Júma, 19 Sәuir 2024
Alashorda 11986 42 pikir 14 Tamyz, 2018 saghat 09:10

Orystar - shoqynghan týrkiler...

Ángimemizdi Murad Adjiyding «Dyhanie Armageddona» degen kitabyndaghy myna sózdermen bastalyq: «Kaganat Velikaya Bulgariya pal pervym, tam turkov, verivshih v Boga Edinogo, nasilino okrestily vizantiyskim krestom, potom pokorili, nazvaly slavyanami, to esti narodom-rabom. Dlya osushestvleniya svoego zamysla Zapadnaya serkovi rukamy monahov, v pryamom smysle slova, vytravila sarskui dinastii Rurikovichey, ustroila na Moskovskoy Rusy Smutu y hristiyanskoe kreshenie v 1589 godu, potom bukvalino protashila na prestol Romanovyh – sarey, podvlastnyh pape iyz-za nezakonnosty svoego vydviyjeniya. Prosty menya, chitateli, no «prosveshali» slavyan ne Kirill y Mefodiy, a iyezut Lavrentiy Zizaniy, on sostavil pervyy slavyanskiy slovniyk. On! Slavyanskiy dialekt shlifovaly zabotliva, vzyav za osnovu to, o chem govorila Bolgariya. A dalishe delo vkusa, zdesi dopisaly bukvu, druguy iziyali, pomenyaly udareniye, y – turkskoe slova «yazygi» stalo russkim «yazyk». Rim postavil Romanovym dve globalinye sely – unichtojenie tatar (tak staly nazyvati turkov) y sozdanie voennogo plasdarma dlya napadeniya na musulimanskiy miyr. Moskve predlagaly zahvatiti Kavkaz y Desht-iy-Kipchak (zemlya nyneshnego Kazahstana), prevratitisya v bazu agressii. V tretiy Riym. Nabludatelinomu cheloveku tut dokazyvati nechego, vse na vidu: bolee poloviny slov v russkom yazyke turkskiye, libo vyvedeny iz turkskogo kornya».

Osylaysha ol kisi azghana sózben alghashqy slavyandardyng HII ghasyrda shoqyndyrylghan búlgharlar ekenin jәne HVI ghasyrda ghana shoqynghan týrkitildi halyqtyng shirkeu tiline kóshuimen orys últy payda bolghanyn, HVIII ghasyrda sol shirkeulik-slavyan tilin (eski bolgar tilin) óndep, qazirgi orys tili qoldanysqa engenin jәne osy prosesterding IYezuid ordeni josparymen iske asqanyn anyq dәleldermen kórsetip otyr. Orys tilindegi týrkilik negizdi moyyndaytyn qazirgi orys zertteushileri A.Fomenko men G.Noskovskiy de: «Turkskiy yazyk, vpolne veroyatno, byl prostonarodnym yazykom nashih predkov, a russkiy yazyk yavlyaetsya, skoree vsego, razgovornym uprosheniyem serkovno-slavyanskogo yazyka. Emu nashih predkov nauchily v serkvi, y on postepenno vytesnil razgovornyy turkskiy yazyk», deydi. Yaghni, orystyng aqiqattan attap kete almaghan naghyz ghalymdary últynyng arghy tegi týrkitildiler bolghanyn moyyndaydy.

Slavyan, onyng ishinde orys halqynyng payda bolu tarihyn týsinu ýshin aldymen saq-skif halqy qay tilde sóilegenin bilip alu qajet. Óitkeni grek-rim derekteri qazirgi slavyandyq últtar otyrghan aimaq halqyn «skifter» dep kórsetedi. Euraziya dalasyndaghy kóshpeli halyqty ejelgi grekter «skiyf» dep ataytynyn, al parsylar «saq» dep ataytynyn Gerodat jazghan. Yaghni, saq pen skif – bir halyq. Al I ghasyrda Batys Europa aimaghyndaghy kóshpeli taypalar «saksy» dep ataldy, yaghny olar – saq-skif halqynyng sonda ornyqqan bóligi. Skifterdi rimdikter jabayy maghynasyndaghy «goty» atauymen de ataghan. Qyrymda otyrghan skifterdi «saksy» dep, key derekterde «goty» dep ataydy. Qyrymda «Skif qorghandary», «Saksy» jer ataulary saqtalghan. Qúmaniyagha (qazirgi Kuban-Don aimaghy) HIII ghasyrda barghan fransiskandyqtar Qyrymda otyrghan urus-sakalban elin «gottar» dep jazady da, olardyng hristian dindi ekenin jәne «saks» dep te atalatynyn eskertip ótedi. Osy naqty derekter saksy, goty, germansy dep әrqalay atalghandar saq-skif halqy ekenin jәne Qyrymdaghy urus-sakalban eli de sol saq-skif halqyna jatatynyn dәleldeydi. «Kodeks Kumanikus» jazbasy sol HIII ghasyrda Qyrymda jazylghanyn jәne onyng tili qyrym tatarlary (qyrymlar) tilimen tuys ekenin eskersek, onda sol jýz jyldyqtaghy hristian dindi urus-sakalban (got-saksy) eli týrkitildi ekenine jәne olardyng úrpaghy qyrymlar (qyrym tatarlary) ekenine kóz jetkizemiz.

Europadaghy saksy elin «german taypalary» dep te ataydy, Strabon ol ataudyng «naghyz kóshpeliler» degen maghynadaghy rim sózi ekenin kórsetken. Saksy eli vestfal, ostfal jәne engr degen ýsh toptan túratyny jazylghan qújattar bar. Múndaghy vestfal – «batys adamdar»,  al ostfal – «shyghys adamdar» degen maghynadaghy rimdik ataular. Al engr toby saks elining ortalyghyn mekendegen, osy atau taza saq-skiftik boluy mýmkin. Engr atauy dúrysynda «әngir» boluy yqtimal. Qazaqta «basyna әngir tayaq oinatam» degen sóz bar, saqtardyng әngir taypasynyng qaruy «erekshe tayaq» bolghandyqtan saqtalghan naqyl sóz bouly ghajap emes. Saksy halqy taypalardan qúralghanyn, jylyna bir ret taypa kósemderi bas qosatyn jiyn «ting» dep atalatynyn rastaydy derekter. Osy ataudy «teg» degen jón, ol – «ru-taypalar jiyny» maghynasyndaghy «teg jiyny». Qazaqtyn: «Teging kim?» degeni – ruyn súraghany, yaghny saq-skifter zamanynda «ru» ornyna «teg» sózi qoldanysta bolghan. Qalyptasuyna sol saksy taypalary qatysqan aghylshyn tilinde zattyng pasporttyq tirkeu sanyn «tyag» dep ataydy, yaghny qazaqsha aitsaq, «zattyng shyghu tegi». Sol aghylshyndardyng «biyg» sózi «ýlken-biyik» degen maghyna beredi. Jalpy, aghylshyn tilinde aityluy men maghynasy «qazaqy» myndaghan sóz bar. Al nemister – sol saksy elining tikeley úrpaqtary. Nemisterding kelisimdi qazaqsha «ia» sózimen aituy, «jyldam jýr» degen maghynadaghy «shneli» sózi qazaqtyng «jónel» sózine úqsauy beker emes. Zerttese olardyng talay sózderining tórkini týrkilik bolyp shyghatyny sózsiz.

Saksy halqynyng engr taypasy IV ghasyrda qazirgi Vengriya aimaghyna ornyqqany jazylghan derekter bar. Vengr últynyng atauy sol «engr» sózinen shyqqan (slavyandar «uengr» atauyn «vengr» dep dybystaghandyqtan, solay qalyptasty). Saksy halqy Úly Karl zamanynda shoqynyp, hristian bolghangha deyin óz dәstýrlerin saqtaghan. Yaghni, olar rimdik hristiandyqty qabyldap, shirkeu tiline  kóshu arqyly ana tili men óz dәstýrlerinen airylghan. Hristian tek shirkeu tilinde sóileuge tiyisti boldy, óz tilinde sóilese «eretiyk» retinde qughyngha úshyrady. Osy sebepten Europa aimaghyndaghy týrki tildi saksy (saq-skiyf), gunn taypalary jappay rimdik shirkeu tiline kóshti. Oghan deyin Europada ortaq til týrkilik til bolghan deu oryndy. Rimdik hristiandyq europalyq halyqtardy týbegeyli ózgertti. Sondyqtan «germandyq halyqtar» dep atalatyn barsha europalyq últtar H ghasyrgha deyingi ata-babalary tilderin úmytqany moyyndalady.

Osy tústa Oljas Sýleymenov pen Múrad Adjiyding evropalyq tilder turaly aitqandaryn kóz jýgirteyik. Oljas: «Vo mnogih indoevropeyskih za sravniytelino korotkiy srok, v istorichesky obozrimoe vremya, korennym obrazom izmenilasi struktura yazykov y morfologiya» dep jazsa, Múrad: «Kogda-to davno prochital, chto sovremennye anglichane y fransuzy ne znayt yazyka predkov ne ponimait. Udiviytelino? Net, serkovi vekamy otsekala ih ot ih je korney, vot y zabyliy» deydi. Europalyq hristian halyqtar qazir «german tildiler» jәne «slavyan tildiler» dep eki topqa bólinedi. German tobyndaghy halyqtar – riym-italiya tilinde shoqynghandardyn, al slavyan tobyndaghy halyqtar – Vizantiya-bolgar shirkeui tilinde shoqynghandardyng úrpaqtary. Jaratushy hristiandyqtyng eki tarmaghy arqyly, yaghny sol ekeuining shirkeu tilderi arqyly europalyq sanaluan etnostardan (týrki tildi saq-skiyf, gunnderde bar arasynda) slavyandyq jәne germandyq jana halyqtardy shygharghan. Qasiyetti Qúrandaghy: «Qalasam, senderding oryndaryna jana halyqtar keltiremin» degen maghynadaghy Allanyng sózi aqiqat.

Sonau Qytaydan Europagha deyingi san aluan otyryqshy etnos-taypalardy jaulap alyp memleketter ornatqan, artynan shoqynu arqyly olarmen aralasyp әrtýrli últtar qalyptastyrghan – kóshpeli saq-skifter men gunn-hunidar. Otyryqshy halyq óz jerinde tapjylmay ghasyrlar boyy otyra bergen, al malgha jayly jayylym izdegen kóshpeliler jer betin kezip, jortugha mәjbýr bolghan. Saq-skifter de, gunn-hunidar da týrkitildi boldy. Hristiyandyq shirkeu, naqtyraq aitsaq shirkeudi jәne sol shirkeu arqyly hristiandyq memleketterdi biylegen iyezuidter pen massondar saq-skifterdi «iran tildi», al gunn-hunidardy «manghol tildi» dep búrmalaghan. Sebebi, shoqynudan aman qalghan barsha týrkitildiler jappay músylman dininde edi, yaghny evrey-hristiandyq odaq pen músylman әlemi arasyndaghy әlemdik bәsekelestik týrkitildiler tarihynyng ózgeruine әkep soqty. Shirkeu hristian halyqtardyng keshegi týrkitildiler ekenin jasyrugha mýddeli boldy. Sondyqtan olar Euraziya dalasyn erteden biylep-tóstegen kóshpelilerding týrkitildi ekenin joqqa shygharugha baryn saldy.

