan berilgen jarlyqqa sәikes sol týni jeke operativtik top qúrylghan. Onyng qúramyna Dekeev (top basshysy), NKGB bólimi operativtik uәkili, kishi leytenant Jaqa Núrghaliyev, pasportshy, kishi leytenant Amandyq Ayazbaev, uchaskelik milisioner, kishi leytenant Biash Amanjolov kiredi. Top shúghyl jolgha jinalady. Ýsh organda da avtomashina bolmaghandyqtan, basshylar audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Shapqat Ghazizov pen audandyq kenes tóraghasy Kәlen Docshaqovtan at-kólik jәne adam kómegin súraydy. Nәtiyjesinde Qosshaghyl kәsipshiligining diyrektory Sary Yusupovtyng tikeley aralasuymen kәsipshilikten tórt adam bólinedi. Kýndizgi saghat 12-den kete jedeghabyl top Qosshaghyldan batysqa qaray 25 shaqyrym jerdegi Qúlsaryny betke alyp, jolgha shyghady.

Al endi búlar osylay jýre bersin, Gurievtegi qapylys ne bolyp jatyr eken, soghan oralayyq.

Gurievtegiler kýndiz (keybir derekterde – keshke) Jyloydaghy Kochinderden Jem ózeni boyyndaghy Jyloy audanyna qarasty kolhozdardyng túrghyndary beymәlim úshaqtyng jer bauyrlap tómen úshyp, Aqmeshit degen jerden qaytqanyn kórgeni jayly qosymsha habar alghannan keyin desant týsirilui mýmkin degen joramal beky týsedi. Desantty qughan toptyng ishinde bolghan G.Akselirod pen keyin tergeu materialdaryn paydalanyp kitap jazghan S. Shәkibaevtyng keltiruinshe, sol 3-mamyrda Jyloygha Gurievten Sharmay bastaghan operativtik top attanady. Sharmay tobynyng aldyna «audan ortalyghyna jetken song partiya, sovet organdarymen baylanysyp, jaudy audan aktiyvimen birge izdeu» mindeti qoyylady.

1944 jylghy 3-mamyrda Aghaev bastaghan әue desanty týsken Saryqasqa jaylauynyng qazirgi kórinisi

4-5 mamyr. 3-mamyrda Qosshaghyldan segiz atpen shyqqan Dekeev toby sol kýni Qúlsarygha jetip, kәsipshilik diyrektory Safy Ótebaev aldyn ala at-kóligimen әzirlep qoyghan alty adamdy qosyp alady (arasynda kәsipshilikting josparlau bólimining qyzmetkeri, 19-20 jastaghy komsomol mýshesi Jansha Tanqybaev bar). Sonday-aq topqa qúramyna ol zaman NKVD jýiesine qaraghan órt sóndiru komandasynan vzvod komandiyri Ermek Kórpekov pen bólimshe komandiyri Amanqúl engiziledi. Barlyghyn qosqanda, jedel qimyl tobynyng sany 16 adamgha jetedi.

6-mamyr. 5-mamyrdan 6-mamyrgha qaraghan týngi saghat 3-te Guriev aeroportynyng kezekshisi NKVD oblystyq basqarmasyna beymәlim samoletting taghy da payda bolghanyn habarlady. Úshaq Guriev qalasyn eki ainalyp, teniz jaqqa ketken. Saghat aralatyp әlgi úshaq teniz jaghalauynan 40-50 km jerde zәkirde túrghan «Diktatura proletariata», «Kaliniyn» jәne «Roza Luksemburg» kemelerin janamalay úshyp ótip, olargha oq jaudyrdy. Byltyr, yaghny 1942 jyly Kaspiy teniz flotiliyasy men Volga ózen flotiliyasy kemelerinen jasaqtalghan әskeriy-teniz bazasyna kiretin kemelerding ishinen qazandyghyn oq tesip ótken «Roza Luksemburgten» basqa kemelerge dym da bolmaydy, tek «Proletar diktaturasy» kapitanynyng kómekshisine oqtyng jaryqshaghy tiyip, jenil jaralanady. «Roza Luksemburgti» bu qazandyqtaryn sóndirip, Guriev portyna sýirep jetkizedi. Tenizshilerding aituynsha, oq atqan – aiyrym belgisi joq, tórt motorly bombalaghysh úshaq. Mamandar iri kalibrli pulemetting oghynyng jarqynshaqtaryn tekserip qarap, oqtyng nemis zauytynda jasalghanyn anyqtady.

Jergilikti jerlerden týsken mәlimetter ekinshi úshaqtyng da Jyloy jaqqa baryp qaytqanyn kórsetti. Úshaq týngi 1 shamasynda 100 metr biyiktikte Qosshaghyldyng ýstimen ótedi de, týngi 3-ting kezinde 200-300 metr biyiktikte osy kәsipshilikting ýstimen Gurievke qaray ketken (aeroporttaghylar ony osy keri sapar kezinde ghana bayqaydy).

Gurievtik arnauly qyzmet basshylyghy eki úshaqtyng úshu trassasyn zerttep qaraghannan keyin býkil agenturagha oblys eldi mekenderinde payda bolghan kýdikti adamdardy anyqtau jóninde núsqau berudi, jol boyynda qújat tekseretin patruli, tosqauyl toptar úiymdastyrudy, «Kaspiy-Orsk» múnay qúbyrynyn, Qazaq múnay kombinatyna qarasty elektr stansasynyn, «Shirina» múnay bazasynyng kýzetin barynsha kýsheytudi jәne desant týsirilui yqtimal aimaqty sýzip shyghu maqsatynda UNKGB – UNKVD qyzmetkerlerinen qaruly jedel qimyl tobyn qúrudy tәrtip etti.

Sol kýni týs aua saghat 5-ting shamasynda Dekeev toby Úyalygha qaray jolgha shyqty. «Ishimizde Jyloy jerining oi-shúqyryn tapjyltpay aitatyn, týnde tas qaranghyda atynan týse qalyp, jerding topyraghy men shóbine qarap baghdardy ajyrata beretin qosshaghyldyq múnayshy Sana degen jershilimiz bar, – dep jazady Dekeev. – Búl Sananyng bastauymen 1942-1943 jyldary Qaraqúm, Altykól, Beybitten talay dezertirdi toptap-toptap ústaghanbyz».

Desantshylar jýkterin kómgen Saryqasqamola. Eltanu ekspedisiyasynyng mýsheleri jergilikti malshylarmen birge

 8-mamyr. Ekinshi úshaqtyng sapary mәlim bolghan kýnning ertenine jedeghabyl jasaqtalghan segiz top izdestiru júmystaryna kirisedi. Búl jerde Sharmay, Dekeev toptary siyaqty irirek otryadtar, sonday-aq Qoyman Sәduaqasov pen Jaqa Núrghaliyev siyaqty jekelegen izkeserler aitylyp otyrsa kerek. Qoyman men Jaqa Kochinder aitqan jerlerdi – Qarashýngil, Úshqan, Esekjal sortanyn sýzip, ainalasy 200 shaqyrymday jer jýrip, 8-mamyr kýni keshke Mayajal arqyly Aynymas degen jerde otyrghan tabynay aday Dosmaghambet degen shaldyng ýiine keledi. Sol kýnde Aynymasta «Jana tan» kolhozynyng jylqy fermasy otyrady eken. Izdeushiler ertesine qartty ertip alyp, Úshqan atanyng ýstimen Araltóbe auylyna qaray jýredi. Jolda Jaqa Núrghaliyev qaraqúiryq atyp alady, Dosmaghambet qart onyng terisin mes qylyp soyyp, etin salyp alypty. Keshki saghat 7-ning shamasynda jolaushylar Araltóbedegi kolhozdyng Jynghyldytoghayda otyrghan eginshi auylyna jetip, Jaqanyng әkesi Talpashtyng ýiine týsedi.

