Júma, 29 Nauryz 2024
Qúiylsyn kóshing 7244 4 pikir 11 Nauryz, 2019 saghat 11:31

Jat júrttaghy 2 million balanyng taghdyryna alandauymyz kerek

«Otandastar» qorynyng bastamasymen bastalghan ong bastamalar shettegi aghayyn jәne olardyng elge oralghan ókilderine az da bolsaq shuaq syilaghan synayly.

Tәuelsizdik alghan jyldary QR Preziydenti N.Nazarbaevtyng «Alystaghy aghayyndargha aq tilek» atty әigili hatynda: «Atamekenge kelemin deushilerge jol ashyq, ata-baba  әruaghy  aldarynnan jarylqasyn!», – degen aq tilegi joldap, aghayyn kóshining aghyluyna búida bolyp edi.

Sodan beri talay is atqaryldy. QR Preziydentining Jarlyghymen 1996 jyly qabyldanghan «Shet eldegi aghayyndargha qoldau kórsetu turaly mem­lekettik baghdarlama» jәne 1997 jyly qabyldanghan «2000 jylgha deyingi kóshi-qon sayasatynyng negizgi baghyt­tary» turaly quatty qújattar kóshi-qon ýrdisindegi jemisti kezenge esik ashqan bolatyn. BÚÚ-na mýshe 193 memleketting ishinen tek qana tórt memleket repatrianttardyng tarihy otanyna oraluymen memlekettik dengeyde ainalyssa, Qazaqstan sonyng biri jәne biregeyi bolyp, Germaniya, Izraili jəne Resey Federasiyasymen ýzengiles júmys atqardy.

Dese de, arada san týrli ózgerister men kedergiler tudy. Ózining tarihy mindetin oryndap bolghan kóshi-qon Agenttigining qyzmeti toqtap, ol Enbek jәne Halyqty әleumettik qorghau ministrligining kósh-qon komiyteti bolyp júmys istegen bolatyn. Odan keyingi jerde, 2011 jylghy 22 shildede «Halyqtyng kóshi-qony turaly» zany ózgertuler men tolyqtyrular arqyly qayta qabyldanyp, 2009-2011 jyldargha arnalghan «Núrly kósh» baghdarlamasy alghashqy qadamda sәtti jýzege asyryla bastap edi.

Keyinnen Kóshi-qon komiytetining Ishki ister qúzyryna beriluimen búl júmys bir mezet toqyrau kýiine úshyrady. Tipti kvota berushilerdi emes, kvota alushylardy kinәlap, qughyndau jәne kinәni alystaghy aghayyndar ókiline artu syndy kelensiz jaghdaylar jýz berdi. Sóitip kósh bir mezet toqyraugha úshyrady.

Songhy bes-alty jyl ishinde kóshi-qon qyzmetining ayaq alysy tipti de bayaulap, alystaghy aghayyndy úmyta bastaghanday kýy keshtik. Bizding búl synayymyzdy andaghan alys-juyqtaghy bauyrlardyng atajúrtqa qadam attau belsendiligi de tómendey bastady. «Jyghylghangha júdyryq» degendey dәl osy kezde diny kózqarastargha degen shektemeni syltau etken qytay biyligining ondaghy aghayyndargha jasaghan qysymy da jýz berdi. Halyq daghdarysty kýige týsti. Últjandy azamattardyng úiqysy búzyldy. Bireuler shynayy niyetimen últ taghdyryna alandasa, endi bireuler qytay sayasatynyng qyspaqty kýiinen jeke paydasynyng úpayyn izdedi.

Qansha degenmende ordaly elmiz ghoy. QR Syrtqy ister minstrligi qytay tarapyna әlde neshe mәrte hattar men saualdar joldap, aghayynnyng auyr kýiine alandaushylyq bildirdi. Elbasynyng tikeley tapsyrmsymen «Otandastar» qory qúryldy.

Degenmende «jetim bala – kekshil» demekshi, kóshi-qon sayasatynda tuyndaghan bir izge týse almaushylyq pen qúzyrly mekemening «qyryq qúbylghan» ózgerisi aghayynnyng selkeu týsken sezimin týbegeyli oyata alghan joq. Dәl osynday sәtte, jaqynghy kýnderden bergi «Otandastar» qorynyng qandastar taghdyry taqyrybyna oiysuy eski jaranyng jazyluyna jasalghan jana emdey ýmit shoghyn ýrledi.

