Auyrmaytyn adam joq. Al auyra qalghan jan dertine shipa izdep tezirek sauyghudy ghana oilaytyny belgili. Biraq alynbas qamalday des bermeytin dertter de kezdesedi. Ondayda auruy janyna batqan adam, amal joq, dәstýrli em-dom joldaryn izdeydi. Sonyng biri – tabighy shóptermen emdeu joly. Alayda adam tabighatyna ontayly osy amaldyng ózi búl kýnderi senimge selkeu týsire bastaghan kórinedi. Onyng sebebi nede? Senimsizdikten góri qauiptilikting de bel aluy mýmkin be?

Áriyne, býginde týrli aurulardy tabighi, yaghny emdik shóptermen emdeytin halyqtyq ortalyqtar elimizde barshylyq. Mәselen, Almaty qalasyndaghy sonday ortalyqqa barghan talay nauqas dertine shipa tauyp, alghys bildirude. Onday ortalyqtar, oryndar elordamyzda da boy kóterip jatyr. Bәrinen búryn qazaqtyng halyq emi bolyp tabylatyn tabighy shóptermen emdeuding tiyimdiligi joghary bolghandyqtan oghan jýginushiler sany da artyp otyr. Kópshilik tipten dertke daua tabylmaghan kýnde, әiteuir halyqtyq medisina amalynan auruyna auru jamamaytynyna senedi. Tek eng bastysy bilgir emshining qolynan em alu. Óitkeni bilgir, kәnigi emshi nauqastyng auru syryn tap bassa, onyng dertine shipa bolar shópti de tura tauyp, layyqty dәri jasay alady deydi. Mine, sonda ghana tabighy shópterden jasalghan dәrumen de, em de aurugha qonatynyn ghalymdar da jasyrmaydy.

Degenmen búl salada da osy aitylghan mәselelerding bәri biz oilaghanday sheshimi tapqan dep aita qoi qiyn. Jәne ol qanday mәsele ekenin osy salada enbek etip jýrgen mamandar ghana ashyp aita alatyny belgili. Soghan oray búl taqyrypqa terendey baryp, onyng naqty qaynar kózinen ghana shynayy syr tartqandy jón kórdik. Mәselen, nauqas jandardy kópten beri tabighy shóptermen emdep jýrgen Rashida hanym 2006 jyly Qytay Halyq Respublikasynan Qazaqstangha oralghan eken. Áriyne, múny tekke jazyp otyrghanymyz joq. Sebebi, QHR tabighy shóptermen emdeuding otany ekeni belgili. Búl jaghynan olardyng orasan damyghany aitpasa da týsinikti. Mine, osy salada tereng iygerilip, jetilgen em-domnyng qyr-syryn Rashida Qytayda jýrip oqyp, birneshe jyl dәris alyp, úzaq uaqyt júmys istep, boyyna toqidy. Ýrimji qalasyndaghy joghary oqu orynyn bitirip, aurulardy tabighy shóppen emdeu jónindegi otbasylyq dәrigerlik mamandyghyn iygergen. Sóitip on jylgha tayau sol mamandyghyna say qyzmet etken. Al elge oralghan song shet elde alghan medisinalyq bilimin rastap, dәleldeu ýshin synaqtan ótip, arnayy sertifikat qaghazyn alady. Odan әri Astana medisinalyq uniyversiytetinde de bilimin jetildiredi. Bastapqy bilim qory zor bolghandyqtan dәrigerlik biliktiligin dәleldeu men odan әri oqu barysynda esh sýrinbeydi.

