Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Ádebiyet 8543 19 pikir 30 Qarasha, 2018 saghat 09:19

Agha-bauyr...

Belgili jazushy Baqqoja Múqaydyng 70 jyldyq mereytoyyna arnalady

Esse

Jer betinde ajal biyin biylegen bizder, azanda kózdi tyrnap ashyp, temir túlpardy taqymdap,  mening yryzdyghymdy aldyndaghy alyp keterdey, jantalasa jarysyp, kóktayghaq pen aq tayghaqty elemey, alpauyt qala Almatynyng qaq ortasyn jara júmysqa entige jettim,  auditoryada 27 qyz, bir jigit meni kýtip otyr. Terezening arjaghynda ólgen taldyng qúr sýlderi qanqayyp túr, astynda tiri adamdar ketip barady, Qarasay batyr kóshesine simay kólikter sendey soghylysa signal beredi.

Sabaq teksergish aryq sary qyz, aqyryn esikten syghalay qarap, «aghay barsyz ba, studentteriniz týgel me?»,- dep, synsy esikti japty.

Seminar saghaty, jarysa qol kóterdi, qaysysyn birinshi tyndasam eken dep, sәl oilanyp, onjaqtan bastayyq dedim, kәdimgi sóilep túrghan Almaty dep, bastalatyn bayaghyda radio bolushy edi, dәl sonyng ózi, Ásel sarnap ketti, artynsha Damira, odan song Elmira solay bes qyzdan song sayabyrlap taghy bir tórt qyz jalghady, sosyn qalaghan 19 studentte ýn joq tómen qarap otyr, ne isteysin, leksiya oqityn saghat emes, sonada da qalghan mazmúndy tolyqtyrdym, ýziliske әli 7 minut bar, Elbasynyng jaqyndaghy maqalasyn bilesizder, al onda attyng er- túrmanyn aityp berinizdershi desem, eshqaysysynda ýn joq, noqta, shylbyr, jýgen, tizgin, qúiysqan, ómildirik, tarpta, ishkilik, ishki toqym, syrtqy toqym, at jabu, ertoqym, at kórpe, qamshy, ýzengi dep shúbyrtyp, osylardyng qaysysyn kim týsindire alady desem, bir qyz  "jýgenge ayaq salyp atqa minedi" deydi, basqasy júmghan auzyn ashpaydy, kelesi seminardyng qosymsha tapsyrmasy osy bolsyn dep, auditoryadan shyqtym.

Qúddy, at shabys, jәrmenke, anda-múnda bir kórip qalamyz bir kafedradaghy әriptesterdi. Taghy bir topqa kirip bir kósilip leksiya oqydym, sergip, jenildep qaldym. Shashymdy artqa syryp tastap, taudy kóshirgen duuday bolyp, jer betinde menen myqty kisi joq, zalda eshkimdi mensinbey kele jatyrmyn,  úzyn tas qabyrghanyng ishine bir kirip, sol qamalghannan keshte biraq shyghatyn bizder, týsting bolghanyn bilmey qalamyz, týs aua әlsirep sharshaghanda baryp, týski astyng uaghy ótinkirep ketkenin sonda sezemiz. Ýzilis on minut, búryn bes minut bolatyn oghan da shýkir, birinshi qabattaghy ashanagha barugha besinshi qabattan jayau týsip-shyqqansha uaqyt tolyp ketedi, elektrondy satynyng ishi studentten bosamaydy-әmanda.

Qaltana qol salyp, aqshandy kóresing de, "qoyshy boldy, kesh bop qalypty, az túryp, ýige ketem" dep ózindi júbatyp, kelesi auditoryanyng esigine ayandaysyn.

