Júma, 29 Nauryz 2024
Anyq 7115 3 pikir 18 Qyrkýiek, 2018 saghat 10:17

Elbasynyng aty-jónin arabtar 17-i týrli núsqada jazyp jýr

Qazaq eli tәuelsizdik alghaly beri arab әlemimen tikeley qarym-qatynas ornatyp, kóptegen arab elderinde elshilikterin ashyp, ghylym, bilim, mәdeniyet, tariyh, ekonomika, t.b. salalardaghy baylanystaryn damytyp keledi. Qazaq tildi baspa jәne elektrondy aqparat qúraldarynda arab elderine qatysty kóptegen enbekter men habarlar, janalyqtar jazyluda. Sol siyaqty, kerisinshe, arab tilindegi baspa jәne elektrondy aqparat qúraldarynda Qazaqstannyng әrtýrli saladaghy jetistikteri turaly kóptegen enbekter men habarlar, janalyqtar jaryq kórude. Alayda qazaq tilinde jazylyp jatqan enbekterdegi arab onomastikalyq ataularynyn, sonday-aq arab tilindegi enbekterdegi qazaq onomastikalyq ataularynyng jazyluy jýieleudi qajet etedi. Arnayy ereje týzilmegendikten bir onomastikalyq ataudyng ózi birneshe núsqada berilip keledi.

Mysaly Saud Arabiyasynyng altynshy korolining aty-jóni (عبد الله بن عبد العزيز آل سعود) qazaq tilindegi enbekter men búqaralyq aqparat qúraldarynda 43 núsqada jazylyp jýr:

1 Abdulla ibn Abdul-Aziz әl-Saud[1] 23 Abdalla ben Ábdi Áziz [2]
2 Abdulla bin Abdul Aziz әs-Saud[3] 24 Abdullah ben Abdeli Áziz Ál Saud[4]
3 Abdulla ibn Abdul-Áziz әs-Saud[5] 25 Abdullah Bin Abdulaziyz Ál Suud[6]
4 Abdulla ibn Abdul Aziz as-Saud[7] 26 Abdullah ibn Abdulaziyz[8]
5 Abdalla ibn Ábdel Áziz әl-Saud[9] 27 Abdullah ibn Abduli-Aziz Ály Saud[10]
6 Abdalla ben Ábdel Áziz Ál Saud[11] 28 Abdalla ben Ábdiәziz as-Saud[12]
7 Abdalla ben Abdeli Áziz Ál Saud[13] 29 Abdulla bin Abduliaziyz[14]
8 Abdalla ben Abdeli Áziz әl Saud[15] 30 Abdulla bin Abd әl-Aziz әl Saud[16]
9 Abdalla ben Abdel Aziyz[17] 31 Abdulla bin Abdul Áziz әl Saud[18]
10 Abdalla ben Abdeli Aziyz[19] 32 Abdulla bin Ábd әl-Áziyz[20]
11 Abdulla ibn Abdul-Aziz әl-Saud[21] 33 Abdulla bin Ábd Ál-Áziyz[22]
12 Abdulla bin Abd әl-Aziz әl Saud [23] 34 Abdalla ben Ábd-әl-Áziyz[24]
13 Abdalla Ben Abdelaziz Ali Saud[25] 35 Abdalla әl-Saud[26]
14 Abdalla ben Ábdelәziyz[27] 36 Abdulla ben Ábd әl-Áziz Ál Saud[28]
15 Abdalla ben Abdeli Aziýz Ali Saud[29] 37 Abdolla ben Abduliaziyz[30]
16 Abdalla ben Abdeli Aziz ali-Saud[31] 38 Abdolla ben Abdulaziyz[32]
17 Abdalla ibn Abdul-Áziz әl-Saud[33] 39 Abdolla ibn Abdel Áziz[34]
18 Abdalla ibn Abdul-Áziz Ál Saud"[35] 40 Abdolla ben Ábdel Áziyz"[36]
19 Abdalla ibn Abdul-Aziz Al Saud"[37] 41 Abdolla ibn Ábdiәziz"[38]
20 Abdulla ibn Ábdel-Áziz әl-Saud[39] 42 Abdolla bin Abdul Áziz al-Saud"[40]
21 Abdalla ibn Abdeli Aziz әl-Saud"[41] 43 Abdalla Ibn Saud"[42]
22 Abdalla Ibn Abdeli Aziyz"[43]

 

Sol siyaqty Birikken Arab Ámirlikteri basshysynyng aty jóni (خليفة بن زايد آل نهيان) 29 núsqada, Kuveyt әmirining aty-jóni (صباح الأحمد الجابر المبارك الصباح) 19 núsqada, Qatar elining búrynghy әmirining aty-jóni (الشيخ حمد بن خليفة آل ثاني) 16 núsqada, Qatardyng qazirgi әmirining aty-jóni (الشيخ تميم بن حمد آل ثاني) 15 núsqada, Mysyr Arab Respublikasy preziydentining aty-jóni (عبد الفتاح السيسي) 18 núsqada jazylyp jýr.

