Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Tarih 8576 4 pikir 20 Tamyz, 2018 saghat 13:43

Jarkentten tabylghan qúpiya jazuda ne syr bar?

Yrghayly saydaghy qúpiya jazu

…IYә,  astymyzdaghy  jol  tandamaytyn  jenil kólik (UAZ) bar  dauysymen  yshqyna  gýrildep, soltýstik jaqty  nysanagha  alyp  bar  jyldamdyqpen  zymyrap  keledi. Basty baghytymyz tamyry  terenge  jayylghan,  tarihy  talaydy  tamsandyrghan  Jarkent  ónirinin  Jetisu  Alatauy. Issaparymyzdyn  negizgi  maqsaty әzirge  bizge  belgisiz  atalmysh  tau  qoynauyndaghy  jartasta jazylghan  «Beymәlim  jazudy»  kózben kórip,  suretke  týsirip  qaytu. Jol  bastaushymyz  jasy jetpisten  assa  da  jýrisi  shiraq, kókiregi  tolghan  shejire, kórgenderin  kónilge  týie  bilgen – Atubaev  Ómirzaq (Torghay) aghamyz. Qazynaly  qartymyzdyn  tughan  el men  jerdin, obalar  men  tastaghy  suret, jazular  siyaqty  tarihi  eskertkishter  turaly  aitqan  әngimeleri  jandýniyendi  baurap,  ertegidey  elitedi. Osynday  bir  kezekti  әngime barysynda  osy  «Yrghayly  saydaghy  kóne  jazular...»  turaly aitpasy  bar  ma?!  Sodan sol  bir belgisiz  «qúpiya  jazu  men  tanbalardy  izdep  baru,  óz  kózimmen  kórip  qaytu» turaly  oi  miyma  maza  bermedi. Áueli  kýndegi  kýibeng tirlikpen  jýrip  birshama  uaqytta  ótip  ketipti, mine «Sabaqty iyne  sәtimen» - degendey  býgin osy bir  isting ynghayy  kelip túrghan siyaqty.

Jarkentten  shyqqannan  toqtamaghan  qalpy  Lesnovka,  Enbekshi  auyldaryn  kóktey  tilip  ótken  kóligimiz  kiyeli  Kiytinge  kelip biraq  ayaldady. Tek qana Enbekshi men Kiytinning arasyndaghy  joldyng oily – qyrly jaysyzdyghy bolmasa, jalpy qarqynymyz jaman  emes. Sarqyraghan  tau  ózeninin  jogharghy  jaqtaghy ótkelinen  óte  sala  beytanys  adamdargha  jolyghyp, jón  súradyq. Dittegen  jerimiz  Qayshynyn  beline  baratyn  joldy bilip  alyp  kónilimiz  jaylanghan  son, týski  astyn  qamyna kiristik. Jol  boyy  Torghay  aghamyz  sózge  aralaspay,  tek  qysqa ghana jauap  qayyryp, tomagha  túiyq  otyryp  keldi. Ózen  jaghasynda  rahattanyp  otyryp  týstendik, arasynda  aghamyzdy  sózge  tartyp  edim, onsha  әser etpedi,  sol  búiyghy  kýiinde, qalyn  oi  qúshaghynda  qala  berdi.  Nege  kónilsiz?... «Qinap  qoydyq  pa, jasy kelgen  adamdy»  degen,  oi  da  kele berdi... Syrtqa  bildirmegenmen  aghamyzdyn  kózinen «ishki  jandýniyesinin  alay – týley kýy keship,  mazasyzdanyp»  otyrghanyn  anghardym. Ári  qaray  mazalaudy  jón  kórmedim,  «ne  de  bolsa  bara  kórermiz...» dep  sheshtim. Al,  jiyenim  Bekbolattyng – beymәlim  jazu men  suretke  degen  qúshtarlyghy  sonday  erekshe  kónildi, myna  qalpynda  ottan da,  sudan  da  tayynatyn  týri  joq. Jýrgizushi  balamyz  Rayymbek  pen  Aybekting oilarynda  týk  joq, olar  ýshin  bәri qyzyq, bәri  tansyq. Ekeui  zyr  jýgirip  aghalaryna  barynsha  qyzmet  kórsetip  jatyr  óte  izetti,  tәrbiyeli  jastar ekeni  kórinip – aq  túr, qarap  túryp  rizalyqtan  janyn  sýisinedi. Ózen  jaghasyndaghy  kók  maysada  әzildesip otyryp  asymyzdy  ishken  son, Aqshaghyldyn  sayymen  batys jaqty  betke  alyp, Qayshygha  qaray  tartyp  kettik. Jolay  men de  oigha berildim: ...qanday jazu  eken  ә...?  ..kimderdin  qoltanbasy ? Qashan tasqa  basyldy  eken?  Jazu...  tanba...  Toqta!  Men  osy  jazular  tarihy  turaly  ne  bilemin? Ózime – ózim súraq  qoydym, oidy – oi  jetelep  túnghiyqqa  batyp  baramyn...