Bas-ayaghy eki shaqyrym shyghatyn úzyn koridordyng kóz úshynda aq bas, alpamsa deneli, engezerdey bir kisining eki qoly eki jaqqa teng qozghalyp, basy tóbeni, eki iyghy eki qabyrghany syzyp keledi, jaqyndaghan sayyn bayaghy Amerikanyng eks-prizdenti Klintonnyng dәl ózi,  әkau, búl kisi búnda neghyp jýr, iyә, bizde әlemdik konferensiya kóp ótedi, kelse, kelgen shyghar, Qazaqstangha, bizding unverge kim kelmeydi deymin ózime ózim, kózimdi uqalap qayta qarasam ózimning eng jaqyn tauday agham Nәbijan Múqamethan.

- Ne boldy? Sharshanqysyn, - ghoy.

- Týnde shygharmashylyq, kýndiz júmys.

- Týnde qanday shygharmashylyq, shymyldyghyng jelbiregen jas emessin. Enkildey býkil denesimen qozghala rahattana bir kýldi.

Mende aghamdy qostap, qosyla kýlgen boldym.

- Jýr, mening bólmeme, sabaghyng bitken shyghar.

- Býginge bitti.

Býgin ghylym ordasyna akademik aghamyz Karl Baypaqovty songhy sapargha shygharyp salugha baryp edim, jigitter "qazir ghylymy kitaphanada konfernsiya bolady, qatysyp ketiniz degen song ayaldap qaldym, mine, myna kitapardyng avtory turaly jiyn ótti" dep Baqqoja Múqaydyng tólqújatyna ainalghan 2000 jyly memlekettik syilyqty qanjyghasyna baylaghan falsapalyq baghyttaghy, qogham shyndyghyn kórkem obrazben jetkizgen kesek tuyndysy, kәdimgi «Ómirzaya» romanyn kórsetti. Múqabasynda eki dýnie qatar beynelenipti, batysqa batqan kýnning songhy qyzyl shapaghy, ala keuim shaqpen aralasyp, qaraqonyr qyzyl týsi basymdau saghym tastap barady... sonyng arasynan meshit pen kesene keskini qatar búldyrandaydy.

Adam ómirining de tany, týsi, keshi bolady emes pe?  Kýn adamdardy alalamay quantyp, bar tirshilkke núryn shashady, menireu qara tastyng da basynan sipaydy,  sosyn tal týs, aqyry enkeyip ekinti uaqytynda adamgha ózinnen esep al degendey oigha salady, biraz qaraylap túrady, әp-sәtte qaranghy jerge laq ete týsdi, aghamyz Baqqoja kýndey jarqyryp, tughan auylynan anau 1966 jyly QazGU-de student bolyp, jalyndap, tal týsinde talaylardy óz jylyuymen jylytyp, elge shuaqty shygharmalaryn qaldyrghan asyl agha, endi bir kitaptyng aty «Baqqoja» aghamyz kýlimsirep úzaqtan kóz salady, kәdimgi tiri siyaqty, janymyzda túrghanday, aqyryn qonyr dausymen Nәbijan aghaygha estirtpey mening atymdy aityp, «talmay jaza ber, ózindi ózing baghala, biraq ózinning salmaghyndy bil, kýn sayyn, saghat sayyn salmaq qos» dep sybyrlaydy, jazushy fotosynyng astynda Erenqabyrghanyng alyp shynynyng tóbesinde tónip ot shar túr,  sonda da bes batpan múz erimepti, endigi kitap  «Aspantaudyng aqiyghy» alystan múzart shoqysy men múndalaydy, aghamyz astynda sen ne deysing degendey maghan qarap otyr.

-Ia, Aspantaudyng ólende aqiyghy Múqaghaly Maqateav bolsa, qara sózde siz jәne Berdibek dep men aghama sybyrladym.

-Nәbijan agha, búl mening óz agham Baqqoja Múqay.

-Solay ma.

-Ia, biz jaqyn tuyspyz.

-Senderge onda jazushylyqty bergen eken.

-Ia, Jazushy dәurding biyiginde túryp, bolashaqqa oy týiedi. Aghamyzdyng «Ómirzayasy» býginning shyndyghy bolsa, «Ertegidey ertenimi» bolashaqtyng kartinasy.