Osy orayda alysta qalghan aghayyn jәne olardyng otangha oralghan ókilderine biz qalay kómektese alamyz deytin saualdyng tuuy da zandy.

Endeshe, osy taqyryptar tóniregindegi óz oilarymdy ortagha sala keteyin:

Birinshiden, Syrtqy ister minstirligi jәne onyng sheteldegi konsuldyq bólimderi men elshilikteri basqa elde túratyn qandastarmen tyghyz qarym-qatynastaghy júmys tәrtibin qalyptastyru kerek. Últy qazaq adamdardyng kedergisiz júmys bitiruine barynsha qolayly shart-jaghdaylar jasauy qajet. Órkeniyetti elder repatrianttardyng óz elderine qonys audaruyn eng aldymen shet elderde úiymdastyrady. Olarda  Otanyna  kóship kelgisi keletinderding barlyghy aldyn ala tizimdeledi. Jәne baratyn auyl-aymaghy men ondaghy ýi-jayy, júmysy barlghyghy aldyn ala jýieli týrde josparlanady. Bizge de osy tәjiriybelerding ozyq ýlgisi kerek. Naqtylap aitqanda, Qazaqstan Respublikasynyng sheteldik mekemelerining etnikalyq qazaqtardy kóshirip əkelu is-sharalaryna qatysuynyng zannamalyq bekitilgen tetikterin barynsha bekemdeu qajet degen sóz.

Ekinshiden, qandastargha qatysty barlyq joba-jospardy atqaruda Syrtqy ister ministrligi, Ishki ister ministrligi, Bilim jәne Ghylym ministrligi, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi, t.b. qúzyretti organdar birlesken joba qabylday otyryp, shettegi qazaqtar qonystanghan eldermen әr týrli enbek, kóshi-qon, bilim almasu sharttaryn jasasuy jәne Qazaqstandaghy jergililikti  әkimdikterding mýmkindigimen ony bekemdep, iske asyrudy qadaghalauy kerek.

Shettegi qandastardyng elge oralghan ókilderi turasynda aitqanda, memlekettik kóshi-qongha jauapty mekemeler ghana emes, oblys, audan, auyl әkimderi syndy jergilikti әkimshilikterding de ózindik zandyq jauapkershiligi boluy qajet. Osy arqyly oralmandardyng túrghyn ýy jәne de basqa da jer telimderin tegin paydalanuyna, júmys aluyna, jekeshe kәsiptermen shúghyldanuyna, nesiyelermen qamtyluyna keninen jol ashqan jón.

Ýshinshiden, Qazaqstan Respublikasy zeynetaqy məseleleri boyynsha ekijaqty kelisim jasamaghan shetel memleketterinen kelgen zeynet jasyna jetken oralmandargha zannamagha negizdele otyryp belgili mólsherdegi zeynetaqy taghayyndaudyng shartsyz iske asatyn joldaryn qarastyru  qajet.

Tórtinshiden, oralmandardyng qazaqstandyq qoghamgha yqpaldasu dərejesin arttyru maqsatynda «Núrly kósh» baghdarlamasyn basqasha formamen, jana ýlgide iske asyrudyng  tetikterin qarastyryp, kóshi-qondyq jana baghdarlamalar jasau qajet.

Besinshiden, oralmandardyng tarihy Otanyna kele salysymen túratyn jerinde menshik qúqyghynda túraqty túrghyn ýii əli joq ekenine qaramastan, birden túratyn jerlerinde túraqty tirkeuge alynuyn, kóshi-qon kuәligin, yqtiyarhat, azamattyq aluyn barynsha jenildetu qajet.

Altynshydan, shettegi qazaqpen bolghan әr týrli enbek kelisim shartyn iske asyryp, olardyng uaqyttyq enbek jolymen Qazaqstan Respublikasynda  túryp qaytuyna da belgili jaghday jasau kerek. Enbek shartymen kelushi últy qazaq júmyskerlerding osy Otangha túryp qaludy qalaushylary bolsa, olardyng talap-tilegin de erekshe eskeru qajet.