Eger kóshpeli saq-skifter  parsy tildi bolsa, onda Euraziya dalasynda eng kemi birneshe parsytildi últ qalyptasuy zandylyq edi. Onday birde-bir últ joq. Tek Kavkazdaghy osetinder «alan úrpaghy» dep jazylady tarihta. Ony da múhiyat zerttesek, osetinderding digorlary ghana alandyq ekenin jәne sol digorlargha jaqyn tuys bir-birin «alan» deytin týrkitildi qarashay men balqarlar ekenin kóremiz. Osetinderding iron degen negizgi tobynyng alandargha esh qatysy joq, yaghny osetindegi digor-alandar arqyly «skifter irantildi bolghan» degen derek esh qisyngha kelmeydi. «Ótirikting qúiryghy – bir-aq tútam», osy uaqytqa deyin ghalymdar qalaysha sol jalghan mәlimetterge nanyp kelgenine tang qalamyz. Endi Kýltóbe qalashyghynan tabylghan tastaghy parsy jazularyn «Kangiu jazbasy» dep sendiruge tyrysuda, osylaysha kangiu taypasy arqyly sak-skifterding «parsy tildi ekenin» dәleldemek. Alayda, ol tastaghy jazbalardyng birde-birinde kangiu taypasynyng aty joq. Osyny nege týsinbeydi orys oqymystylary? Eger kóshpeli gunn-hunidar manghol tildi bolsa, Euraziya dalasynda birneshe manghol tildi últ qalyptasar edi. Onyng biri de joq. Qalmaqty aita almaysyz, óitkeni qalmaq qazirgi otyrghan jerine qashan jәne qalay barghany barshagha ayan.

Sonau Yakutiyadan Europagha deyingi alyp aimaqta san aluan týrkitildi últtar mekendep otyr. Olardyng ejelgi kóshpeli saq-skif jәne gunn-huni taypalarynan qalyptasqany aitpasa da týsinikti. Demek saq-skif pen gunn-hunidar týrkitildi halyqtar bolghany anyq.

Endi orystar rus pen slavyan dep atap jýrgen últtar jayly tarihy derekter men belgili faktilerdi zerdelep kórsek. Strabon derekteri skiyf-sarmattyq aors pen sirakiy taypalary III ghasyrgha deyin Donnan Kaspiyge deyingi dalada, tómengi Edil boyy men Shyghystaghy aldynghy Kavkazgha deyingi aimaqta kóship-qonyp jýrgenin, olardyng Edilding artyndaghy qonystary Ontýstik Oral etegi men Orta Aziya dalalaryna deyin sozylatynyn aighaqtaydy. Sonymen qatar onda aorstar men sirakiylerding bir bóligi kóshpeliler ekeni, bir bóligi shatyrlarda ómir sýrip eginshilikpen ainalysqany jazylady. Demek aors pen sirak taypalary III ghasyrgha deyin qazirgi qazaq dalasynan bastap Zakavkazie dalasy men Qara teniz manyna deyin erkin kóship-qonghan. Olarmen birge skifterding yazygiy degen taypasy da boldy.

Osy ýsh taypanyng atauyna mәn bersek, sirak – siraq degen qazaq sózi tәrizdi, boyshan, úzyn degen maghynada qoldanylatyn «siraqty» sózinen shyqqan atau. Sonda «sirakiy» atauy dúrysynda – siraq ýi («siraq taypasy» degen maghynada). Syrdariya atauy erteden bar, osy dariya boyyn «úzyn adamdar» taypasy mekendegen siyaqty. Óitkeni, sol aimaqqa jaqyn mannan ghalymdar úzyn adamdardyng qabirlerin tapqany belgili. Adamdary «siraqty», boyshang bolghandyqtan, ol taypany «siraqty ýi» dep ataghan. Keyin atau «siraq ýi» bolyp qysqarghan jәne Strabon ony óz tilinde sirakiy dep tariyhqa engizgen. Qazaqtyng key taypalarynyng shejiresinde Siraqty atauy kezdesedi, Jaghalbayly taypasynda Siraqty ruy, al Sirgeli  taypasynda Aqsiraq, Qarasiraq rulary kórsetilgen. Sirgeli atauy әuelde «Syreli» bolghanday, atalghan taypa ertede Edil boyyn jaylau, al Syrdariyany qystau etip kóship-qonghany aitylady. Dulat taypasy qúramynda da Qusiraq degen ru bar, ol Siqymnyng ishinde bolghanymen, kirme dep te tanylady. Búl aitylghandar ejelgi saq-skiftik sirak-siraq taypasynyng qazaq halqy qúramynda saqtalghandary degen dúrys.

Sol sirak taypasynyng Qara teniz manyndaghylary tarihtaghy syrboy men akasiyr degender desek, qatelespeymiz. Óitkeni, sol manda siraky taypasy bolghanyn III ghasyrgha deyingi jylnamalar dәleldeydi, al IV-V ghasyrlardaghy derekter ol jerde syrboy men akasir degen skiftik rular bolghanyn kórsetedi. Demek, syrboy men akasir – siraky taypasyna jatatyn rular. Syrdariya aimaghyn qazaq «Syr boyy» dep te ataydy. Syrboy ruynyng atauy olardyng Qara teniz manyna Syr boyynan keyinirek baruymen baylanysty bolar. Osy syrboy ruynyng Europagha ketkenderinen keyin serb últy qalyptasqanyn aitady ghalymdar. Yaghni, týrkitildi syrboy ruy hristiandyq qabyldau arqyly shirkeu tiline kóship, slavyantildi serb últyn qalyptastyrghan.

Akasiyr atauyn «agha syr» degen dúrys, óitkeni siraq taypasyn biylegendikten osylay atalghan. Skifter men gunnder soghysynda saq-skifterdi bastaghan – osy akasir ruy. Gunn patshasy Attila (attyly) skifterdi baghyndyrghan son, akasir ruyna basshy etip óz balasyn taghayyndaghan. Attila arghy teginde Huni imperiyasyn ornatqan Mode (mýde) shynýiding úrpaghy, yaghny Asylúya dinastiyasy adamy. Osylaysha skiftik sirak taypasy-eli biyligine Asylúya adamdary otyrdy. Sodan song aghasyr (akasiyr) ruy «siraqas» dep atala bastady («siraq elin biylegen As ruy» degen maghynada). Artynsha barsha siraq-sirak elin biyleushi ru atauymen Sirakas dep atap ketken. Keyin Sirakas taypasy atauy «siyrqas», «shirkash» degen ózgeristerge úshyrap, bizge Sherkesh bolyp jetken dep bilemiz. Óitkeni Sherkesh taypasy sol siraky men akasir jәne Attila gunnderi ómir sýrgen aimaqta qazir de bar. Yaghni, qazaqtyng Sherkesh taypasy ejelgi siraky taypasynyng ýzilmegen jalghasy jәne onyng qalyptasuyna Asylúya dinastiyasy tikeley qatysqan.

Týrkmenstan aimaghynyng sak-skiftik taypasy grek-rim jazbalarynda «yazygi» dep kórsetilgen. Olar parsylarmen kórshi otyrghandyqtan tilderi parsy tili yqpalymen búrmalanyp, ózge skifterden bólekshe dialektide sóilegen. Gerodat aitqan «sәl ózgeshe dialektide sóileytin Amozonka eli» – osy yazygy taypasy. Olardyng dúrys atauy – «ýzik ýi», ózge saq-skif taypalary olardy tilderi parsy tilimen «shúbarlanyp», bólektengendikten, ýzilgen nemese bólektengen maghynasynda «ýzik ýi» dep ataghan (ýzik taypasy). Olardyng bir bóligi III ghasyrgha deyin Qara teniz manyna ornyqty, negizgi toby óz otanynda qalghan. Olardyng iri túrpatty itteri bolghandyqtan, kórshileri «epti, alyp it eli» dep te ataghan (kәzirgi týrkmenderding alabay degen iyti). Sondyqtan qazirgi Týrkimenstannan shyghyp, IV ghasyrda Orta Aziyany jaulap alghandar tariyhqa «eftaliyt» atauymen endi. Shyndyghynda, olar ýzik eli bolatyn, yaghny grek-rim jazbalary «yazyg» dep kórsetken el.

Orta Aziya qalalarynda ýisýn halqynyng otyryqshy bóligi mekendedi, ýisýnder óz kósemderi men baylaryn «bek» (biyik) dep ataytynyn qytay jazbasy kórsetken. Sol ýisýnder IV ghasyr sonynda ózderin basyp alghan ýzik eli adamdaryn «ýz bek» dep ataghan, artynan otyryqshy ýisýnder men sol biyleushi ýzik taypasynan ýzbek últy qalyptasty. Al ýzik elining óz otanynda qalghandary qysqasha «ýz» dep atalyp ketse, olardy biylegender «aq ýz» dep ataldy. Arab jazbalarynda «aq ýz» dep kezdesetin osy ataudy «ok uz» dep búrmalaghan Resey imperiyasy tariyhqa jalghan «oguz» atauyn engizdi. Yaghni, yazyk – ýzik taypasynyng Qara teniz manynda otyrghandary.

Endi aors taypasy atauyna kelsek, Strabon ol taypanyng bir mekeni Orta Aziya dalasy dep jazady. Orta Aziyada Arys ózeni bar, qazaq arghy tegin Aqarys, Bekarys, Janarys atalardan taratady, bizding dalanyng eng ejelgi túrghyndary Arii-ariisy dep atalatyn taypa-halyq bolghany da mәlim. Aldynghy maqalalardyng birinde Arii-ariisy halqynyng úrpaqtary qún, saq jәne jundy halyqtary ekenin naqty dәleldermen kórsettik. Aors taypasy skiyf-sarmattyq bolyp sanalady, al III ghasyrda skifter alan taypasyna tolyq baghyndy dep tanidy ghalymdar. Sol ghasyrdyng ortasyna taman Qara teniz aimaghynan baryp Rimdi tonaghan skifter joryghy «Skif soghysy» dep atalady. Olardyng әuelgi joryqtary qúrlyq arqyly atpen jasalghany mәlim (sol zamanda olardyng bir toby qazirgi Albaniya aimaghynda ornyghyp qalghan tәrizdi). Osy joryqtar kezinde skifterding boran degen ruy jergilikti tenizshiler kómegimen alghash ret tenizdi kememen kesip ótkeni, artynsha olar rimdikterden tartyp alghan kemelerdi oljagha toltyryp eline qaytqany, osyny kórgen skif eli keme dayyndaudy jedel jolgha qoyghany jәne sodan keyin skifterding Rim imperiyasyna jasaghan joryqtary tek teniz kemelerimen iske asqany rimdik jylnamalarda qamtylghan. Yaghni, keshegi kóshpeli saq-skifterding Qyrymdaghylary «Skif soghysy» zamanynda kemeli halyqqa ainaldy. Skiftik boran ruyn alan taypasynan degen dúrys. Óitkeni, boran atauly ru qarashay últy tarihynda kezdesedi jәne biri-birin «alan» deytin qarashay men balqarlar sol alandar úrpaghy bolyp tabylady.