Jazular  tarihy  jayly oqyghandarym eske  týsip, beynetaspanyn  lentasyndaghy  kadrlar  tәrizdi  tizbektelip sana arqyly  ótip  jatyr.  Jazu – qysqasha  aitsaq, adamnyng oiyn, qorshaghan ortagha kózqarasyn bildirip, solar jayly habar beretin tanbalar jýiesi ghoy. Al, tasqa bederlengen beynelik belgiler ghylymda petroglif nemese piktografiya dep atalady. Sonymen  adamzat  tarihyndaghy alghashqy  jazu  tanbalarynyng ómirge kelui osydan  5000 jyl  búrynghy Tayau Shyghystaghy Shumer elinen  bastau  alghan-dy. Odan  keyingi  22 dauyssyz  dybysy  bar  túnghysh  әlipbiydin  iyeleri – finikiyalyqtar ekenin  de bilemiz.  Qysqasha qayyrsaq  myna  ghalamshardaghy  adam  ómirinde jazudyng alatyn  orny  erekshe. Sebebi, kez kelgen  qoghamnyn  sayasi, mәdeny jәne  ekonomikalyq  әleuetinin  kórsetkishi   jazusyz  jýzege  asuy  mýmkin  emes, әueli deseniz әlemdik órkeniyettin  damuy da osy jazu – syzudyng payda boluymen tyghyz baylanysty. Aytqanday, amerikan etnologi L.G.Morgannyng adamzat  tarihyn jabayylyq, taghylyq, órkeniyettik dep ýsh kezenge bólip qarastyrghany, odan órkeniyettik kezenning jazu – syzu shyqqannan keyin bastalatyndyghyn  jazyp ketkeni esterinizde bolar. Yaghni, jazudyn  payda boluy adamzat qoghamy tarihynda ýlken betbúrys jasaghan  tendessiz janalyq! Demek,  әr jazudyn  ózindik  tarihy  men órkeniyetter  shejiresinde aishyqty orny,  ózgege  úqsamaytyn  taghdyr  tәleyi  bar degen  sóz. Mysalgha, Egiypet  jazularyna  «iyerogliyf» - yaghniy,  «qasiyetti  tanba» dep  atau  bergen  K. Aleksandriyskiy  bolsa, osynau  siqyrly  jazudyn  syryn  ashu  fransuz  ghalymy -  Jan – Fransua  Shampolionnyn  mandayyna  búiyrypty. Jәne  de  HVIII – HIH ghasyrlarda  kóne  jazulardyn  kóptep  tabylyp oqyluy kózi  ashyq,  kókiregi  oyau  ziyaly  qauym  ókilderinin  әngimelerinin  negizgi  ózegine  ainalghan  kezen  bolatyn. Oghan  dәlel retinde  Siriya, Vavilon,  Parsy  syna  jazularynyn  oqyluynyn  qúpiyasyn  ashqan  talantty  oqymystylar – G. Grotefend,  G. Roulinson, E. Hinks t.b. ghalymdar  sol  kezendegi ziyalylar  arasynda  barynsha  madaqtalyp,  ýlken  qoshemetke  iye  bolghan  edi. Búndaghy  toqtala  ketetin  bir  erekshelik,  Parsy  jeri  men  Mesopatamiyadan (Tigr men Efrat ózenderi  arasy) tabylghan  syna  jazulardyn  bir – birine  óte  úqsastyghy. Onyn  ishinde  úzyndyghy – 20m,  biyiktigi – 7m  jerdi  alyp  jatqan  400 joldan  túratyn  Behustun  jazuy  talaydy  tanday  qaqtyrdy.  Sonymen  qatar,  Het  elinin  tarihyn  zerttep, hetologiya – ghylymynyn  negizinin  qalanuyna  sebepshi  bolghan, het jazuynyn  syryn  ashqan  cheh  ghalymy -  B. Groznyi  esimi  ghalymdar  ortasynda  ýlken  qúrmetke  iye  bolyp, tarihta  mәngi  qaldy.  Odan  basqa  Saq  jazuyn  alghash  oqyghan  Otandyq  ghalym, týrki tilinin  mamany  A. Amanjolov  aghamyz  ben  Shumer jazuy men Týrki  runikasynyng aitylu ýndestigi men maghynalyq baylanysyn naqty  mysaldar keltire otyryp zerttep  jýrgen  O. Sýleymenov  aghalarymyz da  bar. Soghdy jazuynyn  tarihy men qoldanyluy  óz aldyna  bir  bólek  dýniye.

