Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 5485 0 pikir 9 Nauryz, 2011 saghat 09:46

Ábdiuaqap Qara. Mústafa Shoqaydyng tarihy túlghasynyng baghalanuy

Qazaqstannyng Kenester Odaghynan tәuelsizdigin aluyna biyl 20 jyl tolyp otyr. Sondyqtan Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng tapsyrmasymen Qazaqstan osy atauly jyldy jan-jaqty merekeleuge dayyndaluda. Búl rasynda da óte oryndy. Óitkeni ghasyrlardan keyin әreng qol jetkizgen tәuelsizdigimiz bayandy boluy ýshin múnyng halyqqa, әsirese jas úrpaqqa jiti týsindirilui qajet. Sonda ghana el bolyp, halyq olyp elimizding keleshegi ýshin júmys istey alamyz. Búl ýshin tәuelsizdikting mәni jaqsy týsinu qajet.

Osy orayda әsirese, tәuelsizdik jolynda qúrban arystarymyzdy, úly túlghalarymyzdy әrdayym eske alyp qúrmettegen dúrys. Mine, osy túrghydan alghanda tarihy túlghalar arasynda sanaly ghúmyryn Qazaqstan jәne Týrkistan halyqtarynyng tәuelsizdigine arnaghan Mústafa Shoqaydyng orny bólek. Ókinishke oray, Kenestik kezende týrli jalalar jauyp at aidar taghylyp esimine tiym salynghan Mústafa Shoqaygha tәuelsizdikten keyin 20 jyl ótse de әlitolyq baghasynyng berilmey jatqandyghy ókinishti. Biz osy maqalamyzda Shoqaygha kenestik kezende qalay kýie jaghylghany jәne búl kýieni joi barysynda qazaq ziyalylarynyng jýrgizgen kýresi turaly toqtalmaqpyz.

Qazaqstannyng Kenester Odaghynan tәuelsizdigin aluyna biyl 20 jyl tolyp otyr. Sondyqtan Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng tapsyrmasymen Qazaqstan osy atauly jyldy jan-jaqty merekeleuge dayyndaluda. Búl rasynda da óte oryndy. Óitkeni ghasyrlardan keyin әreng qol jetkizgen tәuelsizdigimiz bayandy boluy ýshin múnyng halyqqa, әsirese jas úrpaqqa jiti týsindirilui qajet. Sonda ghana el bolyp, halyq olyp elimizding keleshegi ýshin júmys istey alamyz. Búl ýshin tәuelsizdikting mәni jaqsy týsinu qajet.

Osy orayda әsirese, tәuelsizdik jolynda qúrban arystarymyzdy, úly túlghalarymyzdy әrdayym eske alyp qúrmettegen dúrys. Mine, osy túrghydan alghanda tarihy túlghalar arasynda sanaly ghúmyryn Qazaqstan jәne Týrkistan halyqtarynyng tәuelsizdigine arnaghan Mústafa Shoqaydyng orny bólek. Ókinishke oray, Kenestik kezende týrli jalalar jauyp at aidar taghylyp esimine tiym salynghan Mústafa Shoqaygha tәuelsizdikten keyin 20 jyl ótse de әlitolyq baghasynyng berilmey jatqandyghy ókinishti. Biz osy maqalamyzda Shoqaygha kenestik kezende qalay kýie jaghylghany jәne búl kýieni joi barysynda qazaq ziyalylarynyng jýrgizgen kýresi turaly toqtalmaqpyz.

Ózderinizge belgili, Shoqaydyng sayasy kýresining basty maqsaty - Týrkistandaghy kenes biyligining ornyna tәuelsiz últtyq basqaru jýiesin ornatu edi. Sol sebepti Shoqay kenester ýshin rejim qarsylasy edi. Sondyqtanda Mәskeu onyng ómirimen iydeyalary turaly mәlimet taratugha tiym saldy. Kenes iydeologiyasy boyynsha Shoqay «halyq jauy» dep jariyaalandy.

Shoqay turaly qatang tiym-shekteulerding qajala bastauy Kenester Odaghy qúlaugha bet alghan 1990 jyldardyng basyna dóp keledi. Biraq búl prosess birden jýzege asa qoymady. Shoqaydy halyq jauynan halyq qaharmandyghyna kótergen prosess qazaq ziyalylarynyng óte saq jәne batyl әreketterining arqasynda jýzege asty.

Kenester Odaghynyng alghashqy kezenderinen bastap-aq Shoqaydyng shygharmalarynyng basyluyna, taratyluyna jәne tipti oqyluyna tiym salyndy. Búl tiymdargha moyynsúnbaghandar, sirә onyng atyn ataghandar qatang týrde jazalandy. «Halyq jauy» degen jeleumen Shoqaygha baylanysty mәlimetter oqulyqtar men ensiklopediyalargha kirmey qaldy. Sol sebepti Qazaqstan men qazaq halqyna qatysty barlyq maghlúmattardy qamtu ýshin ýlken enbek sinirilip dayyndalghan 12 tomdyq Qazaq Sovet ensiklopediyasynda Shoqay turaly eshqanday mәlimetke oryn berilmedi.

Tarih kitaptarynda Shoqay otanyn satqan opasyz retinde kórsetildi. Kenes dәuirinde Qazaqstannyng resmy tarihy bolyp sanalghan "QazaqSSR" tarihy atty enbekte Týrkistan avtonomiyasyna baylanysty oqighalar bayandalyp jatqanda Shoqaydyng qarsy tónkerisshil element ekendigine basa nazar audaryldy. 1961 jylyAlmatyda jaryq kórgen "QazaqSSRtarihy" atty enbekte Shoqaygha baylanysty myna joldardy kezdestiremiz: "...Sonymen qatar aghylshyn imperialistterining núsqaularymen 1917 jyldyng qarasha aiynyng sonynda Qoqanda Qoqan avtonomiyasy degen bir avtonomiya qúryldy. Búl kertartpa-tónkerisshil ókimetting ishinde ózbek burjuaziyashyl últshyldarymen qatar qazaq últshyldary M.Tynyshbaev pen M.Shoqaev oryn aldy."