IH ghasyrdaghy arab jazbalary Qyrymda urus pen sakalba degen kemeli elder otyrghanyn kórsetedi. Olardyng III ghasyrda kemeli elge ainalghan skifter úrpaghy ekeni aitpasa da týsinikti. Arab jazbasyndaghy sakalba atauy dúrysynda «sak alban» degen jón. Ejelgi grek jazbalary I ghasyrda Zakavkaziede otyrghan alban taypasy kóshpeli ekenin jazady, yaghny alban taypasy Zakavkaziege qazaqtyng ontýstik aimaghynan I ghasyrdyng aldynda barghan. Zakavkazie VI ghasyrgha deyin «Kavkaz Albaniyasy» dep ataldy jәne parsylar kóshpeli skifterdi «saq» dep ataghany mәlim. Zakavkaziedegi azarbayjandar qúramynda «shahsevan» degen kóshpeli top bar, onyng әuelgi atauy «saq syban» degen jón. Bizdegi qazaqtyng alban men syban taypalary ontýstik Qazaqstanda әli kýnge deyin júby jazylmay qatar otyr. Demek, Zakavkaziege bizden barghan alban men syban taypalaryn parsylar «saksyban», «sakalban» dep ataghan. Sondyqtan arab jazbasyndaghy «sakalba» – Qyrymgha sol I ghasyrda ornyghyp qalghan «sak alban» taypasy. Qazirgi Albaniya memleketi Italiyagha tayau ornalasqan, osy alban halqy Qyrymnan barghan sak-skifterden qalyptasqan desek, qatelespeymiz. Óitkeni, Albaniya men Resey eltanbalary úqsas, ekeuinde de eki basty jyrtqysh qús beynelengen (tazqara nemese grifon). Resey eltanbasy ony biylegen Rurik dinastiyasy tanbasy ekeni belgili jәne Rurik dinastiyasy Qyrymdy mekendegen urus elinen shyqqandar ekenide ghalymdar moyyndaydy (Resey biyleushileri sol sebepten urus elin óz atalary deuge qúmar). Arab tarihshysy әri geografy Ál Masudy urus pen sakalban Qyrymda otyrghanyn jәne teniz arqyly alys eldermen sauda-sattyq jasaytyn kemeli elder ekenin anyq jazghan.  

Osy jerde aita keter bir jayt, Ál Masudy jazbasynyng ózgermey saqtalghan asa qúndy jazba ekenin Europa ghalymdary әldeqashan tolyq moyyndaghan. Al reseylikter ózderi qúrastyrghan jalghan tújyrymdaryna qayshy bolghandyqtan, ony moyyndaghysy kelmeydi jәne mýmkindiginshe eleusiz qaldyrugha tyrysyp keledi. Ál Masudy urus eli kóp ru-taypadan qúralghanyn, onyng qúramynda argu jәne әl-uzdgan degen taypalar baryn kórsetedi. Argu degeni – arghyn taypasy, al Kavkazda Argun ózeni men Argun qalasy býginge deyin bar. Onyng «әl-uzdgan» degeni – «ýzdan» degen ataudyng arabsha jazyluy, yaghny «ýz taypasynan» degen maghyna beredi.

Jogharyda yazygiy taypasy atauy dúrysynda ýzik ekenin jәne olardyng Qara teniz manynda aors pen sirak taypalarymen kórshi otyrghanyn aittyq. Demek, ýzik taypasy aors taypasyna kirigip, keyin «ýzdan» atauymen aors-urus eli qúramynda jeke taypa bolyp qalyptasqan (qyrym tatarlary-qyrymlar tilindegi oghyzdyq belgiler osy әl-uzdgan taypasy arqyly qalghan). Kәzirgi hristiyan dindi әri týrkitildi gagauz últy sol uzdan taypasynan qalyptasqan deu oryndy (gagauz – «kәka ýz», yaghni, jaman ýz). Ál Masudy jazbasyn orysshagha audarghan reseylik tarihshylar osy «әl-uzdgan» atauyn «norman» dep óreskel búrmalap týsindiredi de, «Ál-uzdgan taypasy atauy urus elining soltýstik-batystan kemellerimen kelip Qyrymgha ornyqqan normandar ekenin dәleldeydi» dep soghady. Onysy esh qisyngha kelmese de «auzy qisyq bolsada bay balasy sóilesinnin» kerimen, sonday jalghan tújyrym ornyghyp qaldy.

Resey ghalymdary orystardyng ata-babalary eshqashan ru-taypagha bólinbegenin, olar tek otyrghan mekenderine baylanysty suzdalisy, chernigovsy jәne taghy sol siyaqty bolyp atalghanyn aitady. Ál Masudy bolsa, urus eli kóp ru-taypadan qúralatynyn anyq kórsetedi. Onda Qyrymdy mekendegen urus eli qalaysha orystyng ata-babasy boluy mýmkin. Ál Masudy urus pen sakalban elderi H ghasyrda eski senimderin ústanghanyn, olardyng deneleri ólgende órteletinin jәne kýieuimen birge әielin de óltirip órteytinin jazady. Múnday dәstýr shyghystaghy Huni imperiyasy qúramynda bolghan ejelgi dillin elinde bolghan, al dillinder týrkitildi ekenin ghalymdar moyyndaydy. Yaghni, H ghasyrda urus pen sakalban elderi reseylikter aitqanday, Vizantiyalyq hristiandyqta bolmaghan, tipti eshqanday hristiandyqta bolmaghan. Alayda HI ghasyrdaghy urus pen sakalban elderi katolik hristiandary ekeni anyq dәleldengen.  Olardyng bir toby sonau III ghasyrdaghy «Skif soghysynda» qazirgi Albaniya aimaghyna ornyqqan boluy mýmkin dedik, mine sondaghy sakalbandar katolik dinining HI ghasyrda Qyrymdaghy óz tuystary arasynda ornyghuyna at salysqan degen dúrys.

Ataqty «Kodeks Kumanikus» jazbasynyng HIII ghasyrda Qyrymda latyn әrpimen jazylghany, onyng katoliktik diny kitaptar men uaghyzdar jiyntyghy ekeni mәlim. Al onyng tili qazirgi qyrymlar (qyrym tatarlary) tiline óte jaqyn ekeni de anyq. Onyng ishinde qypshaq degen bir sóz joq, al jauynger maghynasyndaghy «qazaq» degen sóz bar. Alayda, Resey tarihshylary «Qúman atauy – qypshaq atauynyng balamasy» degen aqylgha siymsyz tújyrym jasap, «Kodeks Kumanikus» jazbasy qypshaq tildi» dep búrmalaumen keledi. Ókinishke oray, qazaq ghalymdary da osy derekting dúrys-búrystyghyn zerttep payymdamastan, atalghan jazbany «qypshaqtyq» dep adasyp jýr. Anyghynda, qúman taypasy I ghasyrdan qazirgi Kuban aimaghynda otyrghanyn ejelgi tarihshylar aitady. Kuban – Qyrymgha kórshi aimaq, sondyqtan Qyrymdaghy urus pen sakalban elderi qúramynda qúman taypasy da bolghan. «Kodeks Kumanikus» jazbasy – Qyrymda jazylghan katolikter kitaby, onyng iyesi – katolik dindi urus pen sakalban elderi, olardyng úrpaghy – qyrymlar últy (qyrym tatarlary). Múny «Kodeks Kumanikus» jazbasy tili men qyrymlar tilining jaqyndyghy dәleldep túr. Resey ghalymdary «Staro-russkie letopisiy» dep jýrgen jazbalar da anyghynda qyrymdyq urus pen sakalban elderine tiyesili. Ol qújattardyng әuelgi tili týrkilik bolghanyna Oljas Sýleymenovting zertteui dәlel. Onyng «AZiYa» atty enbegindegi: "Igori polki turaly sóz" – HVI ghasyrda qayta óndelip boyalghan, HII ghasyrdyng oqighalaryn beyneleytin eski әri әbden tozghan kartina. "Sóz" ekinshi mәrte HVIII ghasyrda qayta óndelu kezeninen ótti» degen joldary kóp nәrsening betin ashady. Anyghynda, «Slovo o polke Igoreve» jazbasy týpnúsqasynda týrkitildi bolghan, ony eng alghash HVI ghasyrda slavyandap ózgertken jәne HVIII ghasyrda qayta slavyandap-orysshalaghan. Yaghni, urus-sakalban elining týrkitildi jazbalaryn alghashqyda shirkeu monahtary slavyandaghan, sosyn Resey imperiyasy, naqtyraq aitsaq IYezuid ordeni eski orystildi etip ózgertken. Ony slavyandaghan, sosyn keyin orysshalaghan adamdar ondaghy týrkilik key eski ataulardyng maghynasyn bilmegendikten, onday sózderdi sәl búrmalap týrkilik kýide qaldyrugha mәjbýr bolghan. Mine, sonday sózderdi kórsetu arqyly Oljas Sýleymenov jazbanyng týpnúsqasy týrkilik ekenin dәleldep berdi. Mýiizi qaraghayday nebir orys akademikteri "Onyng dúrys emes" deuge shamalary kelmedi. Óitkeni, Oljastyng aitqany ashy da bolsa shyndyq ekenin olar jaqsy týsindi. Sondyqtan ýndemey qútyludy jón kórdi, yaghny elemese, artynan úmytylady dep sendi.

Oljastyng zertteuindegi jazbalarda Qyrymdyq urus-sakalban eli men kórshi daladaghy kóshpeli qazaq halqy arasyndaghy qaqtyghystar sóz bolghan. Avtordyn: «Mening týsinbeytinim, Gzak qalaysha aman qalghan» deui jazbany ózgertkenderding qalaysha bir jerde «qazaq» atauyn qaldyrghanyna tang qalghanyn bildirse kerek. Resey ol qazaqtardy «kasog» dep ózgertip tariyhqa engizdi, al Ál Masudy ol qazaqtardy «kóshpeli ghazaq» dep jazdy. Anyghynda, skiftik aors taypasy atauynyng urus bolyp ózgerui sol qazaq kórshilerining sebebinen. Rimdikter arys taypasyn «aors» dep atap ketti, al VII ghasyrda Qyrymgha kórshi aimaqqa ornyqqan qazaqtar olardy «ors» dep atady, yaghni, «aors» atauyn «ors» qyldy. Hazarlar ýz-oghyzdyq taypa bolghandyqtan, «orsty» «urus» dep dybystaghan jәne arab jazbalaryna ol halyq osy hazarlyq «urus» atauymen endi. Ol halyq keminde HI ghasyrgha deyin ózderin «arys» dep ataghanyn bayqaugha bolady.