9-mamyr. Búl kezde Sana izkeser bastap kele jatqan Dekeev toby týndeletip «Molotov» kolhozynyng ortalyghyna jetedi. Kolhoz kensesine at basyn tiregen toptyng basshysy dereu kisi jiberip, kolhoz basqarma Aytbay Bóltekovty aldyrtady. Auyldaghylar úshaq jayynan beyhabar bolyp shyghady. Top Kirov kolhozyna jýretin bolyp, sol jerde týneydi.

10-mamyr. Úyaly men Esekjal arasynda, Qazybek qystauyna tayau Núrjanqora degen jerde Amanbay toghayda otyrghan egis brigadasynan kele jatqan Berdenbay Joljanov deytin soqyr shal Úghybay degen balasymen (qasynda Óteuli Dәdenov, onyng kishkentay balasy Nauryzbay jәne Qadyr Jaulybaev, Bórtebay Qazybaev degen auyl túrghyndary bar) aldarynan ýsh qaruly kisini kezdestiredi. «Aqtóbe jaqtan kele jatyrmyz, qúdyqtan su alayyq dep týnde joldan búrylyp edik, mashinamyz qúmgha tyghylyp qaldy. Dalada qonyp shyqtyq. Kómek súrayyq dep jolgha shyqqan betimiz edi», – deydi әlgiler. Sosyn Amanbay toghaydy, ondaghy brigadany, Úyalyny, ondaghy Kirov kolhozynyng jay-japsaryn múqiyat bilip alady. Nauryzbay balagha shokolad beredi. Keterde: «Sizderden jasyrmay-aq qoyayyq, biz әskerden qashqandardy izdep jýrmiz. Bizdi kórdik dep eshkimge aitpanyzdar», – deydi. Eki jaq ta jónderine ketedi. Bylay shyqqasyn Úghybay kәmpitting jazuyn oqyp qarasa, nemisshe eken.

Ótepbergen Álimgereevting mәlimetinshe, auyl adamdary odan әri jarty shaqyrymday jer jýrgende taghy sonday ýsh kisini kezdestiredi. Bireui kapitan sheninde, óngeleri pogonsyz. Biraq olar auyl adamdaryn toqtatpay, ótip ketedi.

Sol kýni Dekeev toby Úyaly auyl sovetinen Amanbay toghayyna jәne eginshiler auylyna jýreyin dep túrghanda ishinde Kochin men Shoqanov bar Sharmay bastaghan gurievtik jedel qimyl toby kelip jetti (Dekeev jazbasy boyynsha). Esen Qúdaybergenovtyng habaryn ala salysymen asyghys attanghan betteri eken. Kelgen boyda top basshylyghy «Sender osy baghyttarynmen jýre berinder, qosymsha taghy da attyly kisiler shygharamyz, bizdi egis brigadasynyng basynan kýtinder» degen núsqau berdi.

Qazybek qystauy manyndaghy, 1944 j. kóktemde egis auyly otyrghan Jem ózenining mýiisi

11-mamyr. Dekeev toby Kirov kolhozyn betke alyp shyghyp, sol kýni keshke kolhoz ornalasqan Úyaly auyl sovetine keldi. Auyldyq kenesting tóraghasy Esen Qúdaybergenov Dekeevting «Osy mangha jau desanty týsui mýmkin» deytin kýdigin quattap, asa manyzdy tyng mәlimet beredi. Aytuynsha, keshe, yaghny 10-mamyr kýni kolhozdyng egis brigadasynyng basqarushysy Bayjan Ataghojiyev kelip, eginshi brigada men siyrshy auylda soldatsha kiyingen ýsh adam boy kórsetkenin, dalada mәshiyneleri batyp qalyp, azyghy tausylyp, el izdey shyqqandaryn aitqandaryn habarlaghan. «Ne alsandar da bir qoy, irimshik-may satyndar» dep, Botaqara deytinnen 3000 somgha bir qoy jәne Amanbay toghaydaghy siyrshy auyldan qúrt-irimshik satyp alyp ketipti. «Osy jaghdaydy aityp audan ortalyghyna әdeyi adam attandyryp edim, sizderge qalay kezikpedi eken?!» – deydi Qúdaybergenov Dekeevke.

Sol kýni Araltóbedegi Jynghyldytoghayda, Talpash ýiinde Aytmúqan Júmyrov deytin qarttyng desanttyng Saryqasqanyng suyna týskeni jayly әngimesin tyndap otyrghan Qoyman men Jaqa Aqmeshit jaqtan kele jatqan eki avtomashinany kóredi. Sәduaqasov pen Núrghaliyev shaygha qaramastan attaryna minip, avtokólikterding aldynan shyghady. Mashinadan Kochin týsip, Sәduaqasovqa Amangeldi, Chapaev, Molotov jәne Kirov kolhozdarynyng boydaq jylqylaryn eriksiz jinap, erteng saghat 10-da «Esenbaydaghy shtabqa» jetkizu jóninde búiryq beredi de, mashinagha Jaqany mingizip alyp odan әri jóneledi.

Kýndiz «Qazybekte, qyrqym punktinde otyrghan auylgha» Aqmeshit jaqtan ýsh kisi keledi. Áyelder sondarynan shúbalghan shangha qarap, әuelde attyly eken dep qalghan eken, jaqyndaghanda jayau adamdar bolyp shyghady. Ýsheui shetki aghash (kiyiz) ýige kidiredi. Júrt shúbyryp sonda barady. «Biz de bardyq» deydi Ybyray Óteuov. «Jer qarap jýrgen injenerlermiz. Mashinamyz Jem boyyndaghy qúmaqqa batyp qaldy» dedi әlgi ýsheu.

Botaghara:

– Qay jerlermen jýrdinder?

Ýsheu:

– Esekjalmen, Qonyrorpamen keldik. Al ózing kimsin?

– Kirov kolhozynyng eginshiler bastyghymyn. Mal auyldardy jii aralaymyn, – dedi Botaghara әlgilerding jer ynghayyn shatastyrghandaryna shamaly tandanyp.

– Soghysqa bardyng ba?

– Ayaghymnan jaralanyp, qaytyp keldim. Sol ayaghymdy oskolka jyryp ketti.

– Onda sizding ýige barayyq.

Auyl adamdary erip, Botagharanyng ýiine keldi. Kýn batty. Ýsheui shaldargha temeki bergen, әngimelesken. Botaghara:

– Qonaq bolyndar. Bir toqtym bar edi, soyayyn.

Ýsheu:

– Sen voennyy adamsyn. Júmysqa kesel jasaugha bolmaydy. Sen sol qoyyndy bizge ber. Týzdegi tórt qoydyng sýtinen úiytqan airannan ber. Tabaq, aghash ojau, oimaq tostaghan, aghash qasyq kerek.

Auylda Botaghara ýiinen basqa Bayjannyn, Ybyraydyn, esepshi Qarabay Mekeevting ýii bar edi. Bayjannyng ýiinde adam bolmady.

Auyl adamdary birtindep jinala bastady. Aldymen Ospan shal keldi. Tizerlep otyrghan «Aghaev» túryp, qaltasynan attyly adamnyng sýgireti bar «Kazbek» shygharyp, bir týiirin berdi, shal uqalap-uqalap auzyna saldy da:

– Áy, qúday tilekterindi bersin, ýige jýrip agharghan auyz tiyinder, – dep, analardy alyp ketti.

Men malgha kettim. Ymyrt ýiirilgen shaq edi. Ár ýiden irimshik, qúrt satyp alypty. Sydiyq degen aghaygha satyp alghan qoyyn soydyryp, alghan zattaryn qúrttay mayagha tiyetip, aparghyzyp tastady.

– Men ýilerin kóre almadym, jaqyndaghasyn airandaryn qúiyp aldy da, qaytaryp jiberdi, – dedi Sydiyq.

Aghaevtyng úzyn qonysh bylghary etigi bar. Kiyimi qatyp túr. Óndi. Ash beline bәri jarasyp túr.