"Qazaq SSR tarihyndaghy"  osy tújyrym asa manyzdy. Óitkeni ol enbek kenesterding Qazaqstan tarihy turalyresmy kózqarasyn bayqatady. "Qazaq  SSR tarihy" syndy resmy tarih kitaptary Kompartiyanyng kózqarastary men prinsipterin kórsetu barysynda, partiyanyng múqiyat baqylauynda dayyndalady.

Kenes iydeologiyasyn kommunisttik partiya belgilegendikten partiya basshylary ózgergen sayyn iydeologiyada da ózgerister bolyp otyrdy. Soghan mezgildes Qazaq SSR tarihy da ózgertilip túrdy. Túnghysh Qazaq SSR tarihy 1943 jyly jaryq kórdi. Biraq II-dýniyejýzilik soghystan keyin búl kitapta jansaq pikirler oryn alghany algha tartylyp, qayta jazugha sheshim qabyldandy. 1948 jyly Qazaq SSR tarihynyng ekinshi núsqasy jariyalandy. Biraq keyinnen búl kitapta ziyandy dep tabyldy. 1978 jylyýshinshi jәne songhy núsqasy jazylyp, oqyrmandardyng nazaryna úsynylydy. Qazaq SSR tarihy sekildi manyzdy kitaptardyng mazmúnyn Qazaqstan Kommunistik Partiyasy Ortalyq Komiyteti iydeologiya hatshysy tekserip otyrdy.

Búlar da jaghymsyz pikir bildirilgen Shoqay turaly әrqanday bir adamnyng zertteu jýrgizip, әrqanday bir materialdy jariyalauy mýmkin emes edi. Óitkeni Kenester Odaghynyng mýshesi  bolyp sanalatyn bir elding tarihyna baylanysty Kenes iydeologiyasy boyynsha jazylghan tarih kitaptary zertteushiler men  tarihshylar ýshin jol kórsetushi bir kompas qyzmetin atqarady. Oghan qaray tarih baghalanugha tiyisti edi. Sondyqtan, aitalyq, Qazaqstangha qatysty shygharylatyn tarih kitaptary men zertteu enbekterining nәr alatyn búlaghy "Qazaq SSR tarihynan" bolyp tabylady. Qazaqstan azamattary, әsirese ghalymdar men óner qayratkerleri sonday-aq, aqyn-jazushylar men kommunizmning bolashaq qúrushylary dep aitylghan jastar sol kitaptyng kózqarastarymen sanasugha mәjbýr edi. Sol sebepti "Qazaq SSR tarihynda" kertartpa-tónkerisshil dep sipattama berilgen Shoqay turaly sózqozghau әste mýmkin emes edi.

Kenestik Qazaqstannyng resmy tarihynda tiym salynghan tek Shoqaymen Týrkistan avtonomiyasy emes edi. Alashorda qozghalysy men jetekshilerinede tiym salyndy. Alayda, Alash qozghalysynyng jetekshileri biylik bolishevikter qolyna ótkennen keyin Shoqay sekildi shetke shyghyp kýres jýrgizuding ornyna, olarmen birge istesudi  tandap, Qazaqstanda kenestik basqaru jýiesining últtyq sipat aluyna manyzdy ýles qosty. Olar әsiresegh oqu-aghartu, ghylym jәne óner sekildi salalarda orasan enbek etti. Soghan qaramastan 1925 jyldan bastap Alashorda mýsheleri kenestik әkimshilik oryndarynyng qudalauyna úshyray bastady. 1930-1932 jyldary jýrgizilgen әrtýrli sottarda Alashordanyng belsendi mýsheleri halyq jauy jәne shetelderding tynshylary degen aiyptar taghylyp bas bostandyghynan airyu, jer audaru nemese ólim  jazasyna kesildi. Búl sottardyng qarmaghyna ilikpey aman qalghandary 1937-1938 jyldardaghy repressiyalar kezinde qyrghyndaldy. Alashorda qozghalysy men onyng jetekshileri turaly zertteuler jýrgizip, enbekter jazugha da 1935 jyldan bastap tiym salyndy.

Shoqay búl jaghdaydy tosyrqamaydy. Onyng oiynsha kenes biyligindegi halyqtardyng últ-azattyq qozghalystaryn kenes tarihshylarynyng beytarap jazuy mýmkin emes edi. Óitkeni olar, jalpy alghanda,tarih ghylymynda beytaraptylyqty qabyldamaydy. Sondyqtan olar tarihty tap kýresi ýshin bir qúral retinde paydalanugha beyim túrdy. Shoqay tarihtyng tek ótkennen syr shertetin ghylym ghana emes, sonymen qatar bolashaqqa baghyt-baghdar beruge jaraytyn bir qúral ekendigine kenestik tarihshylarynyng óte jaqsy bilgendigine basa kórsetedi.

Sayasy qyzmetterimen kózqarastaryna baylanysty Kenester Odaghynda at-aydar taghylyp qylmysker atanghan Shoqay ghana emes edi. Onyng tuystary da rejim ýshin kýdikti adamdar sanatyna jatqyzyldy. Ol ýshin Shoqaydyng kózqarastaryn qoldap-qoldamau qajetti emes edi. Onyn, yaghny halyq jauynyng tuysy bolu әrtýrli jazamen qysymgha úshyrau ýshin jetip jatty. Sol sebepti Shoqaydyng jaqyndary kenestik oryndardyng qysymyna tap boldy.

Kenester Odaghynda qanday da bir sebepke baylanysty Shoqaydyng aty atala qalsa, artynan mindetti týrde jaghymsyz sipattarda birge aitylatyndaghdy qalyptasty. Oghan kóbinese Kenestik týrki tildes respublikalarynda auyr aiyptaular bolyp tabylatyn týrikshil, islamshyl, últshyl nemese әlem burjuaziyasynyng tynshysy sekildi teneuler japsyryldy.