Jetinshiden, ózge júrtta otyrghan óz tuysqandaryna kómektesuding әlemdik tәjiriybeleri az emes. Qandastaryna qol úshyn berudi paryz sanaghan bauyrmal elder shet eldegi últtyq mәdeny ortalyqtaryna budjetten arnayy qarjy bólip, naqty qoldau jasau arqyly ózgening qúshaghyndaghy óz últynyng ókilderine belsendi kómekter kórsete alady. Mysaly, Ontýstik Koreya Almatydaghy ADK mәdeniyet sarayyn satyp alyp, Korey mәdeny ortalyghyna ainaldyrdy. Al soltýstik Koreya bolsa Qytay memleketimen enbek kelisim sharty arqyly әr jyly óz qandastaryn top-tobymen elderine әkelip merzimdi enbek ettiredi. Sol arqyly olardyng últyq bolmysyn saqtauyna, tipti azdap qonys audaruyna da belgili dәreje yqpal kórsete alady. Germaniya eli de Qazaqstandaghy nemis mәdeny ortalyqtaryna naqty qarjylay  kómek kórsetip keledi. Tipti ózining «Otany joq» dep kemsituge úshyrap jýrgen úighyr týrikterining de әr elde (bizding elde de) mәdeny ortalyqtary bar. Izraili men Germaniyanyng ozyq tәjiriybesine sýiener bolsaq,  olar memleketke alaqan jayghannan góri, últ patriottary arqyly «Últtyq kóshi-kon qoryn» qúru jolymen de óz qandastarynyng mýddesine tiyimdi biraz  mәseleni sheship keledi. Qytay últy da óz topyraghyndaghy halyq sanynyng qauyrt artuyna baylanysty han últy júmyskerlerin ózge elderge aparyp júmystandyrushylargha әr týrli qarjylyq qoldau bildirip otyrady.

Jogharydaghy tәjiriybelerden qaraghanda, qandastargha kórsetiler ruhany kómek, әriyne, mәdeny ortalyqtar arqyly jýzege asady. Elshilik qyzmetining – Syrtqy ister ministrligining qúzyrettiliginde boluyna baylanysty ol ózge elding ishki isine aralasa almaydy. Al qazaq mәdeny ortalyqtarynyng últ birligi arqyly atqarar júmysynyng ayasy ken.

Búl barysta Qazaqstan tarapy baylanys jasaushy elmen eki jaqty qarym-qatynastardyng kýshengin jәne strategiyalyq әriptestik qatynastardy paydalana otyryp, ondaghy qazaqtardyng tól mýddesine say keletin jәne últtyq ruhyn nyghaytatyn jýieli, nysanaly jәne bayypty sayasat jýrgizui qajet bolady. Múnda әsirese Mәdeniyet jәne Aqparat ministrligi men Bilim jәne Ghylym ministrligining kómegine kóp zәrulik tuady. Atap aitqanda, sheteldegi qazaqtyng ruhany әlemine tikeley әser etetin – kitap, gazet-jurnal, kino, radio-televiziya, әn-kýi, bi, suret syndy óner tuyndylary, әr týrli mәdeniyet almasular, oqushylardyng bir-birine barys-kelisi arqyly ótetin olimpiadalary, sporttyq bәseke syndy qarym-qatynastar barynsha terendeui kerek.

Segizinshiden, shetel qazaqtaryna qatysty zattyq mәdeny jәdigerler men últymyzgha qatysty barlyq qúndylyqtardy otangha oraltudy jedel túrde qolgha aluymyz kerek.

Qazir shetelde 5 milion qazaq otyr. Olardyng bir miliony elge oraldy desek te, ýrim-bútaghymen qosqanda әli de bolsa, shettegi qazaq sany bes milionnan asady.

Tәuelsizdik alghannan beri qaray qazaq ruhaniyatyna shetten kelgen aghayynnyng ýlesi az bolghan joq. Týrkiyadan atajúrtqa oralghan Halifa Altay «Qúran Kәrimdi» qazaqshalap, onyng bir million danasyn osy elge bayghazy etip úsyndy. Qazaq eline oralghan mýiizi qaraghayday ghalymdar men qalamgerler de tom-tom enbekter berdi. Tipti qazirge deyin shetelde túrsa da qazaqtyng әdebiyeti, mәdeniyeti, tarihy tónireginde qalam tartyp jýrgen qanshama qandasymyz bar.