Soltýstik Kavkazda HI ghasyrda Avar nusalidigin ornatqan Rus toby Qyrymdaghy urus elinen kelgender bolatyn. Tarihy derekterde olardyng Kavkazgha armiyan biyleushileri shaqyruymen Hazar ózeni arqyly kemelerimen barghany aitylghan. Urus biyleushileri men armiyandardy odaqtas etken ekeuine de ortaq katolik dini. Kavkazgha kelgen urustar Soltýstik Kavkazdaghy Sarir memleketin joyyp, onyng ornyna Avar nusalidigin ornatqan. Sol Avar nusalidigin biylegen urus dinastiyasynyng shejiresinde arghy tekteri Arys han ekeni kórsetilgen. Osy naqty derek rimdikter aors, arabtar urus dep ataghan Qyrymdaghy elding óz atauy arys ekenin aiqyn dәleldeydi. Avar nusalidigining negizgi halqy avarlar ekenin jәne sol kezde olardyng katolik dindi bolghanyn ghalymdar moyyndaydy. Murad Adjy ol jayynda bylay deydi: «Kavkazdaghy jalghyz katolikter Avarlar bolatyn. Qaytalaymyn, Avarlar – zirattary rastaghanday katolikter bolghan!». Osy derekter Qyrymdaghy urus eli HI ghasyrda katolik dindi bolghanyn aighaqtaydy. Olar eshqashan Vizantiyalyq-pravoslaviyalyq dinde bolghan emes.

Oljas Sýleymenov «Tverlik saudager Nikitanyng Ýndistangha sayahaty» jazbasy da týpnúsqasynda týrkitildi bolghanyn, tipti sol saudagerding músylman ekenin jazady. Ol jazbanyng Beybarys súltan zmanynda músylmandyqqa ótken urus elining músylman saudagerine tiyesili ekeni anyq bayqalady. Ony da Resey tarihshylary shamalary jetkenshe «orysshalap» ózgertken, ondaghy arabtyq jәne týrkilik key sózderding maghynasyn týsinbegendikten nemese oryssha balamasyn taba almaghandyqtan óz qalpynda qaldyrugha mәjbýr bolghan. Orys tili damyghan keyingi zamanda ol sózderge balama tauyp búrmalady. Alayda, oghan deyin onyng qanday kýidegi jazba bolghanyn ghalymdar esten shygharghan joq.

Sonymen urus pen sakalban eli týrki tildi saq-skifter ekenine, yaghny olardyng slavyandargha da, orys halqyna da esh tuystyghy joqtyghyna kóz jetkizdik. Ál Masudy urus pen sakalban eli Qyrymda otyrghanyn anyq jazghan. Al olardy Oral tauyna jaqyn manda otyrghanday qylyp kórsetken Ibn Fadlan jazbasy reseylik kózqarastaghy jalghan dýniye ekenin Ál Masudy derekteri dәleldep beretinin aldynghy Asylúya dinastiyasy jayly maqalalardyng birinde jazdyq.

Endi ejelgi tarihshylardyng derekteri orystardyng otany – ishki Reseyde kimder otyrghanyn kórsetkenin taldayyq. Ejelgi tarihshy Iordan VI ghasyrda Qara tenizden (Ponti) әride jatqan dalany búlgharlar mekendeytinin, odan әri sany asa kóp gunnder qonystanghanyn jazghan. Onyng aituynsha, Edil ózeni men qazirgi Vengriya arasyndaghy dalada búlgharlar, al qazirgi ishki Resey aimaghynda gunn-hunidar ómir sýrgen. Onyng dereginde búl aimaqtardan eshqanday slavyan da, rusi ta kórinbeydi.

Ál Masudy jazbasy H ghasyrda Edil ózeninen bastap Vizantiyagha deyin sozylghan alyp aimaq Úly Búlghar imperiyasy bolghanyn jәne «jyldyng key mezgilinde týni qysqa» qazirgi ishki Resey de búlgharlargha tiyesili ekenin kórsetedi. Yaghni, ishki Reseyde otyrghan gunn-huni taypalary H ghasyrda Úly Búlghariya qúramyna engen eken. «Ál Masudy ol aimaqtyng halqyn «burtas» dep jazghan», deydi orys audarmashysy. Anyghynda, ol arabsha jazbadaghy «tartar» atauyn «burtas» dep búrmalaghan tәrizdi. Arab jazuymen tanys adam solay boluy mýmkin ekenin jaqsy týsinedi. Óitkeni, «t» men «b» әripteri arabsha sóz basynda úqsas jazylady, «әliyf» arabsha «a» bolyp ta, «u» bolyp ta oqyla beredi.

Kiyev knyazdigindegi Kópýy (kopuy) taypalar odaghynda HI ghasyrda tatran men mogut taypalary bolghany jayynda derekter bar. Múndaghy mogut – manghyt (noghay últyn qalyptastyrghan taypa), al tatran – tatar taypasy. Demek, tatar taypasynyng ýlken bir bóligi Shynghyshan joryghynan 200 jyl búryn qazirgi Ukrayna-Resey aimaghyn mekendegen. Tatar taypasynyng taghy bir ýlken toby sol zamanda ejelgi huni jerinde, yaghny qazirgi Mangholiya aimaghyn qonystanghany belgili. Kórip otyrghanymyzday, tatar taypasy huni halqynan, Iordan VI ghasyrda kórsetken gunndar qúramynda sol tatar taypasy bolghan. Múrad Adjy ishki Reseydi gunn-hunidar mekendegeni jayly mynaday mәlimet beredi: "Meni túnghysh orys tarihshysy V.IY.Tatiyshev qútqardy. Novgorod Rusi turaly ol bylay jazady: "Rusi... ol Hunigard dep te atalady, óitkeni gundardyng birinshi mekeni sonda bolghan. Onyng astanasy Shue edi". Keyinnen osy mәlimet adamdar shyndyqty bilmes ýshin Resey tarihynan ghayyp boldy...".

Resey tarihy ishki Reseydi mekendegenderdi «ushkuynakiy» dep kórsetedi. Búl atau «ishki ýi» atauynyng oryssha búrmalanghany siyaqty. Kiyev knyazdigindegi kóp taypalar odaghy Kopuy, yaghni  «Kóp ýi» dep jazylghan. Al «ushkuynaki» mekendegen aimaqty qazaq «Ishki Resey» dep atap keldi. Osylardy eskersek, ondaghy taypalardy «ishki ýi» dep ataghanyn, qazaqtyng «ishki Resey» atauy sol «ishki ýi» atauynyng keyingi ózgergen núsqasy ekenin kóremiz. Tatar taypasynyng HI ghasyrda Kiyev knyazdigi aimaghynda boluy búlghar men tatar eki bólek taypa ekenin anghartady. Demek, «búlgharlar – tatarlardyng ata-babasy» degen bos sóz.

Iordan «VI ghasyrda búlgharlar qonystanghan» degen dalada Ál Masudy H ghasyrda músylman dindi Úly Búlghar imperiyasy bolghanyn jazdy jәne onyng qúramyna gunn-hunidar otyrghan qazirgi ishki Resey de enipti. Arab ghalymy H ghasyrda Zakavkaziedegi Kolhida jazyghynda eski senimdegi qazaq halqy otyrghanyn jәne qazirgi Don, yaghny Úly Búlghariya aimaghynda kóshpeli qazaqtar da kezdesetinin aitady. Úly Búlghariya men Hazar qaghanaty H ghasyrdyng sonynda nemese HI ghasyrdyng basynda joyyldy. Óitkeni, Úly Búlghariyanyng qazirgi Bolgariya ornalasqan shetki aimaghyn HI ghasyrda Vizantiya basyp alghany mәlim. Sol ghasyr – Gruziyanyng Kolhida men Tbilisy aimaghyn jaulap alyp kýsheygen «altyn ghasyry». Armiyan biyleushilerining shaqyruymen barghan urus tobynyng Soltýstik Kavkazdy jaulap alghan kezi de sol jýz jyldyq. Urus pen gruzin biyleushileri qúdalyq qarym-qatynas ornatyp, odaqtas bolghan zaman da sol kez. Avar nusalidigin biylegen urus tobynyng taq múragerligi zanynda «Memlekette urus adamy qalmaghan jaghdayda taqqa armiyan nemese gruzin otyruy tiyis» dep jazyluy da sol ýshtik odaqtyng anyq bolghanyn jәne Hazar qaghanaty men Úly Búlghariyany joyghan sol ýshtik odaq ekenin aighaqtaydy. Armiyandar men urustardyng dini bir – katolikter, al gruzinder Vizantiyalyq-hristiandyqta bolatyn. Alayda, HI ghasyrda Gruziya biyligi shirkeu basshysyn «katoliks» dep atatqyzdy. Onyng sebebi, katolik dindi odaqtastary armiyan-urustar yqpalynan tәrizdi (Gruziya shirkeui basshysy sodan beri «katoliks» dep atalyp keledi).

Daghystan qúmyqtarynda HV ghasyrda armiyan últy kóp bolghanyn europalyq sayahatshy jazghany mәlim. Al Avar nusalidigin biylegen urus dinastiyasy avar, qúmyq últtaryna sinip ketken, olardyng bir toby sheshenderding urus degen teypi (tayfa) bolyp qalyptasqan (Sheshenstandaghy urus-martan atauy solardan). Ál Masudy derekteri men odan keyingi tarihy oqighalar jelisi jurzan (gruziyn), armiyan jәne urus-sakalban elderin H ghasyrda Asylúyanyng syibóras-bóri dinastiyasy biylegenin, al Úly Búlghariya men Hazar qaghanatyn jәne Soltýstik Kavkazdaghy Sarir knyazdigin olardyng baqtalastary – bórishi Ashina dinastiyasy basqarghanyn bayqatady. Al HIII ghasyrda biz «últtyq kiyimi – zakavkazielik, týsteri – qara» dep tanityn kazaktar tarihy derekterde Qyrym aimaghynan boy kórsetedi. Ibn әl Asir jazbasy әueli zakavkazielik qazaqtar turaly, sodan song odan әri jatqan urus eli men dala qazaqtarynyng birikken әskeri jayly bayandaydy. Soghan qaraghanda Zakavkaziedegi qazaqtardyng ýlken bóligi HI ghasyrda Gruziya Kolhidany basyp alghanda qazirgi Kuban men Don aimaghyna ketken siyaqty. Olar ondaghy búlgharlardy yghystyrghan, sondyqtan búlgharlar gunn-tatarlar otyrghan ishki Reseyge shoghyrlanghan dep tújyrym jasaghanymyz jón. Al sol búlgharlar iyelenip kelgen qazirgi Don aimaghy Zakavkazieden barghan qazaqtar mekenine ainaldy. Ol jerde erteden otyrghan kóshpeli qazaqtar da bolghanyn Ál Masudy jazbasy men «Drevnerusskie letopisi» derekteri aighaqtaydy («kóshpendi kasog eli» degender).