Atyraulyq tarihshy Qabiybek Múhitovtyng jazuynsha, osy eki aralyqta Aghaev ózi tuyp-ósken jerge jaqyn, aghayyndary túratyn Dossor múnay kәsipshiligine jasyrynyp baryp, poselki týbindegi 3-shi auylda otyrghan tuysy, Qabiybekting atasy Múhiytqa týndeletip jolyghyp, keyin qaytqan.

Janbiykedegi kezdesudi Serik Shәkibaev óz kitabynda bylaysha jettiktiredi.

Jazuynsha, Zakirov, Bastaubaev, Dinishev degen ýsh desantshyny eginshi auylgha Aghaevtyng ózi jiberedi. Auyl adamdary ózderin «dezertir izdeushilermiz» dep tanystyrghan әskery formaly adamdardy qyzyq kórip, qorshap alady. Jasy otyz besterge kelip qalghan jylpos kóse jigit topty jaryp kelip, qaruly adamdardy ýiine shaqyrady. Aldynda senegi bar bir bólmeli alasa ýiding ong jaghynda aghash tósek, sol jaqta ýlken sandyq, oghan jalghasa biyik ýstel túr. Ýy iyesi ózin Botaghara dep, al Zakirov ózin Hasen dep tanystyrady.

Botaghara:

– Men de ózdering siyaqty әskerge baryp, maydangha kirip qayttym. Myna ong ayaghyma oskolka tiyip jaraly boldym. Ýige kelgeli toghyz ay bop qaldy. Biraz tynyghyp dem alghan song kolhoz basqarmasy brigadir ghyp qoydy. Kóp úzamay әskerden búrynghy brigadir qaytyp keldi. Sonan song men tarygha shyqtym.

Búdan keyin qoy saudasy bastalady. Botaghara múny ózdiginen sheshe almay, brigadir Bayjan Ataghojiyevty shaqyrady.

Ýige qyryq bester shamasyndaghy, boyshan, deneli, múrtty kisi kiredi.

– Jaqynda soghys zaemyna jazylyp, artyq malymyzdy satyp jiberip edik. Boydaq qoyy bar Botaghara satpasa, – deydi ol.

Botaghara biraz qobaljyp otyryp, qoyyn satugha kóndi. Qayter eken dep ýsh myng som súrap edi, satyp alushy sózge kelmedi, sonsha qyp-qyzyl bank biyletin suyryp tastady. Botaghara óristegi malgha adam jibermek bop syrtqa ketkende, Zakirov Bayjangha shetel sigaretin úsyndy. Qaruly adamdar ýsteldegi jergilikti gazetterdi qúnygha oqy bastaydy. Múnyng bәri Ataghojiyevty kýdiktendirdi.

Kýn enkeye qaruly ýsheu auyl әielderinen azdaghan qúrt, irimshik, airan satyp alyp, qoydy bas jibinen jetektep ketip qaldy.

Búl әngimening jәne bir núsqasy G.  Akselirod maqalasynda bayandalghan.

Ol boyynsha, qyzylәsker formasyn kiygen alty qazaq auylgha tura qyrdan kelip, Bayjan Ataghojiyevke qashqyndardy izdep jýrmiz deydi. Ishterinde alasa boyly, qara tory kapitan bar. Sosyn olar satyp alatyn qoy súraydy.

– Kolhozdyng malyn satugha bolmaydy. Al óz malymdy, bәlkim, satuyma bolar, – deydi Bayjan.

– Qansha súraysyn?

– Ýsh myn.

Bayjan qayter eken dep jorta qymbat súrady. Biraq kapitan saudalaspastan, aspaly sómkesinen bir buma aqsha suyrdy.

– Bes myn, al. Jaqsy adamnyng sadaghasy ketsin aqsha.

Bayjan qúddy bir kәnigi saudagershe aqshany qoyny-qonyshyna tyqqyshtay bastady. Brigadirding dýniyeqúmarlyghyn búryn kórmegen brigada adamdary an-tan.

Kýdikti ýsheu qoydy jetektep, óz jónderimen ketkennen keyin Bayjan sol arada túrghan eresek balalardyng bireuine:

– Auyldyq sovetke shap. Kórgeninning bәrin qaldyrmay týgel jetkiz. Qyrda jat adamdar jýrgenin ait! – dedi.

Búl jaydy Serik Shәkibaev biraz basqasha sipattaydy.

Sol 10-mamyr kýni týnde Úyaly auyl kenesining tóraghasy Esen Qúdaybergenovke Kirov kolhozy jylqy fermasynyng mengerushisi Bayshyghan Bektúrliyev keledi. Aytuynsha, ýiine egis brigadasynan bes kisi kelip týsipti. Beseuding biri – Nauryzbay degen tórt jasar bala shay ýstinde shokolad jey bastaydy.

– Qaraghym, mynau tәttini qaydan aldyn? – dep súraydy Bektúrliyev.

– Ásker berdi, – deydi bala.

– Jolda ýsh qaruly kisi kezdestirdik, mәshin izdep jýrgen kórinedi, – dep sabaqtaydy búl әngimeni Berdenbay qart.

Osydan keyin kolhoz ortalyghyna Bayjan Ataghojiyev keledi. Aytuynsha, egis brigadasyna avtomat asynghan, әskershe kiyingen bógde ýsh qazaq kelip ketken. «Qoy, irimshik, airan satyp aldy, aqsha degen pishen, shetelding «sary kóten» temekisin tartyp jýr» deydi ol.

11-mamyr. Úyalydan 45 km jerdegi Kirov kolhozynyng enbekkerleri Qazybek tauynyng manynda eki avtomaty bar, qyzylәsker kiyimdi 6 qazaqty kórgendigi jayly tyghyz depesha jazyp, ony Qosshaghyldaghy Kochinge arnayy shabarmanmen jiberedi. Sol kýni Úyalygha tórt operqyzmetker jetip, әlgi әngimeni anyqtady.

Búl kezde Dekeev otryady Amanbay toghaydaghy eginshi auylgha jetip, brigadir Bayjan Ataghojiyevtan beyseubet qaruly adamdar jóninde tolyq mәlimet alady. Bayjan ózining soghysta jaralanyp, elge kelip, kolhozda júmys jasap jatqanyn, ylghy әiel adamdarmen ógiz, siyr jegip, jer jyrtyp, shyghyr salghan auyr enbekterin bayandaydy. «Tipti kolhozda mal baghatyn er adamnyng qalmaghanyn, kolhozdyng sauyn siyryn qariya kisining baghyp otyrghanyn, sol qart aldynghy kýni keshke siyr auylgha beytanys ýsh kisi kelip, irimshik, qúrt satyp alyp ketkenin bizge aityp berdi», – depti Totay Dekeev óz jazbasynda.

– Eger osy mangha diyversanttar tastalghan bolsa, búl jerde olar panalaytyn qanday oryndar bar, ashyq dalada jata almaydy ghoy, qúdyq bar ma? – dep súraydy ol.

Bayjan osy aradan 30-35 shaqyrym jerde búzylghan tam baryn, ol ózi Jem ózenine taqau túrghanyn aitady. «Al odan әri – Saryqasqa qúdyghy. Suy túshy, ainalasy shaghyltaq, qiyaq, qúlanqúiryq shyqqan qapyryqtau jer. Odan arghy jerdi Aqtóbe oblysy Bayghanin audanynyng «Terekti» kolhozynyng malshylary jaylaydy, – dep jer jaghdayymen tolyghyraq tanystyrady brigadiyr. – Osy jerlerding qay-qaysysy da Jemdi jaghalay, ózenge jaqyn ornalasqan. Ózenning boyy suly jarqabaq, kóp jerinde qalyng qamys shyqqan. Jem shyghys bettegi Alataugha qaray órley beredi».