Kóz aldaghy qazaq әlipbiyining ózgerui men qytay syndy elderdegi qandastargha jasalghan búghau sebepti sheteldegi qazaqtargha qatysty qúndy dýniyelerding bizden alystyp, bólinip qalu qaupi tuyndauda. Sheteldegi nemese shetelden oralghan qandastardyng әdebiyeti men mәdeniyetine, ruhany әlemine janashyrlyq tanytu – qazaqtyng týgendelip jatqan bay qazynasyna degen qamqorlyq qana emes qazaq ruhaniyatyn bayytugha qosqan ýles sanalady.

Sol sebepti de osy ýrdisterding sheshiluine ong yqpal etip, Elbasynyng «Úly dalanyng jeti qyry» maqalasynda aitylghan tól tarihymyz ben tól múramyzdy ardaqtap el kәdesine úsynu ýshin – «Álem qazaqtarynyng ruhaniyat ortalyghyn ashu», «Shetel qazaqtarynyng kitaphanasy»-syn ashu t.b. kóptegen saualdar tuyndap otyrghanyn aiqyn sezinuimiz kerek.

Toghyzynshydan, sheteldegi 5 millionnan artyq qandasymyzdyng jartysyna juyghyn balalar qúraydy. Bala baqshadan orta mektepke deyingi balalarynyng sany eng keminde 2 miliongha jetedi. Olay bolsa jat júrttaghy ýsh million ereksekterdi aitpaghan kýnning ózinde, eki million qazaqtyng qara kóz úl-qyzy dýniyening týkpir-týkpirinde ózge últtyng qúshaghynda bilim aluda.  Endeshe biz olargha qanday qoldau kórsete alamyz? Ony tarhy otanyna tartudyng qanday joldary bar?

Atap aitqanda, shetelde oqyp jatqan qazaq balasy Qazaqstangha bir jolata kóship kelmese de, qazaqstandyq «Qazaq balalaryn qoldau ortalyghy» negizinde olardyng bizde (Qazaqstanda) bilim aluyna, sporttyq jarystargha qatysuyna, týrli jobalar men bәsekelerge, bәigelerge qatysuyna, jazghy demalys kezinde lagerlerde boluyna mýmkindikter tudyruymyz kerek. Múnday júmys atalghan mekemelerding qúziretiligi arqyly tikeley iske aspaytyn jaghdayda, shetelde túratyn qazaq mәdeniyeti  ortalyqtarynyng basshylary eng әueli Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghyna, QR-nyng Syrtqy ister minstrligine, Bilim jәne Ghylym minstriligine, Mәdeniyet jәne sport minstriligine jeke-jeke hattar jazyp, atalghan ótinishting iske asuyn Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy men «Otandastar» qory óz moynyna aluy qajet.

Atalghan is-sharalardaghy jobanyng eng manyzdysy jәne eng tiyimdisi shetelde túratyn qazaq balasynyng jazdyq demalys orayynda Qazaqtanda uaqytsha túryp qaytuyna mýmkindik jasau bolyp tabylady. Naqtylap aitqanda, eng әueli sheteldegi bala baqshadan orta mektepke deyingi qazaq balasynyng sandyq mәlimetin alu qajet. Sol sandyq mәlimet negizinde әr jylgha bólingen bala baqsha, bastauysh, orta buyndar boyynsha jospar jasalghany jón. Múnyng ishinde Memlekettik jobalargha, jazdyq lagerlerge sәikes keletinderi boluy mýmkin, sәikes kelmeytinderi boluy da mýmkin. Bilim jәne Ghylym ministrligining joba-jospary men baghdarlamalaryna sәikes kelmegen jaghdayda qoghamdyq úiymdardyn, jergilikti әkimderdin, demeushi azamattardyng kómegi kerek bolady. Tipti belgili payyzdyq shart qoyylsa balanyng ata-anasy da eng joq degende ýshten bir shyghynyn óz moynyna aluy mýmkin. Alayda, qarjygha baylanyp qalmay, jobanyng iske asuyna kirisetin batyl qadam men senim kerek. Osylay bolghanda shettegi eki miliion qazaq balasynyng әr jyly kem degende, on payyzy, yaghni, 2 mynnan artyghy Atajúrtqa kelip qaytuyna belgili dәrejede yqpal etuge bolady.