Shoqaygha qarsy kenestik ýgit-nasihat 1968 jyly sharyqtau shegine jetti. Sol jyly KGB ofiyseri SerikShәkibaevtyng Shoqay turaly jazghan "Ýlken Týrkistannyng kýireui" atty povesi jaryq kórdi. Derekti povesti ekeni algha tartylghan búl shygharma Shoqaydy shen-shekpen ýshin elin nasistterge satqan opasyz retinde kórsetuge baghyttaldy. Kenes dәuirinde Shoqay turaly tiym salynbaghan dara basylym bolyp tabylatyn búl povesti Shoqaydyng nasistterding týrmesinen Fashistik Germaniyanyng Shyghys ministri AlifredRozenbergke hat jazuymen bastalady. Hatynda Shoqay Týrkistandy tek Germaniyanyng qútqara alatyndyghyna senetindigin, sol sebepti tútqyngha týsken týrki tektes kenes әskerlerinen kómekshi otryadtar jasaqtap, nemis armiyasyna kómekteskisi keletindigin bildiredi. Osylaysha Shoqaydy fashisttik biylik astyndaghy Týrkistangha basshy bolu ýshin elin nasistterge bodan etuge tyrysqan satqyn retinde kórsetuge baghyttalghan oqighalar tizbegi órbiydi. Povesti boyynsha Shoqay jaqyn serigi Uәly Kaym Han bergen u saldarynan ólip sazayyn tartady.

Shәkibaevtyng povesin qújattargha sýiene otyryp jazghandyghy ras bolghanymen, paydalanghan derekterindegi qatelikter ony jansaq uaqighalar qúrastyruyna jeteledi. Shәkibaev ras taghy kýmәndi kenestik derekterdi qoldandy. Búl derekterding kópshiligi soghystan keyin kenesterge qaytarylghan legion mýshelerining KGB tergeuinde bergen jauaptarynyng hattamalaryedi. Tergeude qysym astynda әskerlerden alynghan mәlimetterding kópshiligi shyndyqqa say kelmeydi. Shәkibaev povesin osy jansaq mәlimetter boyynsha qúrastyrdy. Poveste shyndyqqa qayshy keletin kóptegen mәlimetti kezdestiruge bolady. Mysaly, povesting basynda Shyghys ministri Rozenbergke hat jazghan Shoqay bir jyldan beri týrmede otyrady. Alayda, Shoqay eshqashan týrmege otyrmaghan. Shoqay tek ýsh aptaday Parij manyndaghy Kompiyen lagerinde tútqynda qaldy. Ol jer de týrmeden góri bir oqu lageri sekildi edi. Sonday-aq búl jerdegi pikirtalas ortasy Shoqaygha óte únaydy. Sonymen qatar ol kezde әli Shyghys ministrligi qúrylmaghan bolatyn jәne Rozenberg de ministr emes edi. Poveste Shoqaydyng Peterburgte Zang fakulitetinde Kerenskiy men birge oqyghany aitylady. Shyndyghynda ekeuining bir uaqyttarda student bolulary mýmkin emes. Kerenskiy oquyn bitirgennen keyin Shoqay Peterburgke keldi. Óitkeni, 1881 jyly 22 sәuir kýni tuylghan Kerenskiy Shoqaydan 11 jyl búryn Peterburg uniuersiytetine týsken. Shakibaevtyng kitabynda Shoqaydyng aghylshyn tynshylarymen júmys istegeni algha tartylady. Shoqaydyng eshbir elge tynshylyq istemegeni belgili. Shәkibaev Shoqaydyng Europagha júbayy Mariyanyng qalauy boyynsha kelgenin algha tartady. Shoqaydyng Europagha óz yqtiyarymen sayasy kýres jýrgizu ýshin kelgendigi Shoqay turaly zertteulerde býgingi tanda naqty mәlim bolyp otyr. Atalghan kitapta Uәli  Kaimnyng Shoqaygha "YashTýrkistan" jurnalyn shygharugha kómekteskeni atalyp ótiledi. Búl sózdinde eshbir qisyny joq. Óitkeni, Shoqay "YashTýrkistan" jurnalyn shygharyp túrghan jyldarynda (1929-1939) Uәly Kaymdy tanymaytyn edi.Olar jurnal toqtaghannan keyin, soghys jyldarynda tanysady. Týrkistan legiony turaly pikirdi alghash Shoqay aitqan eken. Shoqaydyng búl pikirdi aitqandyghy turaly eshqanday maghlúmat joq. Qayta kerisinshe Shoqaydyng nasistik tútqyn lagerlerinde alghash ret bolghannan keyin tútqyn әskerlerding maydandardan qaytaryluy jәne oqulargha jiberilui turaly úsynystar jasalghandyghy jóninde mәlimetter bar. Sonymen qatar Shoqay legion jobasyna qarsy bolghan. Sol sebeptide qaytys bolady. Shәkibaevtyng algha tartuyna qaraghanda, Shoqay aghylshyndar men kelise almaghandyqtan tútqyndalghan. Shoqaydyng tútqyndalu sebebi tek Kenesterge qarsy boluyedi. Shәkibaev romanynda Shoqaydyng legionerlerdi úiymdastyru isine bar jan-tәnimen kirisip, búl isting jauapkershiligin moynyna alghanyn algha tartady. Búl pikir shyndyqqa tolyqtay qayshy keledi. Óitkeni, Shoqay nasistter men әskery salada yntymaqtasugha ýzildi-kesildi qarsy bolatyn. Povesti boyynsha Zәky Uәlidy Parijge alghashret 1937 jyly keledi jәne