Dala qazaqtary men zakavkazelik qazaqtar – bir halyq. Degenmen, Zakavkazedegi 500 jyl ómir ol qazaqtardyng últtyq kiyimin kavkazdyq, týsterin europalyq qylyp ózgertip jibergen. Zakavkazelik qazaqtardyng Gruziya biyligine moyysúnghan bóligi Kolhida dalasynda qalyp qoyghanyn HIII ghasyrdaghy Ibn әl Asir jazbasy rastaydy. Yaghni, qazaqtardyng bir bóligi Zakavkazedegi óz elinde qalyp qoydy jәne HIII ghasyrda derbes Qazaq eli bolyp otyrghanyn Ibn әl Asir jazbasy aighaqtaydy.

Hazar qaghanaty joyylghanda ony biylegender Kiyev knyazdigine baryp jan saughalaghanyn sol jerden tabylghan jәdigerler men saqtalghan ataular dәleldeydi. Kiyev knyazdigi bir derekterde «urus pen chernoklobuk eli» dep kórsetiledi. Soghan qaraghanda, ony әuelde, HI ghasyrda urus elining jujan-syibórastyq Bóri-buriki» (Ruriyk) dinastiyasy biylegen. Sodan keyin biylik HII ghasyrda Zakavkazeden shyqqan qarapapah-chernoklobuk biyleushilerine tiygen. Qarapapah biyleushileri – Ashinalyq Borchalo-bórishi dinastiyasy, yaghny Asylúyalyq eki baqtalas dinastiyalar biylikke talasuyn әri qaray jalghastyrghan. Birining әskeri – urus-sakalban, ekinshisining әskeri qarapapah-chernoklobuk ókilderi bolghan. Ekeui de sol aimaqta ornyghyp qaldy, sondyqtan «urus pen chernoklobuk eli» degen týsinik qalyptasty. Qarapapah-chernoklobukter keyin ukrain últynyng payda boluyna at salysyp sinisip ketti, al biyleushileri – «aq urus» delingen urus eli keyin shoqynyp, shirkeu tiline kóship, slavyandyq belarusi últy qalyptasty («Belarustar HV ghasyrda katolik dindi bolghan» degen derekter bar, demek olar da orystan búryn últ bolyp týzelgen).

Jalpy, Kiyev knyazdigi әuelde «Urus handyghy» dep atalghan degen oryndy. Óitkeni, HI ghasyr derekteri ony «Rusi kaganaty» depte kórsetken, olar katolik hristiandar edi. Ony HII ghasyrda basyp alghan hazarlar men músylman qarapapahtar, al Hazar qaghanatynyng әskery kýshi músylman arysy taypasy ekenin, ol taypa biyligi «kua» degen rugha tiyesili ekenin Ál Masudy jazbasy aighaqtaydy («Hazar qaghanatynyng arysy taypasynan bolghan bas uәziri – biyn-Kua» degen jol bar). Osy derekter Kiyev knyazdigi atauy sonda ornyqqan Kua ruy atauynan qalyptasqanyn bayqatady. Sebebi, arab jazbalary HII ghasyrda qalany «Kuab» dep ataydy. Yaghni, bórik-rurik toby biylegen Urus handyghy ornyna HII ghasyrda bórishi-ashina toby biylegen Kuab memleketi payda boldy. Degenmen, onyng aimaghyn «Urus eli» dep atau kópke deyin saqtalyp qalghanyn HIII ghasyrdaghy Ibn әl Asir jazbasynan angharamyz. Resey ghalymy Murad Adjy urus eli jayly mynaday tamasha derek keltiredi: "Senbeysizder me? Mine, ruster dúghasy, ony Kiyev qalasynyng 1500-jyldyghynda qasiyetti jәdiger retinde oqyp kórsetken. Onda "Hoday aldynda beten adem achyk bulsyn..." deydi, yaghny "Qúday aldynda adamnyng beti ashyq bolsyn" degen sózderdi aitady rus adamdary. Úly dalada slavyandar emes, týrkiler ómir sýrgen. Kiyev Rusin de, Moskva Rusin de ornatqan solar bolatyn».

Kiyev knyazdigi biyliginen airylghan Bóri-burik (Ruriyk) dinastiyasy ishki Reseydegi biylikterin nyghaytyp, jeke knyazdikter ornata bastaghan. Derekter HII ghasyrda sol aimaqta kóptegen jeke knyazdikter payda bolghanyn rastaydy.

Úly Búlghar imperiyasy 11 ghasyr basynda joyylghanda músylman búlghar eli eki ýlken topqa bólinip qaldy. Olardyng Vizantiyagha baghynghandary kýshpen shoqyndyryldy, osy oqigha barysynda 30 myng búlghardyng kózin aghyzyp soqyr etkeni aitylady. Vizantiya osy jan týrshigerlik әdisimen imany әlsiz músylman búlgharlardy qorqytyp shoqyndyrsa, dininen bas tartpaghandardy namaz uaqytyn anyqtay almaytyn soqyr kýige týsirdi. Vizantiya ýshin búlgharlar qúl bolatyn, sol sebepti olar búlgharlardy «qúl» maghynasyndaghy «slavon» dep atady. Vizantiya 169 jyl búlgharlardy qúldyqta ústady, sol zamanda búlgharlardyng patsha ruy – asen adamdary hristiandyqqa ótip, vizantiya-búlghar sózderi aralas shirkeu tili payda boldy (asen ruynyng atauy onyng As dinastiyasynan ekenin kórsetedi, yaghny Asylúyalyq top).

Asen ruy Vizantiyadan bostandyq alyp, Bolgar patshalyghyn ornatqanda atalghan til patsha sarayynyng tili boldy (grek әrpi qoldanylghan). Bolgar patshalyghy jeke eparhiya qúrghanda sol til shirkeu tiline ainaldy. Grek әrpi negizinde bolgar-slavyan jazbasy jasaldy jәne búlgharlar sol shirkeu tiline kóshirildi. Osylaysha keshegi músylman búlgharlar shirkeu tildi hristipn bolgar últy bolyp ózgerip qalyptasty. Olar ózderin «slavon» dep atamady, óitkeni onyng maghynasy «qúl» ekenin jaqsy bildi. Bolgar patshalyghy shirkeuining tili «staro-bolgarskiy» dep atalady. Óitkeni, ol keyin sәl ózgeriske úshyrap, qazirgi «jana bolgar» tili payda bolghan. Barsha slavyan últtary Bolgar patshalyghynyng sol staro-bolgarskiy tilimen shoqyndyrylghan. Sondyqtan olar ol tildi «serkovno-slavyanskiy» dep atap keledi (sol tildi óndep-búrmalaudan orys tili payda bolghanyn jogharyda Murad Adjy sózimen kórsettik). Bolgar patshalyghy eparhiyasy yqpalymen shoqynghan últtardyng barlyghy «slavyan» degen ortaq ataugha ie boldy, mýmkin olardy Bolgar patshalary baghynyshty qúldary dep sanaghan bolar. Shirkeu qansha qatygezdik jasasa da músylmandyghyn saqtap qalghan az ghana búlgharlar boldy, olardyng úrpaqtary qazirgi bolgar músylmandary degenimiz jón.

Al HI ghasyrda ishki Reseyge ketken músylman búlgharlar ondaghy huni-tatarlardy shyghysqa yghystyrghan. Yaghni, ondaghy tatarlar qazirgi Novgorod pen Tatarstan arasyndaghy aimaqqa jәne Edil ózeni boyyna shoghyrlanghan (Resey tarihshylary ondaghy tatarlardy «Voljskaya Bulgariya» dep búrmalaghan, anyghynda olardyng búlgharlargha esh qatysy joq). Ál Masudiyding dereginshe, Úly Búlghar biyleushilerining músylmandyghy Baghdat haliyfimen tikeley baylanysty. Soghan qaraghanda, búlgharlar Hanbaly mәzhabynda bolghan tәrizdi, al olardyng kórshileri – tatarlar men qazaqtar Hanafy mәzhabyn ústanyp kelgeni mәlim. Músylmandyqtaryndaghy osy erekshelik tatar men búlghardyng ózara sinisip ketuine tosqauyl bolghan siyaqty.

Kiyev knyazdigi biyliginen airylghan hristian dindi urustar, yaghny syibórastyq Bórik-Rurik toby HII ghasyrda ishki Reseydegi búlghar elining biyligin qolyna alghan. Olardyng әuelgi ornyqqan jeri qazirgi Moskva qalasyndaghy Kreml aimaghy degenimiz dúrys. Olardyng qyrymdyq urus elinen ekenin búlgharlar jaqsy bilgen. Óitkeni, Qyrymdaghy urus eli H ghasyrda Úly Búlghariyamen kórshi ekenin Ál Masudy kórsetedi. Osy sebepten búlgharlar urus elinen shyqqan Bórik-rurikter túraghyn «Qyrym el» dep ataghan. Osy «Qyrymel» atauy búlgharlar slavyandalyp, orysqa ainalghan zamanda «Kremli» bolyp ózgergen dep tújyrymdaymyz. Resey tarihshylary ony jasyru ýshin «Kremli» atauynyng maghynasyn manghol tilimen baylanystyrady. Anyghynda, onda eshqanday manghol tildiler bolmaghanyn, qyrymdyq urus elinen shyqqan Rurik dinastiyasy otyrghanyn ghalymdar moyyndaydy. Búlgharlar músylman bolghanymen, biyleushi urus Rurik (bórik) toby katolik dindiler edi. Olar qol astyndaghy búlgharlardy shoqyndyrugha tyrysqan. Úly Búlghariyany biylegen Han-asýi-bekteri, yaghny As-asylúya dinastiyasy ekenin aldynghy maqalalarda jazdyq. Búlgharlar barsha týrkilik halyqtar dәstýrimen Asylúya ókilderin ghana patsha dep tanyghan. Sondyqtan olar dini bólektigine qaramastan Asylúyalyq Buriyk-ruriyk toby biyligine moyynsúnghan desek, qatelespeymiz.

Kóp úzamay HIII ghasyrda Shynghyshan joryghy bastaldy. Ol jayly tolyq mәlimet beretin arab tilindegi ýsh jazbanyng eng senimdisi – Ibn әl Asir derekteri. Onyng tarihy qújattary jayly ghalymdar pikiri mynaday: «Po otzyvu V.V.Bartolida, Ibn al-Asir s velichayshey dobrosovestnostiu y redkiym po tomu vremeny kriticheskim taktom sobral ogromnyy material dlya svoego truda. Dlya istoriy mongoliskogo zavoevaniya Sredney Aziy pervoistochnikamy yavlyaytsya toliko try avtora, pisavshih na arabskom yazyke: an-Nisavi, al-Djuveyny y Ibn al-Asiyr. Etot fakt sam po sebe opredelyaet znachenie hroniky Ibn al-Asira Kitab al-kamil fiy-t- ta'riyh». Ol Shynghyshan әskeri qazirgi Azarbayjan men Armeniya aimaghyn jaulaghanyn jәne sol jerde Akush degen qúl bastaghan jergilikti túrghyndardyng ýlken toby Shynghyshan jasaghyna qosylghanyn jazady. Ibn әl Asir olardyng Shynghyshan әskerine tuys bolghandyqtan qosylghanyn aitady jәne oryssha audarmada «olar – týrkimen, kýrdi jәne basqalar» degen sóilem bar. Osy «týrkimen, kýrd» degeni týpnúsqada «týrki kazah» boluy mýmkin. Audarmashy «týrki» sózin «týrkimen» dep, al «kazah» sózin «kýrd» dep búrmalap jibergen tәrizdi (arab jazuynan habary bar adam solay boluy mýmkin ekenin týsinedi, qazaq ghalymdary osy jazbany arabshadan tikeley óz tilimizge audarsa kóp shyndyq ashylar edi).