12-mamyr. Gurievten Qosshaghylgha otryadymen kelip otyrghan Sharmay Qúdaybergenov jazghan hat boyynsha Úyalygha ketken qyzmetkerlerden habardyng shyn ekenin estisimen, dereu operativtik tobyn jinap, oghan Kochindy, Shoqanovty qosyp, «GAZ-51» mashinasymen Úyalygha suyt jýrip ketti.

13-mamyr. Búl kezde Qoyman Sәduaqasov jergilikti túrghyndar – Moldash Janbozovtyn, Ábish Qojasovtyn, Qúrmet Taypozovtyn, Botaghara Berdenbaevtyn, Mamyr Baybatyrovtyng jәne Qorabay Mekeevting kómegimen, Kochin aitqan ýsh kolhozdan alpys at jinap, óz aituynsha «Esenbaydaghy shtabqa» qaray jýrgizedi

Kýndiz Amanbay toghaydaghy eginshi auyldyng syrtyna «kukuruzniyk» úshaq kelip qondy. «Janynda VOHR-dyng bir jauyngeri, eki úshqysh bar Qoyman Sәduaqasov keldi» deydi Ybyray Óteuov. Áskeriyler auylgha syrttan kimder kelgenin súrastyrady. Auyl adamdary kórgen-bilgenderin aityp beredi.

Al Qoyman Sәduaqasovtyng ózine aitqyzsanyz, ol tobymen attardy aidap otyryp, shtabqa (yaghny eginshi auylgha) tang ata jetedi. «Barsaq, aldynghy kýni týngi saghat 10-da dúshpandar kelip, Ataghojiyev Bayjandy alyp ketipti» dep jazady ol.

Sol kýni Sharmay bastaghan top Kirov kolhozynyng ortalyghyna soqpastan egis brigadasy otyrghan Amanbay toghaygha kep bir-aq toqtaydy. «Týs qayta sudobekker mashinamen kóp milisiya keldi, – dep habarlaydy Ybyray Óteuov. – Kóp otryad. Bastyghy – podpolkovnik Shamonov eken. Myjyrayghan orysqa kóp úqsamaydy. Starshiy leytenant Amandyq Ayazbaev shtab bastyghy boldy. Sudobekkerge jol kórsetip keldi. Auyl belsendileri týgel jinaldy. Ayazbaev Ybyraydy «shabarman etem» dep maldan bosatyp aldy. Bir nәn ógizdi tamaqqa soyghyzdy. Bóshkemen airan tasytty. 19 kolhozdan 3 attan shtabqa jinatty. Auylda tamaqty úiymdastyrghan Qúlsary Baygóbenov».

Shәkibaevtyng dereginshe, Sharmay brigadagha kelisimen Ataghojiyevpen, onyng kórshisi Botagharamen әngimelesip, qaruly adamdar auylgha qay kezde kelip-ketkenin, týr-túlghasyn, sóilegen sózderin týgel jazyp alady. Sosyn Botagharany mashinagha mingizip, qaruly adamdar ketken jaqqa jyljidy. Izben jýrip otyryp, Jem ózenining jaghasyndaghy búzylghan ýiding túsynan kelip shyghady. Tamnyng ainalasynan mýjilgen sýiek-sayaq, sigaret túqyldaryn, nemisshe jazuy bar qaryndash tauyp alady. Osy mangha parashutti desant tastalghanyna kózderi anyq jetedi jәne tónirektegi malshy auyldardy aralay jýrip, keshe osy manda on shaqty qaruly qazaq jigitin kezdestirgen bir baqtashy shaldan qosymsha mәlimet alady. Shal әlgi toptyng mana ózderi kórgen eski tamda jatqandaryn quattaydy.

Respublikalyq NKVD – NKGB basshylyghynyng habarlamasynan: Atalghan kýni UNKVD OBB bastyghy jetekshiligindegi top Kirov kolhozy fermasynyng batys betinde, 3 km jerde túrghan iyesiz jertóleden temeki túqyldaryn, nemis qaryndashyn, qanyltyr primus, mýjilgen qoy sýiekterin jәne bylghary ayaq kiyimnen týsken adam izderin kezdestirdi.

Dekeevting dereginshe, Sharmay toby ózderimen birge kolhozdan alyp kelgen on shaqty adamdy qosyp, sol jerde 25 atty adamgha qaru-jaraq (vintovka, oq) berip, «diyversant bandyny izdeu, tapqan jerde qorshaugha alyp, tiriley qolgha týsiru» mindetin qoyady. Dekeevti toptyng basshysy, Ermek Kórpekov pen Amandyq Ayazbaevty jәrdemshi etip taghayyndaydy. Amanqúl, Jansha Tanqybaev baylanysshy qyzmetin atqaratyn boldy. «Jer jaghdayyn biledi» dep kolhozshy Bayshyghan Bektúrliyevty jol bastaugha beredi. Bandy jasyryndy-au degen jerlerge tek týnde jaqyndaudy tapsyrady.

Týs qayta, besin kezinde 17 atty kisi Bayshyghan Bektúrliyev pen «jer-su bóliminin» mamany Sana Qalmúratovtyng (Ybyray Óteuovtyng aituy) jol kórsetuimen Saryqasqagha qaray jýrip ketedi. «Sodan Amanbay toghayyna jetip, odan ekinshi kýni Jemning jaghasyndaghy búzylghan tamdy qorshap, ertemen barsaq, eshkim joq, – dep jazady T. Dekeev. – Biraq adamdar bolghan, as ishken, tamaqtyng qaldyghy, temekining kótegi, konfet qaghazy jatyr. Olardy jinap alyp, keshke svyaznoy Amandyq pen Jansha arqyly arttaghy opergruppagha jiberdik. Ekeui opergruppadan jana tapsyrma әkeldi. «Endi Saryqasqa qúdyghyna jetinder. Sol jerde bekinui mýmkin. Saq bolyndar, oqqa úshyp jýrmender», – degen tәrtip boldy».

Almatylyq chekisterding habarlamasynan: Sol 13-mamyr kýni Sharmay toby atpen jәne úshaq arqyly iz kesuin odan әri jalghastyra otyryp, әlgi jertóleden 10 shaqyrym jerdegi Saryqasqa qúdyghy manynan parashutshiler ayaldaghan oryndy, pulemet úyalaryn, konservining bos qalbyrlaryn, temeki túqyldaryn tapty. Sol kýni keshke jedel qimyl toby jertóleden 25 km jerdegi Saryqasqanyng ekinshi qúdyghyna tayap kelip, parashutshilermen qaqtyghysyp qaldy. Opertopqa pulemet pen avtomattan oqty qarsha boratqan desant týn qaranghylyghyn paydalanyp, sytylyp ketken.

Al Saryqasqagha bettegen Dekeevter qúdyqqa tang qaranghysynda tayap keledi. Dekeev qasyndaghylargha arany bir metr qashyqta ústau jóninde búiryq beredi. Kórpekovty Bayshyghangha jaqyn ústap, Ayazbaevty ong qanatqa qoyady. Jәne Jansha Tanqybaev ekeuine shóp arasymen enbektep baryp, adam tirligi bilinse dybystap belgi berudi tapsyrady. Ózi Amanqúlmen sol jaq – ózen betpen jýrip otyrady.

Osylaysha qanatyn jayyp kele jatqan otryad tang qaranghysynda qúdyqqa 400-500 metrdey jaqyn kelgenin abaylamay qalady. Jau jalma-jan «qaruly túrghan avtomattan» oq jaudyrdy. Sol jerde Bektúrliyevtyng aty oqqa úshyp, ózi qúlap, jau qolynda qalady. Bir oq Kórpekovting ong jaq sanyna tiyip, jenil jaraqat alady. Ayazbaevtyng da ayaghyna oq tiydi.

Otryad bastyghy keyin serpilip shyqqan jigitterdi jinap, jaudy alystan qorshap, qúdyqtan shygharmaudy búiyrady jәne bolghan jaghdaydy bayandaghan depeshamen Amandyqty auylgha, jedeghabyl topqa jiberdi.