ony Berlinge alyp baryp, Ghalimjan Idrisiymen birge "Yash Týrkistan" jurnalyn shygharu isin tapsyrady. Uәlidy Stambulgha ketkenge deyin Idrisy ekeui jurnaldy shygharu isine jәrdemdesedi. Búl pikirlerding shyndyqpen eshqanday baylanysy joq. Uәlidy Parijge alghash  ret 1937 jyly emes, 1922 jyldyng sonynda keledi. Keyin Týrkiyagha ketip qalady. Sonday-aq ol eshqashan "Yash Týrkistan" juranlynda qyzmet atqarmady. Romanda sonymen qatar Shoqaydyng óliminen keyin Týrkistandyq bosqyndardyng Zәky Uәlidiydi Týrkistan Últtyq Komiytetine jaqyndatpaghany turaly pikir aitylady jәne 20 mamyr kýngi (jylykórsetilmeydi) TASS habar agenttiginen ýzindi alynyp, týrik polisiyasynyng fashistik úiym mýsheleri NihalAtsyz, Oghuz Týrkkan jәne Zәky Uәlidiyding ýilerine tintu jýrgizgenine toqtalady. Jazushy búl jerde de shyndyqtan alshaqtap ketedi. Uәlidy soghys kezinde Germaniyagha esh bolmaghan. Sol sebepti onyng Týrkistan Últtyq Komiytetine kiru sekildi әreketi turalyayta almaymyz. Ekinshi jaghynan jazushy әdeyi jylyn kórsetpeytek 20 mamyr dep ataghan oqighasy 1944 jyly bolghan. Jazushy oqighanyng jylyn kórsetpeu arqyly oqyrmangha Týrkistan Últtyq Komiytetimen Zәky Uәlidy arasynda bir baylanys bolghandyghyna kórsetuge tyrysady. IdriysGhalimjanghaqatystyjazghandarydashyndyqqajanaspaydy. Onyng ne Shoqaymen, ne "Yashtýrkistan" jurnalymen baylanysy joq edi. Tipti, arhiv derekterine qaraghanda Ghalimjan Shoqaydyng tútqyn komissiyalarynda qyzmet atqaruyna qarsy edi jәne búl turaly nemis organdaryna bayandamalar beruden de tartynbaghan.

Búlardyng barlyghy, eger derekterge negizdelgen bolsa, legionda qyzmet atqarghan әskerlerding ózara oidan shygharghan anyz-әngimelerinen basqa eshtene emes. Búl әskerler Shoqaydyng qashan ólgendigi turalyda naqty bilmeydi. Sol sebepti Shәkibaevtyng romanynda 1941 jyly jeltoqsan aiynda qaytys bolghan Shoqay 1942 jyldyng nauryzynda әli tiri bolyp kórinedi. Óitkeni, tútqyn lagerlerindegi әskerler Shoqaydyng 1942 jyly sәuir aiynda qaytys bolghan dep senetin. Tútqyn lagerlerindegi týrkistandyq әskerlerden Qarys Qanatbay Shoqaydyng ólimi turaly habardyng ózderine sәuir aiynda jetkendigin aitady. Qysqasy derekti povesti dep kórsetilgen shygharmada oqighalar jelisining paydalanghan materialdarynyng qate boluyna baylanysty shyndyqtan alystap ketkeni anyq. Sonday-aq jazushynyng Shoqaydyng qyzmetterine kenestik iydeologiya túrghysynan bagha beruge tyrysuy onyng adasuyn odan әri terendete týsedi. Mysaly, povesti boyynsha Rozenberg Shoqaygha Týrkistannyng nemis otary bolatyndyghyn jәne últtyq armiyasy men memlekettigi bolmaytyndyghyn aitady. Shoqay bolsa, búghan qarsylyq bildirmesten kelisedi. Jazushynyng Rozenbergpen Shoqay arasyndaghy kezdesudi әrqanday bir derekke sýiene otyryp jazbaghandyghy anyq. Búl jerde onyng tolyqtay kenestik iydeologiyagha say bir beyneleu jasaugha tyrysqandyghy dausyz.

Shәkibaevtyng keyinnen orysshaghada audarylghan povesining Shoqaydyng nasisttermen auyz jalasqan satqyn ekendigi jóninde halyq arasynda jansaq úghym qalyptasuyna eleuli qyzmet atqarghany kýmәnsiz. Sonymen Shoqaydyng sayasy qyzmetterimen basylymdarynan Týrkistan halqyna qarsy eshqanday bir min taba almaghan kenesterding ýgit-nasihat qúraldarynyng Shәkibaevtyng jalghan derekterge negizdelgen povesi arqyly dittegen maqsatyna qol jetkizuge tyrysqannyng aitugha negiz bar.

Qazaqstanda 1960 jyldardyng sonynan bastap kenestik iydeologiyanyng belgilegen shenberinen asyp Shoqay turaly aitu mýmkin emes ekenin jogharyda atap ótken edik. Búl jaghday 1985 jyly kenestik biylikting basyna ótken Mihail Gorbachyovtyng qayta qúru jәne jariyalylyq sayasatyna deyin jalghasty. Gorbachyovtyng kenes qoghamyn barynsha demokratiyalandyrugha jәne býkil tarihy shyndyqtardy býkpesiz ashyq talqylaugha shaqyrghan jana sayasattarynan keyin jaghday ózgerdi. Qarapayym halyq pen ziyalylar Qazaqstanda iydeologiyalyq sebepterge baylanysty tiym salynghan tarihy oqighalardy ashyq talqylay bastady. Búl prosess әsirese, 1987 jyldan bastap beleng aldy. Alashorda qozghalysy men jetekshileri, 1933 jyly ýsh milliongha juyq qazaqtyng ólimine jol ashqan ashtyq zobalany, 1937-1938 jyldardaghy ziyalylardyng qughyn-sýrgine úshyrauy sekildi san jyldar tiym salynghan taqyryptar ashyq talqylandy.