Shynghyshan әskeri qazaqtar bolghandyqtan, olargha Zakavkazielik qazaqtar qosylghan (Shynghyshan әskerine týrkimen men kýrd tuyspyz dey almaydy). Olar – Ál Masudy H ghasyrda «astanasy Qazaq qalasy bolghan músylman knyazdigi» dep kórsetken elding qazaqtary degen jón. Ol knyazdikti gruzinder joyyp, onyng halqy – qazaqtar kórshilerge kiriptar bolghan. Keybireui qúldyqqa týsken zaman bolar, olardyng qandastaryna, yaghny Shynghyshan әskerine ózderi kelip qosylyp gruzin әskerimen jan ayamay soghysuy búrynghy otanyn azat etuge úmtyluynan dep týsingen abzal. Shynghyshan әskeri ózine qosylghandardy ertip, әri qaray gruzin eline betteydi. Olar túrghyndary súraghandaryn bergen Gyandj qalasyna tiymeydi, gruzin әskerimen soghysyp, jenip, Tbilisy aimaghyna jetedi. Tbilisiydegi gruzin biyleushileri әskerimen birge taugha qashady. Shynghyshan әskeri ol jerdi tonap bolghan son, jaqyn mandaghy Suram shatqalyndaghy qamaldy talqandaydy jәne taudan ary qaray ótetin jol izdeydi. Olar sol jerding túrghyndaryn qorqytu arqyly Suram shatqalyndaghy tau ótkelin tauyp, batysqa ótedi (Suram shatqalynda biyiktigi eng tómen tau ótkeli bar).

Shynghyshan jasaghy joldarynda kezdesken kóptegen eldi tonap, Alan eline ayaq basady. Alandar kórshi Kolhida oipatyndaghy qazaqtarmen birigip, Shynghyshan әskerine toytarys beruge dayyn túrady. Jaulaushylar ol qazaqtardy: «Sender men biz – bir halyqpyz, al alandar – bóten» dep  ýgittep, syi-syiapat beru arqyly soghys alanyn tastap ketuge kóndirgenin bayandaydy Ibn әl Asir (Alandar úrpaghy – qarashaylar men balqarlar, qazaq tili olargha óte jaqyn. Sonda Shynghyshan әskeri men Zakavkaziedegi qazaqtar bir-birine odan da jaqyn bolghany, yaghny Ibn әl Asirding deregi Shynghyshan әskerining de, Zakavkaziedegiler de qazaqtar bolghanyn aighaqtaydy). Qazaqtarsyz qalghan alandar jeniliske úshyraydy, Shynghyshan әskeri sodan song Kolhidadaghy Qazaq eline joryq jasap, olargha bergen syi-siapattaryn eki ese qaytaryp alady. Ony estigen kóp qazaq taugha qashady, bir bóligi kórshi urus eline ketedi.

Ibn әl Asir Qazaq elining jeri óte jayly ekenin, onyng jazy – salqyn, qysy – jyly әri shóbi shýigin jәne bir sheti tenizben shektesip jatqanyn aityp ótedi (Ál Masudy de H ghasyrdaghy qazaq elining jeri Qara teniz jaghalauyna deyin sozylatynyn kórsetken). Shynghyshan әskeri jangha jayly Qazaq elinde az da bolsa ayaldap, sosyn Qara teniz jaghasyndaghy Sudak degen portty qalagha shabuyldaghan. Ol qala jaghasynda túrghan tenizding Konstantinopoli búghazyna jalghasatyny, ol shahardyng qazaqtargha tiyesili ekeni, ol qaladan qazaqtar kemelerimen ózge elderge sauda-sattyq jasaytyny arab tarihshylarynyng qújattarynda qamtylghan (Sudak qalasy Qara teniz jaghasyndaghy qazirgi portty qala – Novorossiysk, múny HIV ghasyrda sol jerde bolghan Ibn Batuta jazbasy rastaydy jәne Konstantinopoli búghazyna qosylatyn teniz Qara teniz ekeni de dausyz). Sudak qalasyn tonalghandyqtan, ondaghy túrghyndar taugha qashqan, bir toby kemelermen qazirgi Týrkiya aimaghyna ketken.

Zakavkaziedegi Qazaq elinde tynyghyp kýsh jinaghan Shynghyshan әskeri qazirgi Kuban men Qyrym aimaqtary kiretin urus eline jol salady. Urus eli qonsylas qazaqtarmen birigip toytarys beruge dayyn otyrady. Ony estigen Shynghys jasaghy sheginis jasap, basqa jaqqa betteydi (artqa qaytsa Sudak qalasyna qaytyp kelgeni aitylar edi, shamasy Terek ózeni boyyndaghy dalagha qaray bettegen). Shynghyshan әskerining Urus eline soqpay, joryq baghytyn ózgertkenin qoryqqany dep týsingen urus pen qazaqtardyng birikken әskeri arttarynan quady. Jaulaushylar 12 kýn boyy sheginis jasap qashyp otyrghany, sosyn oilamaghan jerden qarsy shabuylgha shyghyp, urus pen qazaqtardy qyrghyngha úshyratqany, qashqan urus pen qazaqty óksheley qughan Shynghyshan jasaghy olardyng elin tonaghany jayynda naqty derekter saqtalghan. Ibn әl Asir urus elining baylary men saudagerleri kemelerine bala-shaghalary men baylyqtaryn artyp qazirgi Týrkiya aimaghyndaghy músylman elinen pana tapqanyn, bir kemesi qarsy jaghalaugha jetkende apatqa úshyraghanyn sol oqighanyng basy-qasynda bolghan adamnan estigenin jazady.

Urus pen qazaqtardy talqandaghan song Shynghyshan әskeri búlghar eline joryq jasaydy. Tarihy derekterde olar búlgharlarmen birneshe ret soqtyghysqany jazylghan. Sodan song jaulaushylar hanyna, yaghny Shynghyshangha qaytyp ketken (eline Edil men Jayyq ózeni arqyly ótken siyaqty, qaytadan Zakavkazie arqyly qaytsa, aitylar edi). Olar ketkennen keyin qazaq dalasyna qayta jan bitti, búlghar men qazaq elinen eltiriler qayta kele bastady deydi Ibn әl Asir (búl – Zakavkaziedegi Qazaq eli emes, Don aimaghyndaghy Qazaq eli, óitkeni búlghar eli odan әri soltýstikte jatyr jәne Ál Masudy de H ghasyrda ang eltirilerining qazirgi ishki Reseyden әkelinetinin jazghan).

Áriyne, Ibn әl Asir jazbasyn audarghan reseylik oqymystylar Zakavkazielik qazaqtardy «qypshaq» dep kórsetedi. Al H ghasyrdaghy Ál Masudy jazbasyn audarghan orys ghalymdary ol qazaqtardy «kashak» dep tanidy, gruzin jazbalarynda da olar «kashak» dep kezdesedi. Al Vizantiya derekterinde Kolhida jazyghyndaghy sol qazaq eli IH ghasyrda «Kasahiya» dep saqtalghany mәlim. Olardyng birde-biri «qypshaq» atauyn atamaghan jәne Zakavkaziede Qazaq qalasy, Qazaq dalasy, Qazaq ózeni men Qazaq sarqyramasy әli kýnge deyin bar. Alayda, reseylikter Zakavkaziede Qazaq eli bolghanyn jasyru ýshin olardy «qypshaq» dep búrmalap keledi. Olardyng Shynghyshan әskerimen bir halyq ekenin Ibn әl Asir eki derekpen anyq kórsetken. Sondyqtan biz olardy «qazaq» dep óz atymen jazdyq.

Ibn әl Asir derekterinde Zakavkaziede XIII ghasyrda gruziyn, abhaz, alan, qazaq, urus elderi otyrghan aimaqtar naqty kórsetiledi jәne H ghasyrdaghy Ál Masudiyding jazbalaryna say keledi. Ol derekterden shyghar qorytyndy – Resey ghalymdary osy kezge deyin aityp kelgen tarih shylghy ótirik. Sondyqtan orystar arab tarihshylary – Ál Masudi, Ibn әl Asir jәne Ibn Batuta jazbalaryn eleusiz qaldyrugha tyrysty.

Osy Ibn әl Asir bayandaghan oqighalardy Resey tarihshylary mýlde basqasha búrmalaydy. Olardyng sózine sensek, «Shynghyshan әskeri gruzin men armiyandardyng birikken әskerinen toytarys alyp shegingen» deydi. Al Ibn әl Asir birikken armiyan-gruzin әskeri bolghanyn aitpaydy, kerisinshe gruzinder jenilip elderi tonalghanyn kórsetedi.

Ekinshi, orys tarihshylary: «Shynghyshan әskeri Shirvan shatqaly arqyly Daghystangha ótip, odan ary alan men qypshaq әskerine jolyqqan» deydi. Yaghni, Ibn әl Asir jazbasyndaghy «Suram» atauyn «Shirvan» dep búrmalap, olar Kolhida dalasyna emes Daghystangha barghan qylady.

Ýshinshi, «Shynghyshan әskeri qypshaqtardy «Sender de biz siyaqty kóshpelilersinder, biz senderge tiyispeymiz» dep aldap, soghystan bas tartqyzghan» dep jazady. Yaghni, «sender men biz – bir halyqpyz» degen sózdi «Biz – kóshpendilermiz» degen sózge auystyrady. Osylaysha zakavkazielik elding Shynghyshan әskerimen bir halyq ekenin aighaqtaytyn sózdi ózgertedi. Sóitip Shynghyshan әskeri de, olargha Kavkazda jolyqqan el de qazaqtar ekenin jasyryp qalady.

Tórtinshi, reseylikter Shynghyshan әskerining әueli alandardy, odan keyin qypshaqtardy talqandaghanyn jazady. Alayda Qara teniz jaghasyndaghy portty qala Sudak jayynda jaq ashpaydy, ony aitsa bar ótirikteri ashylatyny týsinikti. Ol qala Konstantinopoli búghazymen jalghasatyn Qara teniz jaghasynda túrghanyn Ibn әl Asir anyq jazghan. Ol qalany aitsa, onda Shynghyshan әskeri «Shirvan shatqaly arqyly Daghystangha ótpegeni», olar Tbilisiyge jaqyn jerdegi Suram shatqaly arqyly ótip, Kolhidadaghy Qazaq eline baryp, Sudak qalasyn tonaghany aiqyn kóriner edi (Sudak qalasyna Daghystan arqyly baru esh mýmkin emes).

