Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
6708 7 pikir 28 Jeltoqsan, 2018 saghat 13:03

Janalyqtaghy jana muzey Stalinning sayasatyn әshkereleuge jol ashady

1937-1938 jyldardyng qazaq tarihynda qaldyrghan qasireti orasan. Oghan sebep - Stalindik jýiening halyqqa jasaghan ozbyrlyghy. Onyng shekten shyqqany sonsha, últtyng ziyaly túlghalarynyng barlyghy jazyqsyz tútqyndalyp, әiel-bala shaghasyna deyin qughyngha úshyrady. Stalindik rejimning sol bir jabayy sayasatyn býgingi tәuelsiz qogham qatty aiyptaydy.

Býginde sol arystardyng sýiegi Almatynyng manyndaghy Janalyq auylynda jatyr. Búl manda osy uaqytqa deyin 4 mynnan asa bozdaqtardyng sýiegi tabylypty. Juyrda sol qúrbandargha arnap eskertkish ornatylghan bolatyn. Al, kýni keshe memorialdy múrajay el iygiligine berildi.

2019 jyldyng nauryz aiyna josparlanghan muzey Almaty oblysy әkimdigi jәne Shәmil Qojahanov syndy azamattardyng qoldauymen merziminen búryn ayaqtalypty.

Muzey ýsh zaldan túrady. Birinshi zalda  - 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisinen bastap, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisine  deyingi qazaq halqynyng totalitarlyq jýiege qarsy qozghalystary kórsetilgen.

Ekinshi zal – “Aza tútu zaly” dep atalady. Onda jazyqsyz atylyp ketken 1425 adamnyng aty-jónderi taqtagha jazylghan. Jәne, zalda tórt elektrondy dýngirshek túr. Sol dýngirshekting týimesin basyp qalsanyz belgilengen adam turaly eki tilde mәlimet beredi.

Ýshinshi zal – “Ádilet” tarihi-aghartu qorynyng júmystaryna arnalghan. Ayta ketu kerek, búl isti bastan-ayaq úiymdastyryp jýrgen de osy “Ádilet” qoghamdyq qory. Onyng jetekshisi Gharifolla Ánesting aituynsha, sol manda qordyng 15 ga jeri bar. Qordyng eng basty maqsaty da sol jerge osynday ýlken muzey salu bolypty.

Múrajaydyng ashylu saltanatyna Almaty oblysynyng әkimi Amandyq Batalov kelip, muzeyge qyzmettik kólik tapsyrdy.

Amandyq Batalov, Almaty oblysynyng әkimi:

- Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng “Ruhany janghyru” baghdarlamasy, odan keyingi "Úly dalanyng jeti qyry" atty maqalasy jaryq kórgenin bilesizder. Sonyng negizinde ónirimizde osynday irgeli júmystar istelip jatyr. Biz bolashaghymyz dúrys  bolsyn desek, búrynghy tarihymyzdy úmytpauymyz kerek. Qazaqta “óli razy bolmay, tiri bayymaydy” degen ýlken sóz bar.

Búl jerde Sәken Seyfulliyn, Iliyas Jansýgirov, Oraz Jandosov taghy basqa qanshama bozdaqtarymyz jatyr. Solardyng topyraqtary torqa bolsyn. Endi elimizde múnday qasiretti jaghday eshqashan bolmasyn. Solardyng ruhtary bizdi әrqashan qoldap-qorghap jýrsin.

Sonymen qatar, oblys әkimi óz sózinde búl aumaqty aldaghy uaqytta tútas memorialdy keshen jasaugha kómektesetinin aitty.

Búl qughyn-sýrgin qúrbandaryna arnalghan Astana men Shymkentten keyingi ýshinshi múrajay. Muzey mengerushisi Gharifolla Ánes aldaghy uaqytta búl nysan respublika dengeyindegi ýlken ghylymiy-zertteu ortalyghyna ainalu kerek deydi.

Gharifolla Ánes, múrajaydyng mengerushisi:

- Bizding maqsatymyz – osy jerge ýlken ghylymy ortalyq jasau. Mәselen, Qazaqstanda kenestik jýiege qarsy 284 kóterilis bolghan. Ár kóteriliste 10-20-dan adam atylghan. Solardyng aty-jónderin bile bermeymiz. Jәne repressiyagha úshyrap aman qalghan Álimhan Ermekov siyaqty túlghalarymyz da bar. Odan bólek, Mongholiyada, Qytayda atylghan qazaqtar bar. Biz solardyng bәrining tizimin jasap qoydyq. Aldaghy uaqytta muzey osynday mәlimettermen de tolyghatyn bolady.

Jәne, osy 15 ga jerge ýlken panteon jasamaqshymyz. Reseyding әr qalalarynda atylghan ziyalylardyng sýiekterin nemese topyraqtaryn әkep qoidy josparlap otyrmyz. Sondyqtan búl sonday irgeli júmystardyng bastamasy ghana.

Áriyne, osynday jobalarymyzdyng barlyghyna qoldau kórsetip otyrghan oblys әkimi Amandyq Ghabbasúlyna erekshe alghys aitamyz.

Auyl adamdarynyng aituynsha, búl jerden adam sýiekteri men zattar jii tabylady eken. Mәselen, mausym aiynda auyldaghy Rahimov kóshesindegi eki jerden taghy da birneshe adamnyng sýiegi tabylypty. Onyng barlyghy sot saraptauyna jiberilgen.

Sonymen qatar, Almatynyng irgesindegi Búrynday auyly da osynday kiyeli jerding biri. Aldaghy uaqytta osy jer de ýlken tarihy oryngha ainaluy tiyis.

Beybit Qoyshybaev, tarihshy:

- Biz búl muzeyding ashylghanyna óte quanyshtymyz. Jalpy, qughyn-sýrgin tarihyn zertteu shyn mәninde Stalinizm tarihyn zertteu ghoy. Sol kezendegi ýsh dýrkin soqqan ashtyq apaty halyqtyng jartysynan astamyn alyp ketti. Sonyng bәrin jastar bilu kerek.

Jalpy, “Ádilet” qoghamy sol kezennin shyndyghyn ashu ýshin ÚQK men birlese otyryp kóp júmystar atqaryp keledi. Búdan keyin de atqara bermek. Mәselen, aldaghy uaqytta shette jerlengen túlghalarymyzdy elge әkelu, eng bolmasa solar jatqan jerden bir uys topyraq әkelip muzeyge qoydy josparlap otyrmyz.  

Sonday-aq, Stalinizmning halyqqa jasaghan qylmysyn tolyghymen әshkereleu ýshin de enbektenip jatyrmyz. Áriyne, múnyng barlyghy eng әueli jastardyng tarihyn bilip, Otanshyl azamat retinde qalyptasuyna yqpal etu maqsatynda istelip jatqan júmystar.

Týiin:

Kenes odaghynyng az halyqtargha jasaghan genosid qyrghyny men repressiya qúrbandarynyng óteuin talap etetin uaqyt keldi. Kýni keshe Ukraina otyzynshy jyldardaghy ukrain halqyna jasalghan ashtyqtyng genosid ekenin býkil әlemge dәleldep berdi. Al, qazaqtyng kórgen qyrghyny sol ukraindardan artyq bolmasa, kem emes. Endeshe biz de, sol kezenning súmdyghyn әshkerelep, әlemdik tarihtan óz baghamyzdy alugha tiyispiz. Janalyqta ashylghan búl múrajay sonday ýlken júmystargha jol ashsyn dep tileymiz!

Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz

7 pikir