Al endi osy uaqighany Shәkibaev qalay jetkizgen, soghan kóz salayyq.

«Kýn batyp, ymyrt jabyla bastady. Aghaevtyng toby shay iship, oryndarynan jana túrghan kez edi.

– Myrza! Bizge qaray bir top atty adamdar kele jatyr, – dedi Zakirov alqynyp.

Aghaev jalt qaraghansha bolmady, attylardyng biri kókke myltyq atyp jiberdi.

– Jata qalyndar! Birde bireuing berilushi bolmandar! Shamalaryng kelgenshe kýresip baghyndar! – dep, Aghaev ta attylargha qaray bir oq atyp jiberdi.

Bәrinen búryn okopqa týsip ýlgergen Zakirov qol pulemetten oqty jaudyra bastady. Attylar dóng astyna týsip ghayyp boldy. Atys toqtala qaldy. Birazdan song salt atty adam jelip qúdyq janyna keldi.

– Ei, kónetin bolsang myltyghyndy tastap shyq! Kónbeseng kenge shyghyp soghys! – dedi salt atty aighay salyp.

Eshkim kórinbegen song salt atty qamysqa jaqynday týsti. Túsynan óte bergende Bom Bahy attyng shylbyryna jabysa ketti.

– Sen kimsin? – dedi Aghaev qaranghyda attyly adamnyng betin anyq kóre almay.

– Men elshimin, – dedi atty adam.

Aghaev attyny júlyp jerge týsirdi de, betine fonari jaryghyn tosty. Jerde shoqsha saqaly bar sary shal jatyr edi.

– Qaydaghy elshisin? – dep týiile týsti Aghaev shalgha.

– Meni NKGB-nyng qyzmetkerleri jiberdi, qan tókpesin, berilsin deydi sizderge, berilmese qúrtyp jiberemiz deydi.

– Janyng barda shynyndy ait! Qansha adam túr әne jerde?

– O jerde jiyrma shaqty adam atqa minip túr, al barlyghy jetpis-seksen kisi bolady-au deymin. Týgel qaruly. Mashinalary bar, – dep jaudy ýreylendirgisi kelip elshi asyra siltep aityp saldy.

– Ózgeleri qayda?

– Fermada qaldy.

– Qasyndaghy kisilering qayda: tosyp túr ma, ketip qaldy ma?

– Tosyp túr».

Al, Akselirodtyng sipattauynsha, Saryqasqada jaumen Sharmay toby atysady. Chekister ótkel arqyly Embining (Jem) sol jaghalauyna shyghyp, kóp keshikpey tayauda adamdar bolyp ketken júrtqa kezigedi. Ózektegi shóbi taptalghan jerde nemis temekisining túqyldary, qaryndash, synghan primus jatyr eken. Búl atyrapta Saryqasqa qystauynda ghana ayaldaugha bolatynyn Sharmay biletin-di. Onda bir-birinen jiyrma kilometrdey jerde eki qúdyq bar. Tap sol manda shaqyrylmaghan qonaqtardyng ýstinen týsu mýmkin ekenin ol sezdi. «Sol bir ymyrt ýiirilip kele jatqan shaqta chekister dalanyng oi-qyryn sholyp, sýze jýrdi, – deydi G. Akselirod. – Alghashqy kezdesken qúdyqtyng janynan olar jana ghana ashylghan zenbirek úyasyn kórdi, al aralaryn alshaq ústap, eptep basyp ekinshi qúdyqqa tayana bergende qarsy aldarynan zenbirek pen avtomattardan oq qarsha borady».

Osy kezde qaranghylyq týsip ketti de, atys toqtady, jedel qimyl toby qaraqshylardyng tóniregin úzaq uaqyt sharlady. Serik Shәkibaevtyng jazuynsha, osy andysu sәtinde chekister Bayshyghandy desanttarmen tildesuge júmsaydy. Sondaghy oy – elshi bop barghan Bektúrliyev desantshylargha chekister sanynyng mol ekendigin, qarsylyqsyz beriluden basqa amaldyng joqtyghyn jetkizedi, eger dúshpan jaghy búghan senip berilse, qarusyzdandyryp, otryadqa alyp keledi. Berilmese, onyng da habaryn jetkizedi. Tipti ekeuine de kelispey, elshini ústap qalsa, Bayshyghan desantshylar arasynda alauyzdyq otyn tútatyp, iritki salady.

Osyghan deyin Bayjan Ataghojiyevting chekisterge habar bergenin auyldaghy jenil auyz bireuler arqyly estigen Aghaev, dep jazady Ó.Álimgereev, Bayshyghangha da kýdikpen qarap:

– Sen shal, eshqayda barmaysyn, jazang – ólim ghana, – dep naganyn ontaylay bastady.

Jany qysylghan Bektúrliyev keyingilerding tapsyrmasyna say jandәrmen qulyqqa kóship:

– Inim, meni óltirgennen neng kóbeyip, neng azayar deysin. Odan da az kýn bolsa da qastarynda jýrip jol kórseteyin. Osy aranyng jer jaghdayy bes sausaqtay qolymda, – dep jyldyrmalata bastaydy.

Aghaev oilanyp qalady.

Ybyray Óteuov bolsa, auyldan otryad shyghyp ketkennen keyingi jaghdaydy bylay bayandaydy:

«Auylda qalghandar (opergruppa basshylary bolsa kerek – M.T-M.) binoklimen qarap túr. Bir uaqytta bәri «Avtomat, pulemetten atty» dep qashyp keldi. Bektúrliyev Bayshyghannyng atyna oq tiyip, ony ústap qalypty. Auylda túrghan 2 sudobekkerge tiyelip alyp, Qosshaghylgha ketip boldy». Kirov kolhozynyng túrghyny Yar Taghambaevtyng aituynsha, arnauly otryad jau qolyna Bayshyghandy tastap, ózderi keyin sheginip ketedi. Otyz shaqyrymdaghy ortalyqqa kelip ornyghady. Tipti dúshpan irgesindegi auyldy da qorghansyz tastap ketedi.

Olar (opertop – M.T-M.) ketisimen, deydi Ybyray, 5 adam desantshy keldi. Saldyr-gýldir әngime shyqty. «Bayshyghan men Bayjan qatty araz. Sol aituy mýmkin» depti Y.Óteuov. Bir toby ýy syrtynda qalghan. Sol jerde taghy bir qoy soydyryp alady. Ataghojiyevti alyp ketedi. Qatty qorqytyp, «Eshkimge tis jarmandar» dep auyl adamdaryna ses kórsetedi.

Jogharyda Bayshyghannyng úsynysy Aghaevty oilantyp tastady dep edik. Odan әri desant basshysy: «Endeshe qazir bizge jol bastaysyn. Biraq bayqa, qúrttay kýdiktensem atamyn, óz obalyng ózine, baghytymyz – Alatau, Jem boyy. Aldymen Ataghojiyevterding brigadasyna baruymyz kerek» dep, jelkesine myltyq únghysyn taqaghan kýii elshi shaldy aldaryna salady.

Qoyman Sәduaqasovtyng jazuynsha, qaruly top eginshi auylgha týngi 10-da kelgen.

S.Shәkibaevtyng jazuynsha da qaruly on tórt adam eginshi auylgha atys bolghan kýni týn jamylyp keledi. Aghaev ýsh-tórt jigitin ertip Ataghojiyevtyng ýiine kirip barsa, brigadir әielimen alasa dóngelek ýsteldi jaghalay shay iship otyr eken. Áyeli Jәmila shoshynyp atyp túrdy.

– Brigadir senbisin? – dedi Aghaev tórde otyrghan adamgha oqty kózimen qadala qarap.

– Men, – dedi Ataghojiyev.

– NKGB-nyng qyzmetkerleri qayda?

– Bilmeymin, búl auylgha eshkim kelgen joq.