Alashorda men jetekshileri turaly aitys-tartystar 1988 jyldyng sonynda óz nәtiyjesin berdi. Qazaqstan Kenestik Sosialistik Respublikasynyng Joghary Soty 1988 jyly jeltoqsan aiynda qabyldaghan bir sheshim boyynsha Alashorda jetekshilerining naqaqtan naqaq qarsy-tónkerisshil jәne antisovetshil degen aiyptaulargha úshyraghandyghyn moyyndady. Osylaysha Alashorda kósemderi aqtaldy. 1989 jyly qantar aiynda Qazaqstan Kommunistik Partiyasy Ortalyq Komiytetide bir mәlimdeme jariyalap Alash jetekshilerining әleumettik, sayasy jәne әdeby qyzmetteri turaly tarihy shyndyqtardyng zerttelip, halyqqa jariya etuding qajettigin atap ótti.

Sóitip, Qazaqstanda 1989 jyldyng qantar aiynan bastap Alashorda qayratkerlerine qatysty shyndyqtardyng betin ashudyng aldynda túrghan kedergilikter joyyldy. Endigәri Alash qayratkerleri turaly eshqanday tiym-shekteu joq edi.

Alayda, osy qúbylystar bolyp jatqanda, eshkim auzyn ashyp Shoqay turaly lәm-mim dep eshnәrse aita almady. Búl jaghday bizge Shoqay turaly sóz qozghaudyng últtyq tarihtyng ózge aqtandaq betteri turaly sóz qozghaudan әldeqayda qiyn ekendigin kórsetedi. Ekinshi, jaqtan múny kenestik ýgit-nasihat mehanizmining ózgeAlashorda liyderlerine qaraghanda, Shoqaygha qarsy әjeptәuir kýshtirek jýrgizgenining bir kórinisi retinde baghalaugha bolady. Gorbachyovtyng tarihtyng aqtandaq betterin toltyrugha shaqyrghan jariyalylyq sayasatynyng ózi Shoqay turaly shyndyqtardyng betin ashuda eshqanday qauip joq ekendigine eshkimdi sendire almaghan kórinedi.

Sondyqtan eshkim ortagha shyghyp, Shoqay turaly mәsele qozghaugha batyldyq kórsete almady. Búl turasyndaghy kidiris bәrinen basym boldy. Qazaq tarihynyng kenes dәuirinde býrkemelengen barlyq shyndyqtary aitylghannan keyin ghana, Shoqay turaly әngime qozghalatyn edi. Shoqay jariyalylyq sayasatynyng ayasynda talqylanatyn qazaqtyng últtyq tarihynyng songhy aqiqaty edi. Búl qúbylysta talqylanghan jaghdayda,  qazaq tarihynda eshqanday aqtandaq bet qalmaytyn edi.

Aqyrynda Kenestik qazaq tarihynyng songhy shyndyghyn júrtshylyq talqysyna úsynghan alghashqy qadam 1990 jyly 17 mamyr kýni basyldy. Búl qadamdy basu batyldyghyn kórsetken jazushy-jurnalist Beybit Qoyshybaevtyng "Beymәlim taghdyr Mústafa Shoqaev turaly birer sóz" atty maqalasy  "Anatili" gazetinde jariyalandy. Shoqay sekildi kenestik rejimning qaysar qarsylasy turaly pikirtalasty basqan alghashqy maqalanyng "Anatili" gazetinde jaryq kórui de kezdeysoqtyq emes edi. Óitkeni "Anatili" gazetide qayta qúru sayasatynyng tuyndysy bolyp tabylady. Gazet kenestik iydeologiyanyng til sayasatynyng kesirinen úzaq jyldar orysshanyng tasasynda qalghan qazaq tilining ómirshendigin qalpyna keltiru syndy ol kezeng ýshin betbúrystyq bir maqsatta qúrylghan "An atili" qoghamynyng organy edi. Shoqay ispetti qiyn bir mәsele jóninde sóz qozghaghan maqalada tek osynau bir baspasóz organynda oryn alar edi.

Qoyshybaev maqalasyn, «saqtyqta qorlyq joq» degendey, abaylap jazdy. Shoqaydyng kenesterding ymyralaspas jauy bolghandyghy jóninde resmy tarihtyng aitylghandardyng shyndyghyna talaspaytynyn atap ótken avtor qayta qúrudyng janashyl ruhyna say dúshpandy da tanyp biluding qajet ekenin kórsetedi. Osynday kirispeden keyin Qoyshybaev Shoqaydyng ómiri men birqatar shygharmalaryn tanystyrady. Biraq Shoqaydy aqtaugha tyryspaydy. Tek maqalasynyng sonynda Shoqaydyng nasisttermen birge isteskeni turaly algha tartushylyqtyng anyq emestigin, óitkeni onyng Týrkistan Legionynyng qúryluynan búryn 1941 jyly 27 jeltoqsan kýni beymәlim jaghdayda qaytys bolghandyghyn tilge tiyek etedi.

Shoqay turaly ekinshi maqala taghy da Qoyshybaevtyng qalamynan shyqty. Maqala alghashqysynan alty aidan son, atap aitqanda 1990 jyly qarasha aiynda Qazaqstannyng eng yqpaldy baspasóz organdarynyng biri bolyp tabylatyn "Qazaq әdebiyeti" gazetinde jariyalandy. Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng kóp tirajdy gazetinde oryn alghan maqalasynda Qoyshybaev alghashqysyna qaraghanda kóbirek batyl jәne aiqyn pozisiya ústanady.