Al elimizding atauy «Qazaqstan» arab tilindegi enbekter men búqaralyq aqparat qúraldarynda 25 núsqada jazylyp jýr:

1 كازاخستان [44] 14 كزكستان [45]
2 كزاخستان   [46] 15 قازخستان [47]
3 كزخستان   [48] 16 قزخستان [49]
4 كازخستان [50] 17 خازاخستان [51]
5 قازاقستان [52] 18 خازخستان [53]
6 قزاقستان [54] 19 خازاقستان [55]
7 قازقستان [56] 20 خازقستان [57]
8 قزقستان [58] 21 كازاقستان [59]
9 كازاكستان [60] 22 كازقستان [61]
10 كزاكستان [62] 23 كزقستان [63]
11 كازكستان [64] 24 قازاكستان [65]
12 قازاخستان [66] 25 كذهتان [67]
13 قزاخستان [68]

 

Qazaqstan preziydentining familiyasy «Nazarbaev» 17 núsqada:

1 نازاربايف [69] 10 نزربايف [70]
2 نزاربايف [71] 11 نزاربييف [72]
3 نازارباييف [73] 12 نزارباييف [74]
4 ناظارباييف [75] 13 نزاربايوف [76]
5 نظرباييف [77] 14 نَذَرْبَاييف [78]
6 نظربايف [79] 15 نذربييف [80]
7 نظربيف [81] 16 نذربيف [82]
8 نازاربيف [83] 17 نذارباييف [84]
9 نازاربييف [85]

 

Sol siyaqty elordamyz «Astana» 14 núsqada, ontýstik astana «Almaty» 15 núsqada jazylyp jýr.

Mine Qazaq eli tәuelsizdigin alghaly beri shiyrek ghasyrdan assa da arab onomastikalyq ataulary memlekettik tilde, qazaq onomastikalyq ataulary arab tilinde osylay shúbalanqylanyp birneshe núsqada jazylyp jýr.

Memlekettik onomastikalyq komissiyanyng sheshimimen bekitilgen Qazaqstan Respublikasyndaghy últy qazaq azamattardyng aty-jónin retteu turaly tújyrymdamada «... qazaq azamattarynyng aty-jónderi orys, aghylshyn, t.b. tilderde jazylghanda qazaq memlekettik tilining әdeby normalaryna sәikestendirilip transliyterasiyalanuy (әriptik sәikestigi saqtalyp jazyluy) qajet» delingen. 1997 jyly qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly» Zannyng 19-babynda: «Eldi mekenderdin, kóshelerdin, alandardyn, sonday-aq basqa da fiziko-geografiyalyq obektilerding dәstýrli, tarihy qalyptasqan qazaqsha ataulary basqa tilderde transliyterasiya erejelerine sәikes beriluge tiyis» delingen.

Damyghan elderding barlyghy memlekettik tilderindegi terminderding jazyluyn birizdendirip, shetel onomastikalyq ataularynyng transliyterasiyalanuyna ereje týzip qoyghan. Oghan aghylshyn, orys, týrik, t.b. tilderdegi arab onomastikalyq ataulary men әrtýrli saladaghy terminderding birizdi jazyluy kuә. Al Qazaq elinde arab onomastikalyq ataulary memlekettik tilde shúbalanqylanyp birneshe núsqada jazylyp jýr. Tipti, jogharyda kórsetkenimizdey, bir elding korolining atyn 43 núsqada jazyp jýrmiz. Erteng latyngha osy 43 núsqanyng qaysysyn kóshirmekpiz. Damyghan 30 eldin, tipti 50 elding qataryna qosylatyn elding memlekettik tili múnday dәrejege tómen týspeui tiyis. Elbasy N.Á.Nazarbaev: «Biz barsha qazaqstandyqtardy biriktiruding basty faktory bolyp tabylatyn qazaq tilining odan әri damuy ýshin barlyq kýsh-jigerimizdi saluymyz kerek», – demep pe edi?!

Arab tili BÚÚ konferensiyalarynyng resmy júmys tili sanalatyn halyqaralyq 6 tilding biri jәne Islam Konferensiyasy Úiymy, Arab elderi ligasy jәne Afrika Odaghy sekildi halyqaralyq úiymdardyng resmy tili bolghandyqtan búl til ózge elderdi býkil músylman júrtyna tanystyru mýmkindigine ie birden-bir qúral bolyp tabylady. Sondyqtan da damyghan elder onomastikalyq ataularynyng arab tilindegi transliyterasiyalanuyn әldeqashan  bir jýiege salyp qoyghan. Elbasy N.Á.Nazarbaev: «Biz – úly dala perzentterimiz. Biz tek kóshpendiler ghana emespiz. Dәl osy úranmen, osy jana brendpen biz әlemge jana Qazaqstandy tanytuymyz qajet», – degen bolatyn. Osy sózderdi aitqan Elbasynyng aty-jóni Qazaq elin býkil islam әlemine tanytatyn arab tilinde 17 núsqada, osy sózder aitylghan jer Elordanyng atauy 14 núsqada jәne tanyluy tiyis «Qazaqstan» 25 núsqada jazylyp jýr.

«Mәngilik el» últtyq iydeyasyn jýzege asyryp, damyghan 30 elding qatarynan kórinetin Qazaq elining memlekettik tilinde leksikalyq qorymyzdy tolyqtyryp otyrghan arab onimderining jazyluyn (kiril jәne latyn әlipbii negizinde) birizdendiru jәne qazaq onimderin arab tiline transliyterasiyalanu erejelerin týzip arnayy anyqtamalyq sózdikter dayyndau ózekti mәselelerding biri bolmaq.

Qydyrbaev Qaldybay Arystanbekúly, PhD, Ál-Faraby atyndaghy QazÚU Shyghystanu fakuliteti Tayau Shyghys jәne Ontýstik Aziya kafedrasynyng dosenti

Abai.kz

 

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2279
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3596