Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 3528 0 pikir 30 Nauryz, 2011 saghat 04:48

Serik Ábdireshúly. Auyldyng qadiri nege qashty?

Auylgha Qazaqstandaghy adamdar óz diline baylanysty әr týrli kózqaraspen qarau arqyly onyng mәselesin de soghan sәikes sheshuge úmtylyp keledi. Osyghan oray el sayasaty kimning qolynda bolsa (orystildining be, qazaqtildining be), soghan oray auyl problemasyna qatysty sheshim qabyldanyp kele jatqandyghy ras. Biraq búl - egemen Qazaqstan kezenine tiyesili uәj. Al, kenes biyligi túsynda qazaq auylynyng mәselesi qazaq tandanarlyqtay sheshildi. Ol eki satydan túrdy:

- kóshpeli qazaq auylyn ashtyq arqyly joyyp, újymdastyru arqyly otyryqtandyru;

- qúldanghan auyldy agrarly  industriyagha ainaldyru.

Kenes ókimetining qos satyly búl sayasaty óte sheberlikpen jýzege asty. Alghashqy kezende kóshpeli halqynyng qyryq payyzy ótken ghasyrdyng 20-30  jyldaryn qamtyghan asharshylyq arqyly jәne qughyn-sýrgin nәubetimen elitasy joyylghan qazaq auyly  ózining etenelik (etnikalyq) kelbetinen júrday bolumen alghysharty jasalu arqyly újymdastyru (kolhozdastyru) nauqanyna tolyq «әzir» bolghan edi. Osylaysha, qazaqtyng enapat dalasy bolashaq kenes sharuashylyghynyng poligonyna «ýkimet pen partiyadan» bata alyp, kolhoz-sovhoz qúrugha jarysa kiristi.

Auylgha Qazaqstandaghy adamdar óz diline baylanysty әr týrli kózqaraspen qarau arqyly onyng mәselesin de soghan sәikes sheshuge úmtylyp keledi. Osyghan oray el sayasaty kimning qolynda bolsa (orystildining be, qazaqtildining be), soghan oray auyl problemasyna qatysty sheshim qabyldanyp kele jatqandyghy ras. Biraq búl - egemen Qazaqstan kezenine tiyesili uәj. Al, kenes biyligi túsynda qazaq auylynyng mәselesi qazaq tandanarlyqtay sheshildi. Ol eki satydan túrdy:

- kóshpeli qazaq auylyn ashtyq arqyly joyyp, újymdastyru arqyly otyryqtandyru;

- qúldanghan auyldy agrarly  industriyagha ainaldyru.

Kenes ókimetining qos satyly búl sayasaty óte sheberlikpen jýzege asty. Alghashqy kezende kóshpeli halqynyng qyryq payyzy ótken ghasyrdyng 20-30  jyldaryn qamtyghan asharshylyq arqyly jәne qughyn-sýrgin nәubetimen elitasy joyylghan qazaq auyly  ózining etenelik (etnikalyq) kelbetinen júrday bolumen alghysharty jasalu arqyly újymdastyru (kolhozdastyru) nauqanyna tolyq «әzir» bolghan edi. Osylaysha, qazaqtyng enapat dalasy bolashaq kenes sharuashylyghynyng poligonyna «ýkimet pen partiyadan» bata alyp, kolhoz-sovhoz qúrugha jarysa kiristi.

Áriyne, búl sharuashylyqty qazaqtyng ózine tәn sharua týrlerimen salystyrugha mýlde bolmaydy. Jana qogham ózine qajet sharuashylyq pen auyl adamyn jasaqtauyn eshkim de qisynsyz dey almas edi. Nәtiyjesinde búrynghy ashtan qyrylghan jәne qudalanghan qazaqtyng jana úrpaghy órtenge shyqqan óleng shóptey kenestik ókimettin  auyldyq jana qoghamyn jasaqtaytyn shiykizat boldy da shyqty.

Bolishevikter biyligi qazaq auylyn ashtyqpen siyretse, songhy sayasattyng nәtiyjesinde auyl túrghyndary qalagha tentirep siyredi. Múny keybir sayasatshylarymyz jaghymdy urbanizasiyalau ýrdisine balauda. Biraq kez kelgen prosesting jasandy jolmen jýrui oidaghyday nәtiyje bermesi anyq. Qazirgi kezde qay últ qalany bassa, eldi de sol biyleydi degen tújyrymnyng qanshalyqty shyndyq ekenin saralau bólek mәsele.