Shoqaydyng ómiri men shygharmalary  turaly oqyrmangha mәlimet berudi kózdegen Qoyshybaev onyng  "Týrkistan kenester biyliginde" atty enbegimen "Yeny Týrkistan" jәne "YashTýrkistan" jurnaldaryn tanystyrady. Olardan ýzindiler berip, Shoqaydyng sayasy iydeyalaryn tanystyrugha tyrysady.  Avtor shetelderde jaqsy tanymal búl enbekterding Shoqaydyng óz elinde beymәlim qalyp otyruynyng oilandyrarlyq jayt ekendigine nazar audarady. Qoyshybaev sonday-aq, Ukrainanyng búrynghy Syrtqy Ister inistri A.Chulgiyn, Sosialistik internasionaldyng mýshesi, fransuz sayasiqayratkeri Piyer Renodel jәne professor Tahir Chaghatay sekildi kórnekti túlghalardyng Shoqaydy joghary baghalaghan tújyrymdarynan ýzindiler keltiredi. Maqalasynyng sonynda saqtyq shara qoldanghan Qoyshybaev búl jerde qaysy bir adamdy qaralau nemese aiyptaudy maqsat etpeytinin, tek tarihtyng keybir aqtandaq betterin toltyrugha kýsh júmsaghanyn aitady.

Qoyshybaevtyng osy maqalasynan keyin Shoqaydyng enbekterinen ýzindiler gazet-jurnaldarda tújyrym jasalmastan berile bastady. Olardyng arasynda Qazaqstan Kommunistik partiyasynyng baspasóz organdaryda boldy. Kompartiyanyng kýndelikti baspasóz organy bolyp sanalatyn "Sosialistik Qazaqstan" gazeti 1991 jyly qantar aiynda alghash ret Shoqaydyng enbekterin oqyrmandargha tanystyrdy. Gazetting eki sanynda Shoqaydyng "Týrkistan Kenes biyliginde" atty enbeginen ýzindiler týsinik berilmesten jariyalandy. Kompartiyanyng teoriyalyq jәne sayasy taqyryptardaghy ailyq baspasóz organy bolyp sanalatyn "Qazaqstan Kommuniysi" jurnaly da kóp keshikpey Shoqaygha kónil bóldi. Jurnaldyng 1991 jyly mamyr, mausym jәne shilde ailaryndaghy sandarynda Shoqaydyng "1917 jylghy estelikterinen ýzindiler" atty kitabynan ýzindiler jariyalandy. Oghan arnalghan qysqa kirispede BeybitQoyshybaevtyng "Ana tili" men "Qazaq әdebiyeti" gazetterinde Mústafa Shoqay turaly oilantarlyq maqalalardyng oryn alghandyghyna nazar audarylyp, Shoqay turaly shyndyqtyng anyq-qanyghyna jetu ýshin onyng shygharmalarymen tanysyp shyghudyng qajettigi kórsetiledi. Shoqaydyng "1917 jylghy estelikterinen ýzindiler" atty enbegin 1988 jyly professor Saadet Chaghataydyng týrik tilinde jariyalanghanyn atap ótkennen keyin, búl shygharmanyng Qazaqstanda alghash ret jariyalanyp otyrghandyghy aityldy.

Shoqay turaly ýshinshi jәne tolyqtay batyl maqala 1991 jyly mamyr aiynda Ánuar Álimjanovtyng qalamynan shyqty.Maqala kenes odaghynyng shanyraghy shayqalyp ydyraghan dybystary estile bastaghan jәne Qazaqstannyng Mәskeudent әuelsizdigin jariyalaytyn jeltoqsan aiyna birneshe ay qalghan kezenge sәikes keldi. Álimjanovtyng "Mústafa Shoqay!..Olkim?" atty kólemdi maqalasy "Qazaq әdebiyeti" gazetining eki sanynda orynaldy. Álimjanov osy  maqalasymen Qazaqstan baspasózinde Shoqaydy qazaqtardyng kósemi, tәuelsizdik kýresining qajymas jauyngeri jәne úly túlgha retinde baghalaghan alghashqy kenestik qazaq jazushysy bolyp tabylady. Sonymen, Shoqay Qazaqstanda alghash reet halyq jauynan halyq qaharmany dәrejesine kóterildi. Búl prosess Shoqaydyng taghdyrynyng elining tәuelsizdigimen tyghyz baylanysty ekenin aidan anyq kórsetedi. Ol -elining demokratiyalyq qúqtaryn qorghau ýshin 1921 jyly shetelge ketti. Shetelde elining tәuelsizdigi jolynda san týrli qiynshylyqtargha tóze otyryp moyymay, kýresip jýrgende 1941 jyly qaytys boldy. Biraq, kenes biyligindegi Qazaqstanda halyq jauy bolyp jariyalanyp, kýres joly men iydeyalarynyng tanystyryluyna tiym salyndy. Osynday tiym-shekter Qazaqstan tәuelsizdikke qaray naqty qadamdar basyp kele jatqan kezde ghana joyyldy.

Qazaqstanda Shoqaydyng últtyq qaharman ekendigin alghash ret býkpesiz ashyq aitqan Álimjanov maqalasynyng kirispesinde bylay deydi: "...Býgin qayta qúru kýnderinde bizding jýzege asyrugha tyrysqan pikirlerimizdi ol sonau 1917 jyldyng ózinde úsynghan bolatyn. Sol sebepti oghan "týrikshil", "islamshyl", "últshyl", "әlem burjuaziyasynyng itarshysy" degen aiyptar taghyldy. Sonyna NKVD qyzmetkerleri týsti. Onyng tek shygharmalaryna ghana emes, atyn ataudyng ózine de qatang tiym salyndy. Bayqausyzda atyn ataghandar qughyndalyp, habar-osharsyz joghalyp ketip jatty."

Shoqaydyng Qoqan avtonomiyasyndaghy qyzmetterine de toqtalghan Álimjanov onyng búljerdegi qyzmetterine dәstýrli kenes tarihy kózqarasynan ózgeshe týrde bagha berdi. Shoqaydyng otanyna satqyndyq jasaghan adam emes, qayta býkil sanaly ómirin últyna arnaghan otansýigish, últjandy azamat ekendigine basa nazar audardy.