– Baylandar mynany, alyp jýrinder! – dep jigitterine búiryq berip,

Aghaev ýiden shyqty. «Eki at, bir týie taptyq. Bir qoydy baylap týiege arttyq», – dep, Bam Bahy sybyrlady.

Auyl adamdaryn Botagharanyng ýiine jinaydy.

– Biz jau emespiz, – deydi olargha Aghaev. – Qazaqtardy bolishevikterding tyrnaghynan bosatyp, keng ómirge bastaghymyz kelgen azatshylarmyz. Kólikterindi uaqytsha alyp ketuge mәjbýr boldyq. Keyin qaytaryp beremiz...

Jylap túrghan Jәmilagha qarap:

– Jylama, kýieuing erteng qaytyp keledi, – dedi. Ol ýiden shyghyp ketkende Bektúrliyev auyldyng qatyndaryna: «Tez habar jetkizinder. Bet alysymyz – Alatau. Jemdi boylap jýremiz», – dep sybyrlap ýlgerdi. Yar Taghambaevtyng dereginshe, parashutshiler Bayshyghannyng ýiine kelip, ózderimen kezdeskenin aityp bergen beseuding biri – siyrshy Bórtebay Qazybaevty da izdegen eken, biraq ol tyghylyp qalady.

Bayshyghandy algha salyp, Bayjannyng eki qolyn artyna qayyryp baylap, desantshylar jolgha shyqty. Aghaev brigadirding tory atyna mindi.

14-mamyr. Sharmay toby auylgha tang ata oraldy. Týnde múnda desantshylardyng bolyp ketkenin, Ataghojiyevtyng habaryn estip bildi. Auylda tosqauyl qaldyryp, ózi jedel qimyl tobynyng negizgi kýshimen Saryqasqada atys bolghan jerge bardy. Sol manda jýrgen Dekeev tobyn alyp, qúdyqtyng basyn qarap shyqty. Desantshylar qúdyqty týsken boyda tauyp, pulemet әkep ornalastyryp, basqa da qaru-jaraqtaryn jinaghan eken. Qysyltayang tua qalsa Jemning jarghabaghyna týsip, boy tasalap ketu ýshin solay qaray say-salany qualap transheya qazyp qoyghan. «Bizdermen atystan keyin Bektúrliyevti alyp, at-kólikterge oq-dәrilerin artyp, tang qaranghysyn paydalanyp, qazghan saydyng boyymen Jemge aparatyn qoynau-qolatqa týsip, tang atqansha Jemdi órley qashyp ketken eken», – dep eske alady T.Dekeev. Sol jerde Sharmaydan jaudy óksheley quyp, Alataugha kirgizbey ústau turaly tapsyrma alghan Dekeev toby Jemdi jaghalap jolgha shyghady. Jigitter jolda oq dausynan dýrkirey qashyp ketkenderine namystanyp, ózara jiger janidy.

– Shirkin, endi bandylardy keziktire qalsaq, eshqaysysyn attatpaspyz! – dep kijinedi orta boyly, tolyqsha kelgen qara torynyng óndisi Ermek Kórpekov. Ójet minezdi, shapshang qimyldy, qazaqsha-orysshany aralastyra sóileytin jiyrma ýshtegi albyrt jigit eken ol kezde.

– Búlar baqayshaghyna deyin qarulanghan top. Olar saghan qashyp-pysyp jýrgen qarusyz dezertir emes, – dep saqtandyrady ony izkeser Sana Qalmúratov shalghayy miyghyn japqan úzyn múrtyn shiratyp qoyyp.

– Baysheken-Bayshyghan bizdi jaugha jaqsy keziktirse, ústau degen ne, tәiiri! – dep sózge aralasty úzyn boyly, aqqúba, qyr múryn, qalyng qabaq, 21-degi shapshang minez qyzba Amandyq. – Ermek dúrys aitady, byltyr qysta Beybit kólining qalyng qamysyna tyghylyp alyp, qús myltyqpen qarsylyq bildirgen, Bozsha bastaghan on bes qashqyndy qolgha týsirgen biz emes pe edik!?

Osy kezde Jaqa Núrghaliyev:

– Isting mәnisi bandylardy qolgha әbden alghanda belgili bolady ghoy, qazir nesine basymyzdy qatyramyz, aman bolayyq, – dep әngimeni tújyrdy.

Búlar osylay Jemdi órlep jýre bersin, egin auylda ne bolyp jatyr eken, soghan keleyik.

Saryqasqanyng qúdyghynan oralghan Sharmay jedel qimyl tobyn ekige bólip, birin ózi basqaryp, ekinshisin Kochinning qarauyna berdi. Respublikalyq NKGB – NKVD basshylyghynyng habarlamasynan: Parashutshilermen alghashqy qaqtyghystan keyin opertop 17 adamgha kóbeytilip, oghan basshylyq jasau UNKGB 2-bólimi bastyghynyng orynbasaryna (Sharmaygha – M.T-M.) tapsyryldy. Jedel qimyl toby desantshylardy izdeuge kiristi. Jergilikti túrghyndargha súrau salu arqyly olardyng 14-mamyrda fermany tonap, brigadirdi alyp, belgisiz baghytqa ketkenin anyqtady.

Sol kýni Aqtóbe oblystyq NKGB basqarmasyna Jyloygha nemis parashutshileri týskeni jayly habar keldi. Jedel qimyl tobyn qúru sharasy jýrgizile bastady.

15-mamyr. Jedel qimyl toby Jemdi órley jýrip, iz kesti. «Tanertengi saghat 8-de Esenbaydan, yaghny auyldan 2 kilometr shyqqasyn mayor Sharmay joldas tәrtip etti, – dep jazady Q.Sәduaqasov. – «Milisiya leytenanty Qoyman Sәduaqasov, kolhoz mýshesi Botaghara Berdenbaev, ekeuing otryadtan 1 kilometr alda jýrip otyryndar. Sebebi, dúshpandar tasada jatyp ata qalghan jaghdayda jiyrma kisiden eki kisi shyghyn bolady, qalghan on segiz kisi tolyq qorshap alady» dedi». Oryndamasqa jay joq, ekeui bir-birine qarap alyp, algha týsti. Kýndizgi saghat 12-ning shamasy edi. Eki sholghynshy Jemning teristik betindegi Esenbay shaghylgha jetip, aralap jýrip, bir jartaq shaghylda desanttardyng tamaq ishken jerine tap boldy. Qaryndash, suhar nandar jatyr eken. Shaghyldan ýsh metr jerden Bayjan Ataghojiyevtyng óligin kórdi ekeui. «Dereu otryadty shaqyrdyq, – depti Qoyman. – Olar jetkenshe ólikke jaqyndap baryp qarasaq, marqúmdy jýresinen otyrghyzyp, mandaydan atqan eken». Otryad sol jerde desant tobynyng izi Jemnen ótip, Bayghanin audanyna qarasty «Terekti» kolhozynyng Qúlaqshiyde otyrghan siyr fermasyna qaray ketkenin anyqtaydy.

Al Akselirodtyng jazuynsha, desantshylar egin brigadasynan shyqqan kýni Janaseke deytin qystaugha, «jusannyng ashy iyisi búrqyraghan» shaghyn ózekke tayaghanda janbyr qúiyp ketedi. Jel búlttardy aiday, aspan ashylyp, Kýnning kózi jerdi qaytadan quyryp, kýidire bastady. Ýsti-bastary malmanday su bolyp, shópke qisaya ketken arandatushylar Aghaevtyng Bayjandy qystaudyng qyrqasyna ertip aparghanyna ýnsiz qarap jatty. Olar Aghaevtyng ne aitqanyn, sәten kóilegi dal-dúl bop jyrtylyp, qoly artyna baylanghan shaldyng oghan ne dep jauap bergenin estigen joq. Saghymmen búldyraghan qyrqada qarayghan eki nәrse kórinedi. Qarttyng Aghaevtyng betine týkirip jibergenin jatqandar bayqap qaldy, al anau jaylap pistoletin kezene berdi. Osy sәt tars etken myltyq dausy qúlaqty túndyrdy.