Al, kóne Týrki  syna  jazuynyn  bizdin  últtyq    tarihymyzdaghy  alatyn  orny  óte  joghary.  Nege deseniz búl b.z. VII- VIII ghasyrlaryna  jatatyn qúndy  jәdigerler kóne Týrkilerding ru -  taypalarynyng tanbalary negizinde jasalghandyqtan tól mәdeniyetimiz ben  ruhaniyatymyzdyn  berik  irgetasy ispetti. Kóne týrki  runikasy  turaly  mәlimetti  alghash  jariyalaghan  S. Remezov edi. Osynau  qúndy tarihi  eskertkishtin  shejiresi  1718 – 1727 jyldary Sibirdi  zertteushi  ghalym  Messershmidtin  Eniysey  ózeninin  bas  jaghynan  tauyp  alghan  týrli  tanbalargha,  jazugha  toly  eki  balbal  tastan  bastau  alady. Keyinderi  dәl  osynday  jazu  tanbalary  bar tastar  Minusinsk  oipaty  men  Orhon  ózenderi  boyynan  tabyldy.  Arheologiyalyq  zertteuler  nәtiyjesi  búl  aimaqtyn  kóne  Týrki  mәdeniyetimen  tyghyz baylanysty  ekendigin  aiqyndap  berdi. Atalmysh  qúpiya  jazu  kóptegen  ghalymdardyn  qyzyghushylyghyn  oyatyp, nazaryn  audarghanmen  olardyn  enbekteri  esh  nәtiyje  bermedi. Biraq,  adamnyn  aqyl – oiynyn  mýmkindigi  sheksiz  emes  pe?!  Dat ghalymy  V. Tomsennin  jankeshti  enbegi  men  izdenisinin  arqasynda  búl  qúpiya  jazudyn  da  syry  sheshildi. Nәtiyjesinde, osynau  tarihi  jәdiger býkil  Týrki  júrtynyn  onyn  ishinde  qazaq  halqynyn  mәdeniyetinin  mәngilik  ruhani  qazynasynyn  Temirqazyghyna  ainaldy.  Úly  babalardyng mәrmәr tasqa  qashap jazghan  úlaghatty sózderi bizder ýshin  ónegeli  ósiyet,  mәngilik  múra  bolyp  qala  bermek.