Jazdyq lagerlerding uaqyt merzimi men qamtityn mýmkindikteri jaghynan alghanda barlyq ministrlikter men oblys әkimderi óz mýmkindikterin negizge ala otyryp, әr týrli memorandumdar men kelisim-sharttar jasauy kerek. Ár oblys, audan óz mýmkindigi negizinde jazdyng eki ailyq merzimine arnalghan óz jobasyn úsynghany jón. Qansha balany qamty alatynyn da kórsetui kerek. Jýieden elimizding turistik aimaqtaryn negiz etken jón. Jergilikti eldi mekenderding tiyimdi shart-jaghdayyn nazargha ala otyryp shetten oralghan qazaq balasynyng – qazaq til-jazuyn ýirenuin, últtyq salt-sana, dәstýrdi biluin, últtyq óner men sportqa beyimdeluin iske asyrugha bolady.

Qazaq dalasynyng kórikti aimaqtaryn kóruine jaghday jasau kerek. «Qasiyetti qazaq jeri», «Mәngilik el múraty», «Ruhany janghyru», «Úly dalanyng jeti qyry» – osynyng bәri bala sanasynan oryn alady. Qazaqqa degen, Qazaqstangha degen otandyq sezimi terender edi.

Oblys nemese qala mýmkindigindegi on jerden «qazaq balalaryn qoldau ortalyghyn» jasaghan jaghdayda әr ortalyq kem degende әr jyly 200 balany qamtysa, onda jylyna 2000 balany erkin qamtityn edik. Jylyna sheteldegi balanyng 10 payyzy qamtylsa, osy shara dәstýrge ainala kele alys-juyqtaghy qazaq balasy tabighy týrde atajúrtyna beyimdeler edi. Tipti osy topyraqqa oralu iydeyasyna da ong әser etken bolar edik.

Sheteldegi qazaq balalaryn otangha tartu tek qana sol balalardyng qazaqtyghyn saqtap qaluyna tikeley yqpal etip qalmastan, bolshaqta olardyng qazaq eli ýshin enbektenu iydeyasyna da zor dәrejede yqpal eteri anyq.

Elimizde jolgha qoyylyp otyrghan turistik mәsele turaly aitqanda, ósip kele jatqan qazaq balalarynyng osy ólkening oi-qyryna degen mahabbatynyng oyanuyn qalyptasyryp, olardyng ata-anasy, dos-jarany, kórshi-qolany degendey ainalasyndaghy toptardyng qazaq eline turistik saparmen keluine de belgili dәrejede ong yqpal etui mýmkin. Ata-ana óz qarajatymen kelgen jaghdayda olardyng balalarymen birge boluynyng da әr týrli jolyn qarastyrudyng artyqtyghy joq.

Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy men «Otandastar» qorynyng jetekshiliginde «Qazaq balalaryn qoldau ortalyghy» ashylsa núr ýstine núr bolar edi. Atalghan jobany iske asyrudyng naqtyly mýmkindigi qolgha alynsa, әr elder boyynsha jeke-jeke josparlar jasap, ondaghy qazaq balasynyng otanynda boluynyng ontayly jobasy men joldaryn, baylanysu tәrtibin jasaugha bolady. Atalghan mýmkindikter iske assa qazaq balalarynyng Qazaqstanda qalyp bilim aluyna da әr týrli jaghdaylar jasaghan bolar edik.

Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng 2019 jyldy jastar jyly dep jariyalaghanyn eske alsaq, jastyq dәurenning basy bolghan orta mektep satysyndaghy qazaq balalaryn otangha tartu sol bastamagha degen eng tiyimdi qoldau bolar edi.

Jogharydaghy oi-jobalardy iske asyru ýshin memlekettik mekemeler, qoghamdyq úiymdar, últ janashyrlary ortaqtasqan iydeya birligin qalyptastyryp, últqa shynayy qyzmet etuding berik qamalyn jasau qajet. Sonda ghana «bir qazaq bar qazaq ýshin», «bar qazaq bir qazaq eli ýshin» qyzmet etu iydeyasyn iske asyra alamyz.

Jәdy Shәkenúly, jazushy

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2264
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3555