Álimjanovtyng búl maqalasynan song Qazaqstanda Shoqay turaly alandaushylyqtar aitarlyqtay seyildi. Baspasóz salasynyng býkil organdary ol jóninde materialdar basugha yqylas tanyta bastady. Shoqaydyng ómiri men enbekteri turaly maqalalar jariyalandy. Olardyng eng manyzdylarynyng biri Qazaqstan Kommunistik PartiyasynynJ astarúiymynyng (komsomol) baspasóz organy "LeninshilJas" gazetinde orynaldy. Gazetting eki sanynda birinen song biri, eki kýn boyy jariyalanghan "MústafaShoqayúly" atty kólemdi maqalanyng autory Sarbúlaq Ibrashev Shoqaydyng kózi tiri tuystaryn tanytty. Olardyng Shoqaygha baylanysty kórgen qiynshylyqtaryn әngimeledi. Osy orayda avtor Shoqaydyng tuystarymen kezdesip, súhbattasty. Biraq, tuystary Shoqaygha taghylghan "halyq jauy" degen aiyptaudyng kópshilikpen Kompartiya nazarynda kýshin joyghanyna әli sene almay jýrgen edi. Ghany Álishev osy alandaushylyghyn tilge tiyek etip autorgha bylay dedi: "Mústafa Shoqay turaly maqala jazamyn dep biz dushar bolghan qysym qudalaulargha úrynyp jýrme. Ol turaly jazghanmen esh nәrse ónbeydi. Ketken adam ketti. Jabuly qazan jabuly qalsyn, onymen ainalyspa." Shoqaydyng tuystarynyng kenesterding qúlauynyng qarsanynda әli jalghasqan osynau alandaushylyqtary, olardyng Shoqaygha baylanysty nebir qiynshylyqtardy bastan keshirgenderining belgisi bolsa kerek.

Qazaqstannyng 1991 jyly 16 jeltoqsan kýni tәuelsizdigin jariyalauynan keyin Shoqay turaly alandaugha eshqanday negiz qalmady. Óitkeni, onyng býkil sayasy kýresinining nysanasy bolghan Kenester Odaghy kelmeske ketken edi. Onyng ornyna Shoqay býkil ómirin arnaghan tughan halqynyng últtyq demokratiyalyq basqaruy qúrylghan edi. Sol sebepti jana Qazaqstan memleketinde Shoqaydyng ómiri men enbekteri ýshin alang bolugha eshqanday sebep joq edi. Qayta ol osy jana memleketting últtyq qaharmany retinde dәripteluge layyqty edi. Biraq, jetpis jyldyq kenes biyligi kezindegi ýgit-nasihattardyng yqpalynan әli aryla almay jýrgenderden kende emes edi. Olardyng oi-óristeri bir kezde «halyq jauy» atandyrylghan Shoqaydyng jana Qazaqstan memleketinde qalaysha últtyq qaharmangha ainalghanyn týsinuge jetpedi.

Múnday kózqarastaghy adamdardyng kóshbastaushysy Shoqaygha qarsy jýrgizilgen kenestik ýgit-nasihattyng eng tiyimdi shygharmasy - "ÝlkenTýrkistannynkýireui" atty kitaptyng avtory Serik Shәkibaev boldy. Shәkibaev Shoqaydyng Qazaqstan ýshin últtyq qaharman bolyp jariyalanuyn moyyndamady jәne búl oiyn kópshilikke taratqan maqalasyn jazuda da keshikpedi. "Qazaq әdebiyeti" gazetining 1992 jyly shilde aiyndaghy sanynda basylghan maqalasynda Shәkibaev búl narazylyghyn bylay dep ortagha saldy: "Búl maqalany jazu  mening paryzym bolyp tabylady. Shoqay mening qaharmandarymnyng biri bolghandyqtan ol turaly merzimdi baspasóz betterinde týrli pikirler algha tartylyp jatqanynda, әsirese onyng fashisttermen auyz jalasuyn keybireuler shýbәli jayt sekildi kórsetip, tipti teristeuge tyrysyp jatqan kezderinde mening ýnsiz qaluym oqyrmandarym ýshin týsiniksiz jayt bolatyn edi."

Shәkibaev "Qúrghaq dolbar - dәlel emes" atty osy maqalasynda Qazaqstan baspasózinde songhy kezderi Shoqaymen  onyng shygharmalary turaly jii maqalalar shyghyp túruyna degen mazasyzdyghyn tilge tiyek etti. Shәkibaevtyng pikirinshe, múnday maqalalar halyqtyng Shoqaydyng últtyq qaharman ekeni jóninde jansaq pikir qalyptastyruyna sebep boluda. Al, shyndyghynda Shoqay әste qaharman emes edi. Ol "fashistterding qoljaulyghy bolghan satqyn"edi. Ol qúrghan "Týrkistan legiony" Germaniyanyng fashisttik armiyalarymen birgeTýrkistandy jaulapalyp, Germaniyanyng bir otaryna ainaldyrudy kózdegen edi. Shәkibaev osylaysha Týrkistan halqyn nemisterding bodanyna ainaldyrudy kózdegen adamdy qaharman mәrtebesine kóteruge bolmaytyndyghyn atap ótedi. Bayqalghanynday Shәkibaev búrynghy kenestik dәuirde Shoqaygha baghyttalghan aiyptaulardyng yqpalynan әli aiygha almaghan synay tanytady.

Shәkibaev sóitip maqalasynda Shoqaydyng otan qaharmany emestigin, "fashisttermen auyz jalasqan satqyn"ekendigi turaly kenestik aiyptaulardyng rastyghyn dәleldeuge tyrysyp baqty. Onyng búl maqalasyna jauap Álimjanovtan keldi. Álimjanovtyng maqalasy "Qazaq әdebiyeti" gazetining Shәkibaevtyng maqalasy basylghan sanynda jәne sonymen bir bete jariyalandy. Demek, "Qazaq әdebiyeti" gazetining redaksiya alqasy Shәkibevtyng maqalasy ózderine kelip týskennen keyin, onymen Álimjanovtyng tanysyp shyghuyna mýmkinshilik bergen, sóitip, oghan jauap bolarlyq bir maqalanyng jazyluyn qamtamasyz etken edi. "Úly adamnyng aruaghymen alyspayyq" degen maqalasynda Álimjanov Shәkibaevtyng maqalasyn KGB-nyng әdettegi kýie jaghu әdisi retinde baghalady. Onyng pikirinshe, Shәkibaev ne osy maqalasynda, ne "Ýlken Týrkistannyng kýireui" atty povesinde Shoqaydyng nasisttermen elining mýddelerine qarsy odaqtasqandyghyn kórsetetin eshqanday senimdi dәlel úsyna almaghan edi.

