Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Ádebiyet 5209 2 pikir 25 Qazan, 2018 saghat 06:46

Aqsay qazaq әdebiyetining iri ókilderi kimder?

Býgingi әdebiyettik zertteu taqyryptary sóz bolghanda, arghy bet – Qytaydaghy qazaqtardyng әdebiyeti jayynda «Shynjang qazaq әdebiyeti» degen jalpylama ataudy jii qoldanamyz. Al Shynjannan tysqary jerde jatqan qazaqtar haqynda, olardyng әdebiyeti jóninde az aitamyz.

Qytaydyng Gansu ólkesine qarasty Aqsay atalatyn audan bar. Tolyq atauy – Aqsay qazaq avtonomiyaly audany. 1930 jyldardaghy zobalang kesirinen tughan jer, ósken ólkesinen bosyp, ishki qytaygha qaray, odan ary Týrkiyagha deyin kóshken qazaqtardyng jol-jónekey shashylyp qalghandarynan qúralghan búl audanda qazir 10 myngha tarta  halyq túrady. 30 payyzyn qazaqtar qúraydy.

Aqsay qazaqtarynyng әdebiyet izderi sóz bolghanda, eng әueli jazushy Qabylqaq Kýlmeshanúlynyng esimi eske oralady.

Qabylqaq Kýlmesqanúly (1944-2005 jj.) – aqyn, jazushy. QR jazushylar odaghynyng mýshesi.

Alghashynda Qytaydaghy Ile pedogokikalyq ucheliyshesin, keyinnen ShÚAR oqu-aghartu insitutyn tamamdaghan.  Tughan auyly – Gansu ólkesindegi Aqsay Qazaq avtonomiyaly audanynda múghalim bolyp, aghartushylyq qyzmet atqarghan.

1993 jyly Jambyl oblysy Shu audanyna kóship kelip, 1997 jyly Almaty oblysy Enbekshiqazaq audany Núrly auylyna qonys audarady. 2005 jyly Almatyda qaytys bolghan. Eki úl, ýsh qyzy Almaty oblysy Ile audany Boralday auylynda túrady.

«Túmandy dala», «Úrpaq», «IYende», «Kersaghym», «Domalaq sel», «Shytyrman jyldar» povestterining avtory. Shygharmalarynyng ózegi – qytaydaghy qazaqtardyng basynan ótken qiyn-qystau kezenderdegi qazaq kóshterining ayanyshty taghdyryn bayandaydy. Sonymen qatar, «Oylandyrar oiyqtar», «Qolgha qargha qonghanda», «Shektesu», «Adal enbek – iygilik qaynary», «Bәseke», «On som», «Tamyrdyng tanbasy», «Oqushyda bolatyn Aybar», «Mening hanzu atam», «Qoyshynyng týni», «Qúbylmaly esim», «Júmeken», «Aq qozy men kók qozy», «Tanau men tanqay» t.b әzil-sqaq әngimeleri bar. «Dastarqan basynda» atty әngimesi Aqsay qazaqtarynyng ómiri turaly jazylghan. Ángimeleri negizinen Shynjanda shyghatyn «Altay ayasy», «Shúghyla» junaldarynda jariyalanyp túrghan. «Armanda ketken ómir», «Kýn shuaghynda», «Bәrimizde pendemiz» t.b ólen, balladalar da jazghan.

Pedagogika jәne әdebiyet salasynda «Ýiretuden estelik jinaq», «Oqu jospary 1991-1992 jj. Ekinshi mausym», «Tapsyrma jayly az sóz», «Oqytudy zertteu», «Sabaq minbesinde», «Qazirgi zaman әdebiyetimen súraq-jauaptar», «Ádebiyet teoriyasy turaly», «Shygharma qúralynyng naqty mazmúny», t.b. zertteu maqalalaryn jazghan.

1993 jyly Qazaqstangha kóship kelgennen keyin "Túmandy dala" povesti "Júldyz" jurnalynyng 1996 jylghy 12-13 sandarynda jariyalanghan.

Qabylqaqtyng Aqsayda ótken kezeninde auyz әdebiyeti ýlgilerin jinau nauqany da keninen etek alghan. Qytay qazaqtarynyng Gimalay asqan kóshi jәne Elishan bastaghan kóshti taqyryp etken – Sýleymen Dәribayúlynyn  «Kerzaman keshuleri»,  Seyithan Bortanqajyúlynyng «Qaramoldanyng qissasy»,  Múhametәli Qaliytúlynyng «Zarly zaman», Nәby Túrsybayúlynyng «Áyembet turaly jyr» atty dastandary el ishine keninen taraghan. Tipti oqigha keyipkerlerining de kóbining kózi tiri bolatyn.

Osy kezenderden bastau alghan, kósh jәne ózge de taqyryptar ayasynda qolyna qalam alghan qalamgerler shoghyry kóbeye bastady.

Qúrmanbay Tólegenúly, Qamit Bolathanúly, Ápetay Múqarapúly, Ánuar Núrghazyúly, Almas Ábutәlipúly, Marqa Mәlikúly, Kenjebek Zarqymúly, t.b. qalamgerlerding kóptegen shygharmalary ómirge keldi.

Bastylarynan Á. Múqarapúlynyng «Jan alqymda» povesi men «Kiyeli kósh» derekti shejirelik kitabyn ataugha bolady. Búl shygharmalardyng negizgi arqauy qazaqtardyng qandy kóshi haqyndaghy auyr, ayanyshty oqighalardy taqyryp etken.

Keyingi buyn jastardan shyqqan ghalym, jazushy Qalban Yntyhanúly atajúrtyna oralyp, «Ýrkek» atty roman, «Bosqyn qazaq kóshteri jәne derekti әdebiyet» atty zertteu kitabyn jazdy. Tarih ghylymdarynyng magistri Qajymúrat Tólegenúly QR «Bozoq» memlekettik tarihiy-mәdeny muzey-qoryghynyn» ghylymy bóliminde abyroyly qyzmetter atqaryp, maqalalar jariyalap jýr.

Aqsaydaghy qazaq әdebiyeti jәne kósh taqyryby tónireginde újymdyq jinaqtardan – «Sarqyrama», «Chiynhay-Shizang ýstirtinde», t.b. kitaptar jaryq kórgen.

Aqsaydaghy qazaq әdebiyetining keybir ozyq ýlgilerining qytay tiline audaryluy men qytay tilinde shygharmalar jazu ýrdisi de qalyptasa bastaghan. Qytay jazushysy Hy Chiyding «Gansu qazaqtary» kitaby men qazaq qalamgeri Ánuar Núrghazyúlynyng «Baqyttyng shyn syry» kitaptarynyng qytay tilinde jaryq kórui sonyng bir ghana mysaly.

Býginderi qytaydyng shalghay týkpirinde jatqan Aqsay audanynyng qazaqtary internettik baylanys jýiesin paydalanyp, Qazaqstan qazaqtarymen de, Shynjang qazaqtarymen de jii baylanysta bolyp otyrady. Ári әdeby ortamen de qarym-qatynasyn ýzgen joq.

Jәdy Shәkenúly

Abai.kz

2 pikir