Besinshi, orys ghalymdary Shynghyshan әskerining odan әri Kiyevskaya Rusi elindegi Kalka ózeninde orys pen qypshaqtardyng birikken әskerimen soghysqanyn aitady. Alayda, olar Ibn әl Asir kórsetken naqty derekterdi aitpaydy. Yaghni, rus pen qypshaqtar (qazaqtar) jenilip, elderi tonalghanyn, Rusi elining baylary men saudagerleri bala-shaghalary men dýniye-mýlikterin kemelerge tiyep, tenizding arghy jaghyndaghy músylman eline qashqanyn mýlde qozghamaydy. Ony aitsa, Rusi elining mekendegen jeri Qyrym ekeni bayqalyp qalar edi. Óitkeni, olar tenizding arghy jaghyndaghy músylman eline Qyrym arqyly barghan (Ál Masudy de H ghasyrda Rusi eli qazirgi Qyrym aimaghyn mekendegen kemeli halyq ekenin kórsetken).

Reseylikterding «soghys orny – Kalka ózeni» deuining maqsaty – oqyrmangha sol ózennen ary batys pen soltýstikke qaray rusi eli bastalatynday etip kórsetu. Sondyqtan rusi elining baylary men saudagerleri kemelerimen Qyrymnan qazirgi Týrkiya aimaghyna qashqanyn aita almaydy, ony aitsa rusi elining Kalka ózeninen ary emes, kerisinshe Shynghyshan әskerining sol jaq artynda qalghan Qyrymda otyrghanyn moyyndaularyna tura keledi (Kalka ózenindegi soghys jalghan ekeni kórinip qalar edi).

Altynshy, reseyshil tarihshylar Shynghyshan әskeri urus pen qypshaq elin talqandaghan son, Búlghar eline joryq jasaghanyn aitpaydy. Al Ibn әl Asir bolsa, Shynghyshan әskeri әueli urus pen qazaqtardy talqandaghanyn, sodan song Búlghar eline joryq jasaghanyn jazghan. Orystar Ibn әl Asirding osy deregin aitsa, onda qazirgi ishki Reseyde búlgharlar otyrghanyn angharar edik. Óitkeni, Zakavkazieden shyqqan Shynghyshan jasaghyna әueli urus pen qazaqtyng birikken әskeri jolyqty. Búlardy jenip elderin tonaghan song ghana shynghyshandyqtar Búlghar eline ayaq basty. Qazirgi Qyrym men Kuban aimaghynan bastap, Kiyevke deyingi dalany Ibn әl Asir «Urus eli» dep kórsetken tәrizdi. Kiyev knyazdigin biylegen Bórik (ruriyk) pen Bórshi (ashina) dinastiyalary urus eli adamdary bolatyn, sol sebepti kórshileri memleketti «Urus eli» dep ataghan. Alayda, urus elining ózi Qyrym men Kuban aimaghynda otyrghany bayqalady, olardyng baylary men saudagerlerining kememen teniz asqany – osyny dәiekteydi. Al ol elding әskeri qúramynda urustarmen qatar qazaqtar ghana kórsetilui, ol elding negizgi túrghyndary, yaghny qazirgi Donnan Ukrainagha deyingi dala halqy kóshpeli qazaqtar ekenin anghartady. Shynghyshan әskerining әri qaray búlghar eline joryghy búlghar eli HIII ghasyrda qazirgi ishki Resey aimaghy bolghanyn aighaqtaydy.

Osy jerde bir aita keter jayt, Soltýstik Kavkaz ben Daghystan aumaghyndaghy halyqtar. Jogharyda HI ghasyrda Soltýstik Kavkazdaghy Sarir knyazdigi ornyna Avar nusalidigin ornatqan urus toby ekenin aittyq (qazirgi avar, darghyn, akinsy, kabardiyn, sheshen, ingushter otyrghan aimaq). Al Daghystanda HII ghasyrda músylman dindi Ghazy-Qúmyq handyghy ornaghan. Avar nusalidigin ornatqan urus tobyna armiyandar men gruzinder odaqtas ekenin, tipti armiyan men gruzin basshylary taq múragerleri tiziminde bolghanyn aityp óttik. Onyng ýstine, Daghystandaghy qúmyqtar arasynda 15 ghasyrda armiyandarda  otyrghany belgili, al qyrghyz tarihshysy T.Akerov «Madjmu at-Tavariyh» atty kitabynda armiyan derekteri qúmyqtardy «qazaq» dep kórsetetinin eske salady. Onyng ýstine, Daghystanda «Tavkazah» pen «Chudur-kazak» degen jer ataulary saqtalghan. Arabsha tanbalaghanda «ghazaq» pen «ghaziy» ataulary óte úqsas jazylady, әripterining key jeri óshken kóne jazbadaghy «q» әrpi «i» әrpine úqsap qaluy bek mýmkin. Sondyqtan «Ghaziy-Qúmyq handyghy» anyghynda Ghazaq-Qúmyq handyghy degen jón (yaghni, Zakavkazieden Daghystangha auyp kelgen qazaqtar men qúmyqtardyng memleketi). Zakavkaziede qazaq halqy VII ghasyrdan baryn jasyrmasa, «Qazaq halqy tek HV ghasyrdan keyin payda boldy» degen ótirikterine eshkim senbeytinin Resey iyezudteri jaqsy týsindi. Sondyqtan qazaqtyng Kavkazda bolghanyn barynsha jasyrumen boldy. Orys ghalymdary sol sebepten «ghazaq» atauyn «ghazi» dep búrmalap, ol memleketti tariyhqa «Ghazy-Qúmyq handyghy» dep engizgen.

Ál Masudiyding dereginshe, H ghasyrdaghy qúmyqtar hristian bolghan jәne qazirgi Azarbayjanda qazaq elimen kórshi otyrghan (astanasy qazirgi Qazaq qalasy bolghan – músylman qazaqtar knyazdigi). Al HI ghasyrda Gruziya patshalyghy kýsheyip, Zakavkaziedegi quatty derjavagha ainalyp, kórshi elderdi basyp alghany mәlim. Jalpy, gruziyn, armiyan jәne urustardyng «ýshtik odaghy» sol aimaqta basty kýshke ainalghanyn jogharyda jazdyq. Olar Gyandj qalasyna deyingi músylmandar jerin tartyp alghany derekterde qamtylghan. Al Qazaq qalasy Gyandj qalasymen kórshiles jatyr. Olay bolsa músylman qazaqtar memleketinen airylghan son, kórshi qúmyqtarmen birge Daghystangha yghysqany ghoy, sol qazaqtar yqpalymen hristian qúmyqtar músylmandyqqa ótken. Óitkeni, Daghystanda olar ornatqan memleketting resmy dini Islam bolghany mәlim jәne olar kórshi hristian-katolikter biylegen Avar nusalidigimen jau bolghany da belgili.

Qarashay, balqar, noghaylardy Qazaqstangha jer audarghan Staliyn, nege ekeni belgisiz, qúmyqtargha tiyispegen. Onyng sebebi, qúmyqtar arasynda sol zamanda qazaq toby saqtalghan siyaqty. Yaghni, qazaq ghalymdary sol qandastary arqyly Kavkazda erteden-aq qazaq últy mekendegenin týsinip qoyady dep qauiptengen. Áytpese, Kavkazdaghy músylman dindi týrkitildi últtardyng barlyghyn jer audaryp, tek qúmyqtardy qaldyrghanyn qalay týsinemiz? Armiyandar qazaq pen qúmyqty aiyra almaghan deu aqylgha simaydy. Óitkeni, olardyng ýlken toby HV ghasyrda sol Daghystanda otyrghan. Demek, qazaq pen qúmyqtyng memleketi bir, onda qazaqtar basym bolghandyqtan armiyandar ol eldi Qazaq dep tanyghan.

Tarihy derekter HII ghasyrdaghy Qazaq-qúmyq handyghy aqyry kórshi Avar nusalidigin jengenin, ony biylegen urus dinastiyasy qughyngha úshyraghanyn aitady. Alayda, kóp úzamay Shynghyshan әskeri Qazaq-qúmyq memleketin joyyp, Soltýstik Kavkaz ben Daghystan biyligine urus dinastiyasyn qayta otyrghyzghanyn zertteushiler bir auyzdan moyyndaydy jәne Shynghyshan әuleti men urus dinastiyasy arasynda tuystyq baylanys boluy mýmkin dep tújyrymdaydy. Resey men Daghystan tarihshylarynyng osylay ekenin moyyndauy biz aitqan tújyrymdy nyqtay týsedi. Yaghni, Qyrymdaghy urus-sakalban elin biylegen Bórik-Rurik әuleti men shiyvey Shynghyshan әuleti – ejelgi jujandyq Asylúya shiybórash-súrbóras dinastiyasynan taraytyn tuystar.

Endi HIV ghasyrdaghy derekter urus, búlghar elderi jayly ne aitatynyn saralasaq. Arab sayahatshysy Ibn Batuta jazbasy – Tayau Shyghys pen Euraziya, Qytay men Ýndistan, Indoneziya men Iran aimaqtary HIV ghasyrda qanday kýide bolghanyn egjey-tegjey bayandaytyn birden-bir qúndy dýniye. Ondaghy derekterding shynayylyghyn әlem ghalymdary tolyq moyyndaghan, ony Resey men Qytay tarihshylary ghana moyynday qoymaydy. Sebebi, Ibn Batuta ishki Resey halqyn «Bulgariya eli» dep jazsa, Qytaydy biylegender músylman dindiler ekenin kórsetedi. Onyng óz kózimen kórip jazghan derekteri Resey men Qytay imperiyalary ornyqtyrghan resmy tariyhqa mýlde qayshy bolghandyqtan, eki elding ghalymdaryn: «Ibn Batuta bizde bolmaghan siyaqty, ol derekterin basqa belgisiz jazbalardan ala salghan» deuge mәjbýr etti. (Aldaghy uaqytta Ibn Batuta jazbasy jayynda bólek maqala әzirleymiz).

Osy jerde aita keterligi, Ibn Batuta qazirgi Soltýstik Kavkaz taularynda otyrghandardy «Urus eli» dep jazsa, Moskva qalasy ornalasqan aimaqty «Búlghar eli» dep kórsetedi. Ol Altyn orda hany Múhammed Ózbekhan otyrghan jaylaugha, yaghni, qazirgi Voronej oblysyndaghy shipaly búlaghy bar «Belaya gorka» degen jerge barghanyn aitady (dalanyng ormangha shekteser soltýstik sheti). Sol jerden hannyng rúqsatymen jәne arnayy adamdardyng núsqauymen Búlghar eline jәne onyng ortalyghy Búlghar qalasyna barady. Onyng derekteri ol qalanyng qazirgi Moskva ekenin bayqatady. Sonymen qatar búlghar elining músylman halyq bolghanyn jәne Altyn orda qúramyndaghy baghynyshty el ekenin jazady. Yaghni, HIV ghasyrda ishki Reseyde orys degen halyq atymen bolmaghan. Ol jerding halqy músylman dindi jәne týrki tildi búlgharlar bolghanyn Ibn Batuta jazbasy dәleldep beredi.