Aurulardy emdey alatynyn bilimimen de, isimen de kórsetip, zor senimge ie bolghanda Qazaqstanda ózining jeke kәsibin ashyp, iske kirisedi. Biliktiligi de, sheberligi de talapqa say kelip túrghan song jeke kәsibin ashuda kedergi bolmaydy. Al bәrinen búryn onyng qolynan em izdegen jandar aghylyp qoya berdi. Biraq ol em izdep kelgen nauqastardyng bәrin úbatyp-shúbatyp qabylday bergen joq. Nege deysiz ghoy. Sebebi,  eger sonshama adamdardy qabylday berse, bastapqy aldyna qoyghan maqsatyn orynday almas edi. Ol qanday maqsat edi? Ol – sonshama jyl oqyp, ter tógip, әbden tәjiriybe jinap bilgir emshi dengeyine jetkende ghana – nauqastardy shynayy emdeu, olardyng syrqatyna say naqty em-dom jasap, onaltu bolatyn. Yaghni, birneshe jyl boyy jýregine ýzbey toqyghan bilim nәtiyjesin naqty is sapasymen kórsetkisi keldi. Sol isimen aldyna auyryp kelgen nauqastardy emdeu barysynda dertinen qúlantaza aiyqtyryp jibere aluy kerek. Tipten qúlantaza sauyqtyryp jibere almaghan kýnde de, shipasy bilinui tiyis. Sondyqtan ol tek kәsipting ghana qamyn oilap bir nauqastan ekinshi nauqasqa attap, san qualap ketpedi. Nauqasty ayaqtan túrghyzghansha uaqyt kerek. Osy jaghyn eskergendikten ol әdettegi emshilerdey kýnine 40-50 nauqastan emes, 5-6 adamnan qabyldady. Sonyng arqasynda onyng em-domynyng sapasy da joghary boldy. Al basqasha bolsa – kóz aldau edi.

Sóitip úzaq uaqyt boyy auyr nauqastardy emdeuding nebir qyr-syryn iygergen, alaqanynyng shipasy bar onyng aldyna elimizding belgili túlghalary da kele bastady. Áriyne, Rashida sekildi emshilerding emining tiyimdiligin estigen adamdar tap sonday em týrin izdeytini de belgili. Soghan say, jasyratyny joq, onday em izdegen jandar kóbeygen ýstine kóbeye týsedi. Mine, sonday kezde qazaqy em jasay alamyn deytin keybir emshiler osy sәtti «tiyimdi» paydalana qoyady eken. Búlar kýnine 5-6 adamgha emes, 40-50 nauqasqa em «kórsetedi» deydi. Múndayda emning sapasy turaly oilaudyng ózi artyq. Óitkeni keybiri auru ýstine auru jamap jatsa, bireulerine mýlde em qonbaytyny belgili. Biraq әlgi joq jerden payda bolghan emshi-symaqtyng qaltasy qalynday týsedi. Emshi-symaqtargha da keregi aqsha. Kәsibin qalay dóngeletse de ózi biledi, әiteuir bayysa boldy. Olardyng týpki kózdegen nәtiyjesi – payda.

Al jogharyda aitylghan Rashidanyng halyqtyq emdeu jolyna kelu maqsatyn tekke mysalgha alghan joqpyz. Onyng qolynan em alghan birneshe beytanys adamdarmen habarlasyp, emning nәtiyjesin súrap ta kórdik. Bәri jaqsy. Biraq Rashida da ózi sekildi qaulaghan halyqtyq emshilerding arasynda jýrgeni belgili. Eshkimning kim ekeni mandayyna jazylyp túrmaydy. Janbyrdan keyingi qaulaghan sanyrauqúlaqtardy aiyra almaytyn adam ony tanday almay týgel jey berse ne bolary belgili ghoy. Sol sekildi emshimin degen alayaqtyng qolyna týsken nauqas ta biliksiz emshining belgisiz eminen keyin ne kýige úshyraryn eshkim boljay almaydy. Endeshe bilikti men biliksiz emshilerding ara-jigin aiyru olardyng qoldaryna rúqsat qaghazyn beretin jauapty oryndardyng aryna baylanysty demekpiz. Al búghan siz ne deysiz, aghayyn!

Aleksandr Tasbolat

Abai.kz