...Ózimmen  ózim bolyp,  túnghiyq  oidyn  týbinde  otyrghan  meni  «Izdegenimiz  osy  jer, keldik!» dep,  «sanq!» etken Torghay  aghamyzdyn  dauysy  selt  etkizdi. Bókterdi  qiyalay  jolsyzben  jýiitkigen  kóligimiz,  jerdin  oy – shúnqyryna  qaramay  shoqyraqtaghan  kýii bir  kiyiz  ýidin  aldyna  kelip  biraq  toqtady. Jamyrap  kólikten  týse  bastadyq,  bәrimizdin  kózimiz  tau  jaqta,  tas  bitkenning bәri  jazu  siyaqty  elesteydi. Sóitkenshe  kiyiz  ýiden  bet – auzyn  uqalap,  kózin  syghyraytqan  bir jigit  aghasy  shyqty, jón  súrastyq. Ol «búl  jer  Kýldiqora,  ary  jaqtarynyz  Kóktasty» dedi, qolyn  batysqa  sermep. Bәrimiz  eshnәrsege  týsinbey bir  sәt abdyrap  qaldyq, sonda  qalay bolghany...?  Torghay  aghanyng ainalagha tandana  qarap «Áy,  onda   Yrghayly  say  qayda?» degen  súraghyna,  «arttarynyzda  qaldy  ghoy» dep  shyghys  jaqtaghy  birshama  aralyqta  túrghan biyikteu  jartasty  núsqady. Aghamyz  ainalany kózben  sholyp  «Sonda  qalay  adastym  ba?» dep,  jan – jaghyn  anyryp  qaraghan  kýii  túryp  qaldy. Tez  esin  jiya qoyyp   sәlden  son  әlgi  malshy  jigitke «Jaqyn  manda  jazu – syzuy bar tastar  kórmedin  be?» qayta  súraq  qoydy. Malshy «joq» dep  qysqa  qayyrdy  da, toqtap baryp  esine  týsti – au  deyim, «Tek  myna  tóbenin  ar  jaghynda arabsha  jazuy  bar bir  tasty  ghana  kórdim» dep  sózin  ayaqtady. Oghan  jauap  retinde  Torghay  agha: «E ony bilemiz, ol  bir baydyng qyzyna qoyylghan tas qoy, odan  basqa she? Mal  qaraghanda  osy  mandy  san  sharlasa da  jan – jaqtaryna  kishkene  bir  zer  salmaydy  eken  ә  búlar...» dep, renjigen  keyip  tanytty. Sonymen  keri  búrylyp  tóbeni  bókterley  jýrip  otyryp,  izdegen  Yrghayly  sayymyzgha  da  jettik – au. Endi búl  jerde  jol azabyn  jenildetken  jenil  kóligimiz  ben  onyn  jýrgizushisi  Rayymbekke sheksiz riza  boldyq. Bara  sala  sol  ekpinimizben  toqtamaghan  kýii  saydy  boylap  joghary  órledik,  esil – dertimiz  tezirek  kóne  jazudy kóru. Shamamen  150m  jýrgennen  son  alghashqy  jartasqa  jolyqtyq, ondaghy  jazudy  menen  basqa  eshkim  bayqamady, bәri  jyldamdata  ilgeri  ketti. Alghashqy  jazu jandýniyemdi jaghymdy  әserge bóledi, jaylap  fotoaparatymdy  qolgha  alyp  suretke  týsirdim. Qytay  iyerogliyfine  úqsaytyn  siyaqty  ma, qalay  ózi?  Joq, emes – au, emes. Sodan  saydy  órlep  taghy  400m  jýrgende  saydyn  eki  jaghyn  ala  ornalasqan  ýlken  jaqpar  tastar birden kózge  týsti. Solar shyghar  dep shamaladym, izinshe  menen  búryn  jetken  Bekbolattyn  quanghannan  mәz  bolyp  aighaylaghan  dauysyn  estidim. Eki  qolyn  aspangha  kóterip  alyp  quanyshtan  jarylayyn  dep  túr,  «Mine  jazu,  mine  suret!» dep  әr  tasty  bir  kórsetedi. Jalpy  jartas  dogha  tәrizdi  ýlken  ýsh bólikten  túrady  eken. Eki  bóligi  batys  jaghynda  qatarlasqan,  al  bir  bóligi  shyghys  jaghynda  jeke  ornalasypty. Ortadaghy  ashyqtan  su  aqqan  boluy  kerek, biraq  osy  ashyq  bólikti, aldynghy  jaqty  jergilikti  malshylar  jartastyn  synghan  kishkene bólikterimen  qorshap qora  jasap  alypty. Shyghar  esiktin  sol  jaghynda  úzyn  qúryq  túr,  soghan  qaraghanda  jylqy  malyn  qamaytyn  sekildi.