Onda Moskva atauy qaydan jәne qashan payda boldy? Ibn Batuta búlghar eli Altyn orda qúramyndaghy jeke knyazdik dep jazbaghan, kerisinshe imperiya qúramyndaghy búlgharlar otyrghan aimaq retinde ghana jazady. Demek, HIV ghasyrda eshqanday Moskva knyazdigi bolghan joq. Ol jerde knyazi, biyleushi bolsa qújatta qamtylar edi. Tipti, Moskva atauy da kezdespeydi, biraq qalany Búlghar dep ataydy. Soghan qaraghanda Moskva degen derbes knyazdik Altyn orda ydyrap әlsiregen HV ghasyrda ghana payda bolghan tәrizdi. Ony ornatqan Bórik-Rurik dinastiyasy Ibn Batuta zamanynda «Qyrym el» dep atalghan (qazirgi Kremli) jerde otyrghan degenimiz jón. Olar HI ghasyrda Kiyev knyazdigin biyledi, al Kiyev arab jazbalarynda «Kuab» dep kórsetiledi jәne Hazar qaghanatynyng H ghasyrdaghy bas uәziri Kua ruynan ekenin Ál Masudy jazghanyn jogharyda aittyq. Demek, Kuab atauy osy Kua ruy atauynan qalyptasty, Asylúyalyq Bórik-Rurik nemese Bórshi-ashinalarda osynday atauly ru bolghan. Sol rudyng «kua» atauy Kiyev pen Moskva (Kuab pen Maskua) ataularynda qatar kezdesui jәne eki knyazdikti biylegender bir dinastiya adamdary ekeni beker emes. Arasynda sharap ishu dәstýri bar hristiyandar bolghandyqtan Qyrymel (Kremli) qamaly túrghyndaryn músylman búlgharlar «mas kua» eli dep atauy, keyin osy ataumen solar ornatqan knyazdikting «Maskua patshalyghy» ataluy jәne knyazdikting astanasyna ainalghan Búlghar qalasynyng «Maskua» bolyp ózgerui әbden mýmkin. Yaghni, Kuab pen Maskua Bórik-Rurik dinastiyasynyng «Kua» degen basty ruynyng atauynan qalyptasqan dep tújyrymdaugha negiz bar. Murad Adjiyding myna sózderi de kóp shyndyqty bayqatady: «Sol Mәskeuding ...onyng tughan kýni 1147 jyl emes. Kremlide IX ghasyrda salynghan eki hram bar, yaghny ol kezde Mәskeu "әli bolmaghan edi". Olar qúlypqa jabylghan, onda shyghys jazuy bar. Hristiandyq emes. Búzugha qorqady jәne kórsete de almaydy... Búl qasaqana әdeyi jasyrylghan tarihtyng jana beti...»

Alghashqy Resey memleketining Moskva patshalyghy dep ataluy jәne shirkeu tilining "Serkovno-slavyanskiy yazyk" degen "eski bolgar tili" boluy kezdeysoqtyq emes. Osy shirkeu tili jergilikti týrkitildi músylman búlghar taypalarynan jana últ qalyptastyrdy. Olardy biyleushi urus toby bolatyn, yaghny urus elining Bórik-Rurik әuleti. Ol әuletti kórshi qazaq eli (Altyn orda halqy) óz tilinde «orys» degen. Keyin Altyn orda ydyraghanda sol әulet búlgharlar biyligin qolyna alyp, HV ghasyrda Moskva patshalyghyn ornatty. Biyleushileri orys toby bolghandyqtan, ol patshalyqtyng halqyn qazaq «orystar» dep atap ketti. Osydan song Moskva patshalyghy ýlkeyip imperiyagha ainalghanda da onyng búlghar halqy qazaq ýshin «orys» bolyp qala berdi.

IYezuid ordeni bastaghan shirkeu músylman orys-búlgharlardy shoqyndyrugha bar kýshin saldy. Olar búlgharlardyng ózderin biylegen Altyn orda halqy – qazaqtargha degen óshpendiligin óz maqsattaryna qoldandy. Tit patshanyng (Ivan Groznyi) әskeri «Streles polkteri» bolghany jәne olar tek kazaktardan (qazaqtardan) jasaqtalghany mәlim. Tit patshanyng ózi qazaqtyng Mamay hanynyng jiyeni (Qasym han ólgensong taqqa onyng úly Mamay otyrghan, Resey ony jasyru ýshin Qasym hannyng balasyn Mamash dep búrmalaghan). Tit patsha halyqtyng býligin qazaq jasaqtary kýshimen basyp otyrghan, ol óz kezeginde búlgharlar (orystar) men qazaqtar arasynda ózara jek kórushildikti ornyqtyrghan. Yaghni, músylman orys-búlgharlardyng qazaqty jek kóruining arty óz dini músylmandyqty jek kórip, shohynularyna aparyp soqty. Tit patsha orys-búlgharlardyng hristiyandyqqa ótu ýrdisine barynsha tosqauyl qoydy, svyashennikterdi óltirdi jәne shirkeulerdi qiratty. Alayda, onyng ózin ulap óltirdi. Tit patsha ólgen son, hristian dindi Romanovtargha tiygen imperiya biyligi qol astyndaghy búlgharlardy jappay shoqyndyrugha kóshti. Osylaysha keshegi týrkitildi músylman orys-búlgharlar shirkeu tildi hristiyan orys halqy bolyp ózgerdi. Orys keshegi músylman búlgharlar. Shirkeuge ayaq kiyimmen kiretin orystar ýilerine ayaq kiyimin sheship kiredi, óitkeni  olar әuelden ýiine ayaq kiyimin sheship kirgen músylmandar bolatyn. Keyin hristyan bolghanda shirkeuge barsha hristiyandarsha ayaq kiyimmen kirip daghdylandy, alayda ýiine ayaq kiyimin sheship kiru әdetin saqtap qaldy. Orys tilinde araptyq ataular jetkilikti saqtalghan, olar músylman bolghan zamannan qalghan «estelikter». Orys shoshynghanda sol jaq iyghyna ýsh ret týkiredi, onday әdet Payghambar (s.gh.s.) sýnnetine baylanysty ornyqqan (hadiste «músylman jaman týs kórip shoshynghanda, sol jaq iyghyna qaray ýsh ret týkirinip, sosyn «jaman týsting kesapatynan saqta» dep dúgha jasauy tiyis» ekeni aitylady).

Qazaq kórshileri «orys» degendikten, olar ózderin «ros» dep atap ketti. Sondyqtan memleketteri әli kýnge deyin Rossiya dep atalyp keledi (Putin biyligi songhy jyldary «Russiya» atauyn ornyqtyrugha tyrysuda). Olar әuelden «rus» dep atalsa, onda memleketi Russiya dep atalar edi.

Hristian dindi Resey imperiyasy tarihty týbegeyli ózgertti. Olar ertede Qyrym aimaghynda bolghan týrkitildi urus taypasyn orys halqynyng arghy atasy dedi. Músylman dindi Tit patshany «hristian dindi Ivan Groznyi» dep, dulyghasyna «Mýminderdi sýiinshile» degen ayat jazylghan músylman qolbasshyny «hristian knyazi Aleksandr Nevskiy» etip tarihyna engizdi. Qyrymdyq týrkitildi katolikter urus pen sakalban elderin «pravoslavya dindi rus pen slavyan» dep, olardyng týrkitildi jazbalaryn búrmalap, «slavyandap», olardy «drevne russkie letopisi» degizdi. Ishki Reseyde otyrghany kóne jazbalarda kórsetilgen búlghar eli «qayda joghalghanyn» týsindiru qajet boldy, onday súraqtan «búlgharlar tatarlardyng ata-babasy» dep qútyldy.

Maqalamyzdy Murad Adjiyding «Kók aspansyz mәngilik» degen enbegindegi myna derektermen ayaqtasaq: «Oqighalar jyldam órbidi, iyezuitter ssenariyi boyynsha jýzege asty. Ulanghan Ivan Groznyidyng úzaq qinalghan óliminen keyin taqqa onyng jarymes úly Fedor Ivanúly otyrdy. Al Kremlidegi biylikti Boris Godunov alyp qoydy. Biylikke kele salysymen ol әueli Siymeon patshany býkil ataqtarynan aiyryp, ýiinen quyp shyqty, onyng kishkentay Rusinen. Shirkeu biylikke Romanovtardy keltirgen HVII ghasyrdaghy alasapyrannan bastap Resey Rustan alystay berdi – onyng týrkilik tamyryna balta shabyldy, slavyan mifterin oilap tauyp, ózderin sendirdi. Endi alasapyrandy (Smuta) iyezuitterding úiymdastyrghany úmyt boldy. Sonyng ózinde olar patriarhalidy Rusipen kýres týrindegi inkvizisiyasyn jalghastyrumen boldy. Kremlidegi boyarlardy dvoryandargha auystyrdy, krepostnoylyq qúqyqty bekitti, tilding slavyandyq dialektisin oilap tapty, halyqty tarihynan aiyrdy. Bir sózben aitqanda, adamardyng miyna imperiyalyq ambisiyalar men iydeologiyany qúidy.

Ivan Groznyidyng túsynda Moskva Rusi qay tilde sóiledi? Týrikshe dep jauap beremin. Ýirenshikti estilmeydi, alayda asyqpanyzdar. Biz ben siz sóilep jýrgen slavyan dialektisi iyezuit Lavreniy Zizaniyanyng qalamynan payda boldy. 1618 jyly osy júmysty Melentiy Smotriskiy ayaqtady. Ol da iyezuiyt, ol shirkeulik prihod mektepterinde slavyandar dep atalghan týrikterdi jana tilge oqytqan "Grammatika" oqulyghyn shyghardy. Karamziyn, Soloviev, Rybakov ózderining tarihy enbekterin jazghan modelidi iyezuitter dayyndaghanyn kópshiligi bile bermeydi. Yakov Brus ony reseylikterding miyna qúiyp otyrdy. Onyng "Kabiynettik jylnamasy" qaydan payda bolghanyn eshkim bilmedi, alayda dәl osy basqalaryna ýlgi boldy. Osy boyynsha ýsh ghasyrdan beri Resey tarihy jazylyp keledi. Brusting jetekshiligimen orystyng túnghysh tarihshysy Vasiliy Tatiyshev HVIII ghasyrda Rimning dәstýrli kózqarasy jýzege asyrylghan, al qisyn men derekteri soraqy qarama-qayshylyqqa toly "Eng ejelgi zamannan bastalghan Resey tarihy" degen irgeli enbegin jazdy. Ghasyrlar emes, patriarhaldy mynjyldyq joghaldy. Eng kórnektileri. IYezuitter olardy shauyp alyp tastady, ornyna IH ghasyrdy, Kiyevti, slavyandar men Kiyev Rusining baylanyssyz "tarihyn" oilap tapty».

 (Jalghasy bar)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz

42 pikir