Degenmen, qyzyl ókimet túsynda Qazaqstanda mal ósiru men agrarlyq baghyttaghy auyl sharuashylyghynyn  irgetasy qalanyp, ol kolhoz-sovhoz týrinde irgesin jaydy, osylaysha qazaq auylynda ornyqty sharuashylyqtar boy kóterdi. Mal sharuashylyghy (agrarlyq salany aitpaghanda)  ekstensivti bolsa da, onyng   industriyasy qalyptasty, sovhozdardyng arqasynda auylda óndiris pen qazaq júmysshylary payda boldy. Sonymen birge, sol kezge tәn Qazaqstannyng auyldyq infraqúrylymy jasaqtaldy.

Kónil quantarlyghy sol, auyl adamy ruhany jaghynan kenestik jýiening qúlaqkesti qúly bolsa da, provinsiyalyq tolyqqandy tómengi biylikting boyauy qanyq boldy. Árbir auyl tóniregi sharuashylyq jaghynan sovhozben ne kolhozben qamtylyp, ýkimetting eng tómengi buyny retinde auyldyq kenes óz mindetin atqaryp, ruhaniy-sayasy jaghynan partorg baqylady. Sóitip, kenshar diyrektory - auylkentór - partorg ýshtigi auyl ómirining tolyq tirshiligin qamtamasyz etti. Búl auyldyq әkimshilik jýiening so zamannyng kәdesine molynan jaraghan sayasy jýie ekenine qazir eshkim de shәk keltire almaydy.

Múny aityp otyrghandaghy maqsatymyz, qazirgi auyldyng óz dәuirine sәikes biylik jýiesining joqtyghyn anghartu. Qazir bir auylda bir әkimnen: auyldyng qojasy da, moldasy da sol. Onyng qolynda ne qarjy, ne qúzyr joq - itarshy ghana. Kenes zamanyndaghy dәuirlegen sharuashylyqtardyng ydyraghan ornyna  jeke sharualardy tuyndatudyng sonyn saralap, әlgi birtútas jýiening ydyrau saldaryn memleket tarapynan eshkim de taldaghan emes. Býgingi paradoks sol - sharuashylyghy kýizelgen auyldyng sharuasyn basqarugha mýiizi qaraghayday Auyl sharuashylyghy ministrligining bar ekendigi, biraq qúryghan kenes ókimeti ghúrly nәtiyjening joqtyghy.

Bәlkim, bir kezderi saghatsha tirlik etken kenshar-újymsharlardy qiratpay-aq, olardy bar bolghany bólimsheler dengeyinde ghana jiliktep, újymdyq sharuashylyq etip, ortaq tehnikalyq mýmkindikti (MTS) auyl әkimshiligining qúzyryna bergende, auyl kelbeti kәzirgidey kýizelip, júrt tentiremes pe edi?! Endi búrynghy ortaq (memlekettik dep atamay-aq) iygilik talan-tarajgha týskeni óz aldyna, onyng ornyna eshtene jasaqtalmaghan qazirgi auyl problemalar ordasyna ainalyp otyr.

Qazirgi qazaq auyly tómengi biyligimen de, ruhany quatymen de, sharuasymen de, kenestik kezeninen ensesi týsinki. Búghan basty sebep - auyldyng damuyna kenes kezindegidey mindet jýktelip, missiyasy belgilengen naqty tújyrymdama jasalmaghandyqtan jәne onyng jýiesining oilastyrylmaghandyghynan.

Bizding oiymyzsha, sharuasy kýilene qoymaghan auylgha Auyl sharuashylyq ministrligi emes, onyng kelbetin zamangha tolyq sәikestendire qalyptastyratyn Auyl ministrligi qajet. Óitkeni, auyldy býginde keshendi týrde damytatynday memlekettik qúrylym jetispeydi. Búl ministrlik sonda ghana auylgha sharuashylyq kózi dep qaramay, auyl - eng әueli elding demografiyalyq kózi, memleketting irgesi jәne sayasiy-әkimshilik jýiening baysaldy buyny dep qarap, auyldyng eldegi qadyry shyn mәninde artar edi. Sonda ghana qazirgi Auyl sharuashylyq ministrligi arqyly tam-túmdap әri aghyp-tamyp, bay-manaptargha júghym bolyp jatqan qarajat óz qajetine júmsalyp, nәtiyjesin berer edi, auyl kelbetin kórikteuge sep bolar edi. Auylgha degen tiyisti memlekettik sayasy tújyrym men erikti kózqaras baghyttalar edi. Elding irgesining sógilmeuin kókseytin ansar men azamattyq qajet... Jalpy, egemen Qazaqstan Kenes imperiyasy jasaqtaghan auyl qirandysynyng ornyna óz auylynyng shanyraghyn kóterudi sharuashylyq dep qana emes, demografiyalyq oshaq jәne memlekettik birlik retinde qaraghany núr ýstine núr bolar.

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2264
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3553