****

Ór elinen ór minezben, orda búzghan arystan keudeli, jýreginde oty bar qansha nar qazaq óz otanyn ansap, atamyzdyng bas sýiegin basqalar dopqyp teppesin dep, shekaradan óte jerdi sýiip, shýkir sәjdesin jasap, Alataudyng baurayyndaghy әsem qala Almatygha aghyldy.

Tughan naghashym Jәlel Aydarqanúly Qaldybaev 34 jyl boldy, «Albandar» degen kitap jazu ýstindemin deydi, mening kózimdegi otty kórgen son,  әr joly ýiine barghan sayyn, tang atqansha Albantanu sabaghyn ótetin әdet tapty,  eki qúlaghyna jip baylanghan kózildirigin kiyip, az-kem shúiya qarap otyryp, qolyna týkirip qoyyp, kekeshtene qol jazbasyn oqy jóneledi, basynda bayau bolsada, artynsha saudyrlatyp úzaqqa shauyp ketedi. Qolzajbanyng bir jeri tóteshe, bir jeri kirleshe eki jazugha kezek auysyp shoqyraq jelisipen shauyp otyrady. Solay talay tang atyrdyq.

Sol naghashym birde maghan senin, Teliman Janúzaq, Baqqoja Múqay, Janbolat Aupbaev qatarly myqty aghalaryng bar dedi. Baqqja Múqay byltyr ghana memlekettik silyqty aldy, myqty jazushy, onyng «jalghyz jayau», «ómir zaya» romandaryn oqygham, ózi menimen qúrdas 1948 jylghy, ol kisi qiyalyndaghy keypkerlerining obyrazyna enip alyp, eshkimmen sóilespey tomyrayyp jýredi, sen oqyghan jigitsin, bilesing fransiyanyng ataqty jazushy O. Balizak jazatyn dýniyesin әueli oiynda әbden pisirip alyp sosyn baryp qalam ústaydy eken, myna sening aghang da sonday. Sóilemese sóilegenshe kýtip sóiles, bir Almatyda jýrsinder, Janbolat aghang Astanda. Sóilemeydi demekshi, anau bir jyly Saraghashta kurortta Oralhan Bókeymen birge boldym, dym sóilemeydi, jaqtyrmay ma, joq basqama, bilmedim ketkenshe bir sóilese almay qoygham. Sóz óz jezdemiz Múqaghalida edi-ghoy, jaryqtyq, mektepe  oqyp jýrgende  Jenis agha ekeumiz  jazdyq konikolda Shalkodeden Almatygha Múqaghalidy izdep keldik, esikti shotik kiygen, ýstingi jaghy jalanash engezerdey adam ashty, men alyp aqyndy kastum shalbarmen elestetip kelgenin, Jenisti búrynnan tanidy eken, meni baldyzynyz dep tanystyrdy. Al onda aitshy, mening qansha ólenimdi bilesing ey qyztalaq degeni, tabyldaryqta túryp «qarylghashym kelding be»-sin aghyzta jóneldim, jylap qoya berdi, jýr kettik dep, bizdi restrongha ertip bardy, dausyng jaqsy eken ey qyztalaq, al basqa qanday ólenimdi bilesing oqyshy endi bir kósilip deydi, «keng dýnie tósindi ash men kelemin», «qasym solay bolmasa nesi qasym» dep jiberdim attyng basyn, aspandata rumkany siltedi-ay kelip, ol ary qaray bir úzaq әngime dep, naghashym aqtarylghan edi. Sende aghandy izde deydi maghan qaytalap.

****

-Áyteke by №28 ýy qaysy, aityp jiberesiz be?,- deyimin ary-beri ótken jýrginshilerding etegine jabysa súrap, osy mang deydi, dәl bilmey túrmyn dep sózimning artyn ózime aityp.