jazu 1.jpgjazu 2.jpgjazu 4.jpg

Jartasta beynelengen  tәueshki, atty  adam,  búghylar  men  arqardyn  suretteri  keremet!  Al,  jazulardy kórip tang – tamasha boldyq,  tipti esimiz shyghyp  qaldy. Osynshama  ghajayyp  tarihy eskertkishterdin  tabyluy, meni ayaq astynan  beyne  bir  altyn  kómbege  jolyqqanday  kýige  týsirip, anyryp  túryp  qaldym. Qytaydyn,  arabtyn, parsynyn, kóne  týrkinin  syna  jazularyna  mýldem  úqsamaydy. Kim, qashan  jazdy  eken? Qay  dәuirge  tәn? Qanshama  ghasyrlardy  artqa  tastady  eken  búl  jәdiger? Átten,  tastar  da  sóileytin  bolsa ghoy... Sóileydi  olar,  sóileydi, biraq  oghan  bizdin  óremiz  jetpey  túr – au...!?  Ózimmen  ózim  kýbirlep  sóilesip  jýrmin, suretke  de  týsirudemin. Oiymnyn  san – saqqa  bólingeni  sonday,  oisha  әr  nәrsenin  basyn  bir  shalamyn... Taghy bir bayqalghan  erekshelik jabayy jәne  ýi  januarlary  jartastyn  jogharghy  bóliginde  surettelipti de, tómengi  jaq  bóligi  biz  sóz  etip  otyrghan   qúpiya  jazularmen  kómkerilgen.

Menin  óz  joramalym  boyynsha  Saq,  Ýisin  dәuirine  jatatyn  siyaqty. IYә,  sol!  Dәl  ózi, jabayy  januarlar  Saq zamany  bolsa, atty  adam Ýisinderdiki! Esime  әr  saydyn  janaghy  Kýldiqora,  Yrghaylynyn  auzyndaghy biyik  tepsende  jatqan  tas  obalar  sap  ete  týsti. Sebebi, Ýisinder  ólgen  adamdardy  mýrdeni  su  shaymaytyn  biyik  tóbeler  men  tau  bókterlerine  jerlegeni  tarihta  bar. Kele jatyp  sol  obalardyn  birnesheuin  suretke  de  týsirip  alghan  edim. Taghy bir bayqaghan  nәrsem  tastaghy  suretter  arasynan  qolyna  qús  ústaghan  atty  adam, yaghni  qúsbegi! Mal baghyp  sayatshylyq  qúru  bizdin  ata  kәsibimiz ekenin  bәrimiz  de  bilemiz, sol suret  astyndaghy  jazu  sayatshylyq,  anshylyq  nemese  mal  baghu turaly   jazylghan  derekter  boluy  da  mýmkin  ghoy.  B.z.b. I – II ghasyrlarda  soltýstigi  Balqashtan  bizdin  ónirdi  qosa  alghanda  ontýstigi  Ystyqkólge  deyingi  aimaqty  ýisin eli mekendegen  edi  ghoy. Sol  kezendegi  Qytay  sayahatshylarynyn  tarihi  mәlimetteri  boyynsha: «...Ýisinderdin  memleket  basshysy – Kýnby (Gunimo), astanasy – Shyghu qalasy (Chigucheni) qazaqsha  Qyzylanghar,  týtin sany – 120000,  adam  sany – 630000,  әskeri - 188800».  Demek, búl  eldin  ózindik  memleketi,  tili, ordasy,  jazuy  boldy  degen  sóz, ol  búl  mәlimetterdin  bәrin  atalmysh  memleket ordasyndaghy  arnayy qújattardan alghan. Nege  deseniz  býkil  ýisin  jerin  aralap  mal – janyn  sanap  shyghugha   qytay  jihankezinin  ómirinin  jetpesin bәrimiz  de  týsinip otyrmyz. Sonday-aq, 70 myn  iyerogliften  túratyn  Qytay  jazuynyng túnghysh  ret  qoldanysqa  týsui  qazaq  elimen  shekaralas  aumaqta  iske  asqanyn  tarihtan  bilemiz. Demek,  búl  salada  bizdin  kóshpendi babalarymyzdyn  yqpalynyn  bolghanyn  jasyryp  qalu  mýmkin  emes jәne  de  búl  jaghday kóshpelilerdin  ózindik  jazu  belgileri  bolghandyghynan  da  habar  berip  túr  emes  pe.