Álimjanov maqalasynyng sonynda Shoqaydyng otany ýshin jasaghan qyzmetterining aidan anyq kórinip túrghanyn jәne eshkimning qorghauyna múqtaj emestigin myna sózdermen atap ótedi: "Mústafa Shoqayúly eshkimning aqtauyna múqtaj emes. Ol ózin-ózi shygharmalarymen, erligimen aqtap otyr. Ony tarih pen uaqyt aqtady. Týrki tilderinde sóileytin halyqtar onyng ózine layyq baghasyn berude."

Ánuar Álimjanovtyng búl maqalasy Shәkibaev ýshin qanaghattandyrarlyq jauap bolmady. Shәkibaev Shoqaymen baylanysty keri tartushylyqtaryn odan әri jalghastyrdy. Qazaq tarihshylarynynan ÁbuTәkenov onyng Shoqaygha qatysty shyndyqtardyng zerttelip tolyqtay ortagha salynbaudan tuyndaghan túmandy ortany paydalanyp qalugha tyrysqandyghyn aitady. Shәkibaev "Ýlken Týrkistannyng kýireui" atty shygharmany qaytadan bastyrdy. Qazaqstanda oqyrmanyn kóbeytip kóbirek kirim keltiru maqsatynda dauly mәselelerdi kýn tәrtibine qoy men tanylghan bir gazete Shoqaygha baylanysty pikirlerin tilge tie ketti. Shoqaydyng nemisterding jyrtysyn jyrtqan "Týrkistan legionynyn" qúrushysy ekendigin, sondyqtan general shenimen marapattalghandyghyn jәne Gitlermen әskery odaqtastyq jasaghandyghyn t.b. algha tartty. Tәkenov onyng osylaysha Shoqaydy beybitshilik pen izgi niyetti jandardyng jauy etip kórsetuge tyrysqandyghyn aitady. Biraq Shәkibaev búl isterinen kózdegen maqsatyna jete ala almady. Sol sebepten basqa amaldar izdep Qazaqstan Respublikasy Bas Prokuraturasyna qylmystyq isqozghatugha deyin bardy.

Biraq kezde Shoqay tәuelsiz Qazaqstan Respublikasynyng halyq qaharmany edi. Ol búghan is-qimyldary jәne iydeyalaryna baylanysty layyqty kórildi. Osy ataq-bedel Shoqaygha qatysty shyndyqtardyng beti ashylghan sayyn nyghaya týsude. Osyghan oray, Shoqaydyng múrasy men qyzmetterin jandandyru jolyndaghy is-sharalar kýn ótken sayyn qarqyndy týrde jalghasuda. Shoqay turaly aituly júmystardyng biri 1994 jyly tughan qalasy Qyzylorda da jýzege asyryldy. Sol jyly keshigipte bolsa, Shoqaydyng jýz jyldyq mereytoyy atap ótildi. Atalmysh qalada sonymen qatar, 1996 jyly Mústafa Shoqay eskertkishi saltanatpen ashyldy. Qazaqstannyng birqatar qalalarynda kósheler men danghyldargha jәne mektepterge aty berildi.

Sóitip, Shoqay Qazaqstan últtyq memleketining tarihy túlghalarynyng ishindegi eng kórnekti esimderding birine ainaldy. Shoqaygha kórsetilgen osy yqylas qarqynmen jalghasa beredi. Óitkeni, onyng kýresi men iydeyalary Qazaqstannyng tәuelsizdik tarihynyng manyzdy bi rbólegin qúraydy. Sonymen qatar, Qazaqstannyng tәuelsizdik tarihynyng mazmúny Shoqaydyng esimimen terendey týsedi.

Degenmen, Shoqaydyng tarihy túlghasy әli Qazaqstanda tolyq qúrmettelipalyp otyr dep aita almaymyz. Óitkeni, Qazaqstannyng mәdeny ordasy Almatyda Shoqaydyng aty berilgen kóshe qalanyng birshetinde kishigirim bolumen qatar, qalada oghan arnalghan birde-bir eskertkish joq. Al, bas qalaAstanagha keler bolsaq, búl jerde tәuelsizdikting simvolt túlghasy Shoqaydan eshbir belgi-iz taba almaysyz. Osynday jaghdayda, Shoqaydyng ekinshi otanym degen Fransiyanyng astanasynda ótken jyly tughanyna 110 jyl toluyna baylanysty Shoqay atynda park ashylyp, mýsini qoyyluy erekshe nazar audaruda. Mine, búl órkeniyetti elding belgisi. Endi, Shoqaydyng birinshi otany Qazaqstannyng tәuelsizdigining 20 jyldyghynda oghan degen halqynyng tolyq qúrmetin kórsetetin uaqyt jetken siyaqty. Býgin Qazaqstan tәuelsizdigining jәne damuynyng simvol qalasyna ainalyp otyrghan Astanada Shoqay jәne býkil Alash túlghalarynaarnap bir muzey ashu, bir danghyl kóshege Shoqaydyng atyn beru jәne Astananyng tórine Shoqaygha arnap eskertkish ornatu әdilettilik pen órkeniyettilikting belgisi bolar edi.

Ábdiuaqap Qara,Tarih ghylymynyng doktory, Shoqaytanushy ghalym

«Abay-aqparat»

0 pikir