Senbi, 20 Sәuir 2024
Ghylym-bilim 4915 7 pikir 3 Qazan, 2018 saghat 09:27

Orys synybyndaghy 10-15 oqushy qazaq balasy...

Qazaqtar, mektepterge baryp, 1-4 aralyghyndaghy orys synyptarynda kimderding oqyp jatqandyghyn tekserinizder, 30 oqushynyng 10–15-i qazaq balalary ekenine kóz jetkizesizder. Múnyng sebebi 1 synyptan aghylshyn tilin oqytu men әlipbiydi latinisagha kóshiru sayasatynan tuyndaghan qazaqtar  arasyndaghy «latinisany mengeruge aghylshyn tili, al aghylshyn tilin mengeruge orys tili jәrdem beredi» degen jalghan týsinikting qalyptasuynda jatyr. Osy týsinikting saldarynan qazaqtar arasynda «qazaq tilining bolashaghy joq» deytin pikir qalyptasyp jatyr. 

Latinisagha kóshu men aghylshyn tilin 1 klastan oqytu sayasaty qaydan payda boldy? Euraziyalyq ekonomikalyq  jәne  Kedendik odaq payda bolghannan keyin AQSh pen Batys Europashyl Rasul Júmaly bastaghan sayasatshylar bir jaghynan, AQSh-tyng qarjysymen júmys isteytin «Azattyq» radiosy ekinshi jaghynan, «Qazaqstan Reseyding bir oblysyna ainaldy, qazaqtar orystanatyn boldy» dep aqparattyq shu kóterip, sayasy oiyn oinala bastauyna baylanysty qazaqtar arasynda Reseymen odaq qúrugha qarsy auan qalyptasa bastady. Búl jaghday ushyghyp ketpey túrghanda qazaqtardyng auzyn jabu ýshin, biylik "әlipbiydi orys tilining simvoly bolyp tabylatyn kirillisadan latinisagha auystyrayyq, al latinisany tez mengeru ýshin 1 klasstan aghylshyn tilin oqytudy, mektep baghdarlamasyna endireyik" dep sheshti. Sonday sheshim qabyldaghandar men sonyng ainalasyndaghylar, latinisagha kóshudi búrynnan uaghyzdaytyn qazaq ziyalylarynyng bir toby biylikting búl bastamasyn ilip alyp, qolday ketti.

Olardyng oiynsha latinisany mengerip, aghylshynsha sóilegen qazaqtar oryssha sóilemeytin bolady. Latyn әrpimen jazu qazaqtardyng oryssha sóileuine kedergi bola almaydy, osyny týsinu kerek. Ontýstikting ózinde kóbeyip bara jatqan orystarmen kórshi túrghan qazaqtar olarmen aghylshynsha sóilesedi dep oilau – aqylsyzdyq. Qazaqtar latinisagha kóship, aghylshynsha sóilegenimen, bәribir, orystarmen oryssha sóilesuge mәjbýr. Sebebi Qazaqstannyng ekonomikasy Resey ekonomikasymen tyghyz baylanysty jәne Resey men Belarusiten keletin tauarlargha, azyq-týlikke zәru. Yaghny ekonomikalyq jaghynan tәueldi. Sondyqtanda oryssha sóileuge mәjbýr. Olay bolsa, oryssha sóileuge mәjbýr qazaqtargha әlipbiydi ózgertudin, aghylshynsha sóileuding ne keregi bar?

Latinisagha kóshu men aghylshyn tilin 1 klasstan oqytu – Preziydent Nazarbaevtyng Reseymen odaq qúruyna qarsy qazaqtardy «jylaghan balagha kәmpit berip, aldarqatu» sekildi, latinisagha kóshsek orystardan bólek oqyp, olardan irgeni aulaq salamyz, oryssha sóilemeymiz dep aldarqatu.

Jogharyda dәleldengendey, Qazaqstan Resey men Belarusike ekonomikalyq jaghynan tәueldi, sondyqtan da oryssha sóileuge mәjbýrmiz. Olay bolsa latinisagha kóshuge asyghyp, aghylshyn tilin 1 synyptan oqytu kerek emes. Búl – qazaqtardyng oryssha sóileuin, orystanuyn toqtata almaytyn, kerisinshe, qazaqtardy tezirek orystandyratyn, últ retinde joq etip, mәngýrttendiretin qauipti sayasat.

Osy sebepti barlyq últjandy qazaqtardy latinisagha kóshu men 1 klastan aghylshyn tilin oqytugha (2016 jyly jer mәselesine qatysty jappay qarsy bolghanday) qarsy shyghyp, Preziydent Nazarbaevtan búl sayasatty  toqtatudy talap etuge shaqyramyz. Orys tildi qazaqtardy ana tilinde sóiletuding basqa bir joly bar, ol jol – qazaq mәdeniyeti men ghylymyn orys mәdeniyeti men ghylymynyng dengeyine jaqyndata jetkizu jәne zandy túrghyda memlekettik tilde sóileuge mәjbýrleu.

 Ómirәli Panzarbek, tarihshy-etnolog

Abai.kz

 

7 pikir