Eshkim jauap bermeydi, iyghyn qonjyng etkizip ketip jatyr, jasyda jasamysy da solay, sústy qabaq, suyq janar ózgeshe qaraydy.

Ata júrtty ansap kelgen azamatqa tek keregi bir auyz jyl sóz, bóz súraghannan Qúday saqtasyn. Ruhany súranysyna eshkim jauap bere almaghan son, sol bir auyz jyludy Baqqja aghamnan izdep jýrgen jayymdy Áyteke biyding boyyndaghy júrt qaydan bilsin.

Aqyry taptym, týske tayap qaldy.

- Kýte túrynyz dep hatshy qyz, bosaghagha otyrghyzdy, sýt súraghan baladay san oidyng jeteginde tolqyp otyrmyn.

- Ia, kirsin deydi.

Assalaumaghalaykum dep bir esik ashylghanda-aq ozandata sәlemdi bastadym, qos qabat esik eken, ar jaghynan bir esikke mandayym tars etip, esikti sogha-mogha ishke qúlay jazdap kirdim.

Tura qarap úzaq oida otyrghan agham mening kirgenimdi bilgen de joq.

-Assalaumaghalaykum dep ekinshi ret qayta sәlem berdim. Europasha kiyingen iyqty qara kisi tas bolyp qatyp qalghanday, qimylsyz.

Sәlden keyin ernin zorgha jybyrlatty.

-Qay balasyn, búl jaqtiki emessin-ghoy,- dep, bәseng qonyr dauyspen ýn qatty.

-Ia, arghy betten keldim.

-Ia, aita ber, qanday sharua.

-Sharua sol, sizding ininizbin.

-Qanday inimsin. Jaulybaydan bir apamyzdyng kóp balasy bolypty, ballary jylap mazasyn alghanda úlpasyn artyna laqytyryp jiberip, ózi júmysyn istey beredi eken deushi edi atalarymyz, sol apamyzdyng bir balasy emessing be?

-Ia, men de Jartymyn.

-Qazaq kuәligin aldyng ba?

-Ia. (Konsulidyqtta qazaq kuәlik alghanda, úighyrlarda qazaq bolu ýshin jeti qazaqtyng atyn jazyp berip qazaq kuәlik alghanyn kórip edim).

-Sol kezde jeti atandy qalay jazdyng dep, synay tesile qarady.

-Ábdiraqyn, Balyqbay, Sayaq, Abyl, Jarylghap, Ótebay, Tanatar.

-Jaqsy, qane túr ornynnan, iyq soghystyryp agha-ini bolayyq. Naghyz bauyrym ekensin, tós tiyistirdik, meyirlene manday sýzistik, jauyrynymnan qayta-qayta  aqyryn sipady...

***

Ia, bauyr eki týrli, ruhany bauyr jәne tughan qanadystyq bauyr. Adamgha tughan bauyr әriyne, jaqyn bolghandyqtan odan, onyng qolynan  kelmeytin nәrseni dәmetip, biologiyalyq tuystyqty mindet etemiz, sosyn da tuystar tez, bolmashygha renjy qalady, al Qúranda «ihuan» sózimen kezdesetin ruhany bauyr tipti jaqyn bolady, ortaq sózing bar, mýdde, kórealmaushylyq, dýnie bólisi joq, tek qana tileules bolyp jýretin bauyrdyng orny bir bólek. Men sóz etken Nәbijan agham da, Jәlel agham da, Baqqoja agham da osynday ruhany bauyrgha jatatyn ortaqtyghymyz bar, janymyz jaqyn aghalar. Kimde kim bir auyz jaqsy sóz jazsa, ony oqyghan sayyn ol pendege sauap baryp otyratyny shyn, onda ol kisiler baqytty. Biz janymyzda bar jaqsy adamdardy qadirleumiz kerek, ol kisilermen zamandas bolghanymyzgha biz baqyttymyz.

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz

 

19 pikir