Serik Shәkibaevtyng bayandauynsha da, Aghaev toby ózen jaghasyndaghy qúmgha tang atqanda kelip jetedi. Jigitter sugha týsedi, qoy soyylyp, qazan asylady. Bayjannyng qolyn sheshedi. Brigadir ózennen su iship kelip, qúmgha jata ketken kezde Aghaev ony túrghyzyp, onasha jerge alyp shyghady. Onynshy may kýni týnde qayda bolghanyn súraydy. Bayjan Úyalygha barmaghanyn, fermagha barghanyn aityp, desant jóninde habar jetkizgenin moyyndamaydy. Búdan song Aghaev ony bauyryna tartyp, Germaniyadaghy tirlikterin әngimeleydi, bolishevikterdi jenip, Qazaqstanda ýkimetti óz qolyna almaq niyetin jetkizedi. Bayjandy óz jaghyna shaqyrady. Búghan shyday almaghan Ataghojiyev zyghyrdany qaynap, Aghaevty qylghyndyra bas salady. Astynda qalghan Aghaev myqty qoldan onaylyqpen bosay almaytynyn sezip, qaltasynan suyryp shygharghan pistoletpen Ataghojiyevtyng ónmeninen atyp jiberdi. Ólikti iyterip tastap, týregeldi.

Búl oqighagha qysqa ghana toqtalyp ótken Ótepbergen Álimgereevting dereginshe, «eline shýbәsiz berilgen Bayjan auyldan aulaqta, ózge oblyspen shekaralas Qarajar degen jerde qaza tabady».

Bayshyghan Bektúrliyevting balasy Tasymnyng aituynsha, 1963 jyly elge kelip, әkesi Bayshyghannyng әngimesin jazyp alghan Serik Shәkibaev Aghaevtyng Bayjandy óltirui turaly jogharydaghy әngimeni óz janynan qosyp jibergen.  G.Akselirodtyng mәlimetinshe, Bayjan ólgen kýnning keshinde «arandatushylar qosynan» eki desantshy – Bastaubaev pen Qaliyev qashyp ketedi.

Kýndiz Esenbay shaghylda desant toby ayaldaghan oryndy, Bayjan óligin tapqan Sharmaydyng opergruppasy, Q.Sәduaqasovtyng jazuynsha, «dúshpandardyng izimen Toghalaydyng qalyng qúman aralap, izding keyin, Qúlaqshiydegi fermagha qaray oralghanyn anyqtaghan son, kesh týsip ketkendikten Qúlaqshiydegi siyr fermasyna kelip, sonda qonbaq boldy».

Top ýy basyna 5-6 kisiden týsip, shaydy aldaryna endi ala bergende «Fermanyng Jemning shyghys betindegi bir bólek auylyna dúshpandar keldi» degen habar jetti. Saghat tili týngi 10-nan asyp túr edi. Operativtik top auyldy qorshay, «qarudyng auzyn ashyp» jatady. Osy kezde batys bette, eng shette ornalasqan Sәduaqasovqa tu syrtynan Kochin kelip, Berdenbaev ekeuin arttaghy shtabqa qosymsha otryad súrap habar jetkizudi әmir etedi. Búiryq alghan song Botaghara ekeui 50-60 shaqyrym artta qalghan shtab auylgha jóneledi. Búl – saghat 11.30-dyng shamasy edi.

Shәkibaevtyng jazuynda osy oqigha birshama tolyghyraq sipattalghan. Qisyndauynsha, desantshylar Esenbay shaghylynan qas qaraya attanady. Osy kezde tamshylap bastalghan janbyrdyng sony nóserge ainalady. Jemdi boylap, Qúlaqshiydegi mal fermanyng túsyna kelgende as iship, kiyimderin keptirip aludy oilaghan Aghaev qasyna Bom Bahy men Dinishev deytin desantshylardy ertip auyldy barlap keluge shyghady. Biraq auylgha kire beriste qarauylgha úrynyp, ýsheui keyin qashady. Qalghan jigitter auylda otryad bar ekenin bilip, Aghaevqa kómekke úmtylady. Osy qarbalas sәtte Bastaubaev pen Qaliyev sytylyp qasha jóneledi. Týn ishinde amaldary qúryghan top teristikti betke alyp, kete beredi. Búl kezde Jemning suyna týsip ketken Bastaubaev pen Qaliyev arghy betke shyghyp, kiyimderin syghyp alghannan keyin managhy mal auylgha kelip, tosqauyl otryadtyng qolyna beriledi.

Al endi búl týngi oqighany Dekeev qalay jetkizedi eken, soghan keleyik.

Onyng jazuynsha, Saryqasqadaghy qashudan song ózara jiger janysyp, sharqayraqtay bolyp kele jatqan jigitter de týnde sirkirep bastalyp, sosyn seldete jónelgen qalyng janbyrgha úrynady. Top basshysy panalaytyn jer izdegende, auyldan ala shyqqan Ospan degen kisi men Sana izkeser Jemnen bir shaqyrymday jerde «Terekti» kolhozynyng mal fermasy túrghanyn aitady. Top әlgi aitylghan auylgha jetip, ýilerding yghyn panalap túrghanda, anadaydan sylpyldaghan adam jýrisi estildi. Ermek Kórpekov shydamsyzdanyp:

– Kimsin? Toqta, atamyn! – dep dauystap jiberdi. Álgi adam qasha jóneldi. Top sonynan qudy. Kózge týrtse kórgisiz qaranghy. Aspandy torlaghan qorghasyn búlt. Qashqandardyng desant tobynan ekenin bilgen búlar: «Berilinder! Bosqa atysyp, qan tókpender!» dep aiqaylap keledi. Jauap bolmady. Qashqandar Jemning jarqabaghyna, nu qamystyng arasyna sinip ketti. Qughynshylar eki-ýsh ret qualay atyp jiberdi. Qarsy jaq dýrkin-dýrkin avtomat oghymen jauap berdi. Qughynshylar Jemning jaghasyna kelgende sudan maltyp shygha almay jýrgen eki kisini kórdi. Dekeev ýsterin boylata bir-eki ret atyp jibergennen keyin әlgi ekeui qoldaryn, myltyqtaryn kóterip, berildi. Tang qaranghysynda fonari jaryghymen bet-auyzdaryn kórdi.

Osy kezde Biash Amanjolov degen top mýshesi: «Oybay, mynalar qazaqtar ghoy!» – dep airan-asyr boldy. Búdan keyin qughynshylar desanttyng negizgi tobynyng sonyna týskende olar vintovkadan oq jaudyryp jaqyndatpady.

Sol kýni 14-mamyrda alynghan habargha sәikes jedel qúrylghan Aqtóbe NKGB oblystyq basqarmasy bastyghynyng orynbasary Lebedev pen rota komandiyrining orynbasary leytenant Ovsiyenko bastaghan 11 soldat jýk mashinasymen Kaspiy-Orsk múnay qúbyryn boylap Guriev jaqqa attandy. Bayghanindik ólketanushy Ibragim Ermekbaevtyng jazuynsha, Aqtóbe oblysy, Bayghanin audanynyng ortalyghy Jarqamystan Qúlaqshy auylyna qaray Jem ózenining boyymen operativtik top jiberilgen.

16-mamyr.Tang atty. Janbyr basyldy. Qughynshy top attarynyng er-toqymdaryn alyp, malmanday su bolghan kiyimderin keptiruge jayyp, bólinip-bólinip tamaqqa kiristi. Dekeev janyna Kórpekovty, Núrghaliyevty jәne Ayazbaevty alyp, qashqyndardy jauaptady. Semizshe kelgen tolyq qara ózin Áljan Bastaubaevpyn dep, al orta boyly, dembelshe, kóz janary shatynap túrghan ekinshisi Sydyq Qaliyevpyn dep tanystyrdy.