Qoryta aitqanda  osylardyn  bәrin oi  eleginen ótkize  otyryp, búl kóne  jazu «Ýisin  jazuy  boluy da mýmkin  ghoy» degen joramalgha toqtadym. Oghan qosa qúrmetti  oqyrman, qazaq  jerin  mekendegen  taypalardyn  tól  jazuynyng payda bolu  merzimi  b.z.d. I mynjyldyq ekenin úmytpaghan bolarsyz. Áriyne, búl tek óz  oiym, biraq tolyqtay zertteudi qajet etetin dýnie ekendigine shýbәm joq. Jartastaghy  jazu  tanbalary  men  januarlar  beynesin  suretke  týsirudi  ayaqtap, taghy  bir  ret  әrqaysysyn  jeke – jeke  múqiyat  qarap  shyqtym. Tamasha  janalyq,  alghan  әserimdi  sózben  jetkizu  mýmkin  emes! Aynalagha  riza  kónilmen  qarap  biraz  túrdym  da  demalugha  tize  býgip  otyrghanymyz  sol  edi, búlttan  shyqqan  kýndey  bolyp «jarq!» etip Torghay  aghamyz  keldi,  jýzi  janyp  túr,  óte  kónildi. Baghana  bizder  japa  tarmaghay  say  boyymen  órlep  ketkende, ol  kisi sharshaghandyqtan  artta  qalyp  qoyypty. Sodan  biraz  demin  alyp,  aptyghyn  basyp  kelgen  beti osy. Quanyshtan  jýzi  bal – búl  janghan  aghamyz: «Osy ghoy  bizdin  izdegenimiz,  mana  jol  boyy  jas  bolsa  kelip  qaldy, búl jaqqa kelmegenime de  kóp jyldar boldy(20 jyldan asyp ketti), taba  almay  qalsam balalardan  úyat  bolatyn  boldy – au» – dep,  qatty  uayymdap  edim.  «Jazuly  jartasty  tapqanymyz  qanday  jaqsy  boldy» – dep, eki  qolymen  jartasty  núsqap  jas  baladay  mәz  bolyp  túr. Ou, bәse, bәse, endi bәri  týsinikti boldy, jol boyghy aghanyn  «túiyqtalyp  otyruy,  ishtey mazasyzdanuynyn» sebepteri osy eken ghoy. Eh,  shirkin  peyili  darhan  daladay, aqkónil  jas  baladay,  qazaghymnyn  qayran  qariyalary – ai! Qartymyzdyng didarynan tógilgen riyasyz  sәby kýlki, quanyshqa  toly  kóz  janary mening jadymda kópke deyin saqtalyp  qaldy. Átten,  ózinizdey  qazynalardyn  qatary  siyrep  barady – au   degen  ókinish  ózegimdi  órtep  ótti. Estelik  ýshin dep  suretke  týstik, biraz әngimelesip  tylsym  syryn bauyryna býkken, beymәlim jazuy bar  jartasqa  qimastyqpen  qaray – qaray  keri  qayttyq.

Bәrimiz  kónildimiz,  dabyr – dúbyrmen  kólik  qasyna da keldik, qalghan  azyq – týligimizdi  ortagha  salyp,  dastarhan  jayyp  jýrek  jalghadyq. Shәi  ýstinde  aghamyz  alysqa  kózdi  qadaghan  qalpy: «...Dolanqara,  erte  túryp  atynnyn,  jalyn  qara!» dedi  de  shyghys  jaqtaghy  keruennin  shashylghan  tenindey  sozylyp  jatqan  qarataudy  qolymen  kórsetip, ózi  biletin  tarihy oqighalargha  toqtaldy. Erte kezenderden  osy  aumaqty mekendep  kele jatqan Suan taypasynyn  Aqsha, Qaramende rularynyn  arasynda  bolghan  jer  dauy jayynda  biraz  әngimenin  tiyegin  aghytumen  qatar, Kenes zamanynda búl  aimaqtyng egis alqaby bolghandyghynan  da  habardar etip  ótti. Ary  qaray  tómendegi  kóz  úshynda  nýktedey  kóringen  qos  beyitti  núsqap, «Jaryqtyq  Shyny – Shynghys  beyiti, Shyny  әieli  de,  Shynghys  eri dedi» búl  kesenelerdin  sonau  ýrkinshilikten  búryn  túrghyzylghandyghyn  aitty. Shamasy  1931 -1933 jyldardaghy  asharshylyq  jyldarynan búryndary, shamamen ótken HH ghasyrdyng basy  bolsa  kerek. Odan  әri  osy  mandaghy  jer – su  attaryna  baylanysty  biraz shejire  tarqatqan  aghagha  ishtey  riza  boldym. Súnghyla  qarttyn  әngimesi  ótken HH ghasyrdyn  70 jyldary  qaytys  bolghan  atam  Ramazandy  esime  týsirdi. Sebebi,  men  es  bilgeli «atamnyn  balasy» bolyp  óstim, atammen  erip  jýrip  auyl  aqsaqaldarynyn, manpan, zәngilerding әngimesin,  aqalaqshylardyng ózderin  kórmesemde olar  turaly nebir anyz – estelikterdi  tyndap  ósken  edim. Olardyn  әrqaysysy  birin – biri  qaytalamaytyn «... dariya  shalqar,  tau  mýsinder»  erekshe   túlghalar  edi  ghoy,  jaryqtyqtar!

