Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 8679 14 pikir 28 Jeltoqsan, 2018 saghat 11:12

Astrahannyng songhy biyleushisi - Derbish Ály

Qazandy jerledik. Kezek Astrahangha keldi. Negizinde Qazan tatarlary Mәskeu ýshin әldeqayda quatty qarsylas boldy. Úlyq Múhamedting kezinen sanaghanda jýz jyldam astam uaqyt arystanday arpalysty. Sonyng 40 jylynda qazan tatarlary Mәskeu әskerinen basym týsip, salyq alyp otyrdy. Tipti Mәskeu knyazi II Vasiliydi tútqyndaghany belgili.

Al Astrahan...

Osydan tura 4 jyl búryn Qazan tatarlarynyng kesilgen basy Edilmen aghyp Astrahangha jetkende jergilikti halyqtyng zәreleri zәr týbine ketti. Ana jaqta Qazan kýl-talqan bolyp jatqanda Derbish Áli, Yamurchy, Aqkóbek degen biyleushiler taqqa talasty. Olardyng qyrqysyna jergilikti noghay myrzalary kómektesip otyrdy. Olardyng kóbi Mәskeu biyligimen sanasyp, beybit túrugha talpyndy. Múny jazba derekter rastaydy. Qazan tragediyasy óz eline tónerin ol sol kezden-aq tolyq týsingen Yamurchy orys kópesteri men elshilikterine shabuyldady. Onyng әreketi  jaghympaz noghay myrzalarynyng ýreyin úshyrdy. Ómirining mәnin Mәskeumen baylanystyrghan myrzalar IV Ivangha Yamurchynyng kózin qúrtyp, orys partiyasynyng senimdi ókili bolady degen niyetpen Derbish Áliyding kandidaturasyn úsyndy.

Aynalyp kelgende Yamurchyny ózderi taqqa otyrghyzyp, endi Mәskeuge qarsy shyqqasyn taqtan týsirui azattyq jolynda kýreskerding ruhyn syndyrghan edi. Endi onyng qoldaushylary sausaqpen sanarlyq qana. Býkil Astrahan handyghynyng halqy nebәri 100  myng shamasynda bolsa, onyng jartysynan kóbi eginshiler men balyqshylar. Ásker sany әri ketse 5000 adam. Múnyng teng jartysy mәskeulik myrzalar jaghyna shyghyp ketti. Osynday jaghdaygha qaramastan IV Ivannyng jibergen Yuriy Shemyakina bastaghan 30 000 orys әskerimen shayqasyp, jenilis tapty. Biraq shayqasta ólmedi, kishi noghay myrzalarynyng qolynan ajal qúshty. Áyeli tútqyngha týsip, balasy hristiansha shoqynyp, «Petr» degen esim aldy.

Al Derbish Ály taqqa otyryp, Mәskeu biyligin moyyndap, 3 myng Edil balyghyn berip, jan saqtady. Arada eki jyl ótpey jatyp Astrahangha orys armiyasy qayta keldi. Búl joly salyqpen qútyla almasyn bilgen Derbish Ály men onyng jaqtastary qalany tastap qashty. Qala ayausyz tonalyp, búl jer Mәskeu memleketining iyeligi dep jariyalandy. Al Derbish Áliyding taghdyry Safa Gereyden sәl ózgesheleu ayaqtaldy. Elinen airylyp, bezip ketse de dininen aiyrylmaghan ol aldymen Azau qalasyna, odan әri músylmandardyng qasiyetti mekeni Mekkege jetti.

Mýmkin ol óz handyghynyng hristiandar qolyna ótkenin, endi halqy dininen bezip, shoqynatynyn arab júrtyna aitqan bolar. Al arabtar bolsa orystyng ne ekenin, Ivan Groznyidyng kim ekenin de bilmeytin. Sebebi Ivan Groznyy masattana qaqqan shirkeu qonyraulary Kavkazdan әri aspay ýni óshetin.  Derbish Áliyding kózimen kórgen ýiilgen bastar, su betinde qalqyp jýrgen óli deneler arabtargha qiyal ghajayyp ertegidey estilgen bolar.

Al kózi ashyq oqymystylar sarghayghan Baghdat kitaptaryn aqtaryp jiberip búrynghy halifat kezindegi ibn Fadlannyng sayahattaryn eske alatyn. It túmsyghy batpaytyn orystyng nu ormany. Ayaqtaryna jabayy ang terisin orap alyp, kýrkeni mekendegen orystar  býgin myna Derbish Ály aityp otyrghan orysqa mýlde úqsas emes. Kezinde arabtar dýniyening eng soltýstigi dep ataghan Qazan, qajylardyng saparjayy Qajy-Tarhan endi joq.

Endi tek Mәskeu ghana bar.

«Mәueli daraq sayasynda otyryp, ertegining neshe sýleyin tyndap ósken arabtar aldarynda otyrghan myna adam han bolyp, kezinde altyn taqta otyrghanyn silekeyi shúbyryp tyndap otyr.“Myng bir týn” ertegilerinde aitylatyn siqyrly jýzikting kómegimen qayta elin basqaryp, barsha múratyna jetedi dep qiyaldady.

Alayda Derbish Áliydi eshqanday siqyrly jýzik qútqara almaytyn. Sebebi «Myng bir týn» degenimiz jay ghana ertegi. Al Derbish Áliyding ertegisi kózge jas әkeletin, tughan jerining topyraghyna zar qylatyn ertegi... jay ghana ertegi...»

Astrahannyng songhy hany Derbish Ály elinen jyraqta, tughan jerining bir uys topyraghy búiyrmaghan kýii Mekke qalasynda  dýniyeden ótti.

Rysbek Ramazanúly

Abai.kz

14 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2257
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3535