– Qalay keldinder? – dep súrady Qaliyevten jauaptaushylar.

– Samoletpen kelgenimizge 12-13 kýndey bolyp qaldy. Parashutpen týstik. Barlyghymyz 15 adambyz. Bastyghymyz ober-leytenant Álihan Aghaev. Ibragim Ermekbaevtyng jazuynsha, barlyghy on bes adam týsken, onyng bireui týnde belgilengen kvadrattan әdeyi qashyqtau týsip, parashutyn jerge kómip, týn jamylyp Aqtóbe oblysynyng Qarauylkeldi auylyna qaray ketedi.

– Fermagha nege búryldyndar? — dep súrady odan әri tergeushiler.

– At ýstinde kele jatqan bastyghymyz Aghaev ong jaqtan jaryq kóringen kezde jol kórsetushiden: «Búl jerde ne bar?» dep súrady. Jol kórsetushi: «Búl manda Aqtóbe oblysynyng Terekti kolhozynyng ferma ortalyghy boluy kerek» dedi. Sonda Aghaev: «Biz Guriev oblysynyng jerinen shyghyp ketkenimiz be?» dep oilanyp qaldy (negizinde Jem ózenining ong jaghlauy, atyraulyq enbekkerler otyrghan Janbiyke beyitine deyingi jer, tipti desant týsken Saryqasqa jazyghy da Aqtóbe oblysynyng aumaghyna qaraydy). Sosyn «Fermagha soghyp, dem alyp, keptirineyik, tamaqtanyp, jolgha azyq alayyq» dep, Bom Bahy ýsheuimizdi barlaugha jiberdi. Bir mezgilde Bom Bahi: «Oybay, myna auylda otryad bar eken, jýrinder tezirek, qashayyq» degen song qashyp baryp Jemning jarynyng astyna týskenimizde qaranghyda bayqamay sugha qoyyp kettik.

– Qaru-jaraqtaryng qanday?

– Jenil eki pulemet, segiz avtomat, toghyz vintovka, on mauzer-pistolet, bes-alty granata, azyn-shoghyn oq-dәri bar. Kóp zatty týsken jerimizge kómip kettik. Ishinde barlyq kerekterimen ýsh radioqabyldaghysh, ýsh mynday antisovettik listovka, toltyrylghan әrtýrli sovettik dokumentter (әskery biyletter, pasporttar, orden-medalidar), saghattar, tórt meshok sovet aqshasy, kauchukti mórler, shtamptar, búdan basqa әieldin, er adamnyng әrtýrli kiyim-keshekteri bar.

Alghashqy jauap alu osymen bitti de, Dekeev Ayazbaevty, Núrghaliyevty jәne Amanjolovty aidauyl etip, tútqyndardy «50-60 shaqyrym artta qalghan, «Terekti» kolhozy jerinen qúrylghan shtabqa» tabys etuge jiberdi. Ózderi desant tobynyng izimen jýrip ketti.

Shtabta tútqyndardan ekinshi ret jauap alynady. Shәkibaevtyng jazuynsha, búl jauaptauda Kochin men Shәripov desant tobynyng qaramyn, kelgen maqsatyn, bara jatqan baghytyn anyqtaydy. Ekinshi týsken desant tobynyng kerek-jaraghynyng jasyrylghan ornyn biledi. Biraq alghash, 3-mamyrda týsken toptyng zattary qayda ekendigi belgisiz kýiinde qalady.

Almatylyq chekister anyqtamasynan: Kirov kolhozynyng fermasynda tosqauylgha qaldyrylghan jedel qimyl tobyna 16-mamyrda Basshybaev, Jaqypov degen eki parashutshi kelip, óz erikterimen berildi. Olar toptyng jalpy sanyn, basshysyn atady jәne Saryqasqa qúdyghynyng janynan baza jasap, әkelgen zattaryn eki jerge kómip ketkenderin habarlady. Toptyng endigi baghyty shyghys bet, Jem ózenin órlep jýru. Aghaevtyng oiy – izderine týsken gurievtik toptardy qalayda adastyryp ketu. Qashqyndardyng aituynsha, qalghan parashutshiler Aghaevtyng núsqauyna sәikes ólispey berispeuge, songhy oqtary qalghansha atysugha, taqa bolmasa ózderine qol júmsap óluge bekingen.

Ybyray Óteuovtyng dereginshe, 18-mamyr kýni (16 mamyr bolu kerek) sәskede egin auylyna desant tobynan jyrylyp qalyp qoyghan eki adam keledi. «Mynalar eki adamdy qarsy jiberdi, – deydi estelik iyesi. – Ana ekeui qol kóterdi. Qol kótergesin myna ekeui jabyla shauyp jetip, ekeuin týigishtep auylgha aidap әkeldi, júlqylap, kiyimderin jyrtyp sheshindirdi, tintti. Ekeuin eki mashinagha otyrghyzyp, Saryqasqagha alyp ketti. Qopyraghan tórt qap aqshany kórdik. Zattaryn – 14 shtuk parashut, er-toqym, t.b. ekinshi mashinagha tiyedi. Qyzyl bylgharymen tystalghan sandyq-rasiya boldy. Parashut aq jibekten, qalyn, juan arqandary bar».

Sol týni egis brigadasynda qalghan Volkovqa Ataghojiyevting otqa úshqan jerin habarlaudy jәne qosymsha otryad keltiru jayly súranymdy jetkizuge jiberilgen Sәduaqasov pen Berdenbaev ne kýide edi?

Búlar brigadada ornalasqan ilki shtabqa 19-mamyrda, tanertengi saghat 7-de jetedi. Shtab bastyghy Volkov ózine qajet mәlimetti alghannan keyin jaushylargha eki saghat demalys berdi. Qoyman men Botaghara shamaly tynyghyp alghan song Kirov kolhozynyng basqarmasy Yqsan Atshybaevty qastaryna alyp, Bayjannyng ýiine estirtuge bardy. Sol kýnde onyng Jaqan degen inisi, toghyz jasar er balasy jәne alty jastaghy Shayy deytin qyz balasy bar eken. Jamanat habardy estirtu onay bolsyn ba. Botaghara odan-búdan hal súrap, jan-jaghynan oraghyta berdi. «Men de “fashister әskerining beti qaytqanymen, jau әli de kóp bolyp túr ghoy” dep ainala sipay berem», – dep әngimelepti Qoyman. Jigit shaghynda ýlkenderden estigen, Toghys degen baydyng jalghyz balasy ólip, sony estirtuge barghan Edige biyding sózimen: Aqsúnqar úshty úyadan, / Qol jetpeytin qiyadan. / Aqsúnqar qoldan úshty, / Allanyng әmiri kýshti. / Túyaghy býtin túlpar joq, / Qiyaghy býtin súnqar joq, degeninshe sezimtal әiel jýregi jaghdaydy birden sezip, dauys ete bastady. Oghan bala-shaghanyng jylauy qosylyp, ýi-ishi u-shu bop ketti. Sondaghy Bayjannyng bәibishesining joqtauy: Qayghy degen qatty dert, /Oqtan osal batpaydy. / Qansha qapy sheksem de, / Turalay qúryq kelgen kýn, / Srokty kýnnen aspaydy. Azaly dauyspen zar enirep, otyrghan ýsheuining say-sýiegin syrqyratty. «Qoldan keler jәrdem joq, tezdetip jol jýrip kettik, sonymyzdan zarly dauys kópke sheyin estilip jatty», – deydi Qoyman.

Kóp keshikpey ekeui Volkovtyng bastauyndaghy 20 kisilik otryadtyng qúramynda auyldan shyqty. Baghyt – Aqúshan, Qanjygha taulary...

(jalghasy bar)

Maqsat Tәj-Múrat

Abai.kz

15 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3512