Uaqyttyng qalay  ótkenin  de bayqamay  qalyptyq, kýn de  keshkiripti  ýige  jinala  bastadyq. Kelgendegidey  emes  jer  jaghdayyn  bilip  alghan  jýrgizuishi  bala  joldy – jolsyzben  tóteley  tartyp kózdi ashyp - júmghansha  kelgen  jolymyzgha  qayta  týsip  alyp  jýiitki  jóneldi. Árkim  óz  oiymen  otyr, bәrinin  de  sharshaghany  bilinip  túr. Tek  Bekbolat  qana  әli  aryny  basylmaghan  sekildi, ainaladaghy kózge  týsken  әrnәrsege  týrli  teneuler  aityp, tili  jetpegen  jerlerin týrli qimyldarmen  kórsetip  bәrimizdi  kýldirip,  kónildendirip  keledi...

Birde  shoqyraqtap, birde  jayly qalpy  zulap  kele jatqan kólik  terezesinen -  zengir  kókke, manaurap  mýlgigen  alyp   taugha  qarap  kele jatyp  qaytadan eriksiz  oigha  shomdym:  Oipyrmay, «Kónil  jýirik  pe,  kók  dónen jýirik  pe?» degen  ras – au  sirә,  ishtey oidy – oi  qozghap beymәlim  beyneler men tanbagha toly jartas qayta kóz  aldyma elestedi. Ártýrli saualdar sanamda  myn  qúbylady,  búl  jazular  erte  orta  ghasyrda  da  jazyluy  mýmkin – au  degen  «súraq» ta qylan  berdi. Esime  endi  týsti, b.z. VIII ghasyryndaghy  Qarlúqtar zamanynda Jetisu jerine  kelgen tiybettikter tau – tasqa ózderinin  buddalyq dúghalaryn  oiyp jazyp qaldyrghandary  turaly derekter bar  ghoy, tarihta. Týrkinin  Taspar,  Yshpara qaghandary  óz biyligi  túsynda  Budda  dinine  boy  úrdy emes pe...?! Sóitip,  Tiybetten  lamalardy  alghyzyp,  Buddanyn  qasiyetti  jazbalaryn  týrki  tiline  audartyp  keninen  nasihattaghan  edi. Búl  jazu  sol  budda  monahtarynyn  qoltanbasy  shyghar...?!  Endi  búghan sol  Tiybet lamalary  jazbalarynyng búdan  búryndary Ile  ózeninin  ong jaq jaghalauynan  tabylghany turaly derekti  qosynyz. Iә ol da  mýmkin,  әriyne  búl  teren  zerttep, zerdeleudi  qajet  etetin dýniyeler, bizdiki  tek  joba,  boljam  ghana. Tughan eldin, jerdin  tarihy  bizder  men  keleshek  úrpaq  ýshin  bagha  jetpes  qazyna  ghoy. Sol  qúndy jәdigerlerdi  qasterleu  әr  qazaqtyn  azamattyq  paryzy  bolmaq. Árqashan  paryzymyzgha  adal  bolyp, «Eli ýshin enbek  etkennin  ensesi  biyik» degen halyq  naqylyn tu etip, elimiz  ýshin  ayanbay  enbek eteyik aghayyn. Tәuelsizdigimiz  túghyrly,   memlekettigimiz  mәngilik  bolsyn!

Derekkózi: mezgil.kz

Qaly Ibrayymjanov

Tarih ghylymdarynyng magistri

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3509