Alashorda últtyq avtonomiyaly ýkimetining tóraghasy, qogham jәne memleket qayratkeri Álihan Bókeyhannyng etken enbegi әli kýnge deyin elenbey keledi. Elenbegeni bylay túrsyn, keyingi kezde alash arysyna tasadan tas atushylar, tipti ashyqtan ashyq aiyptaushylar da tabyluda. Al sanaly  ghúmyryn «Tiri bolsam, han balasynda qazaqtyng haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmay qoymaymyn» degennen basqagha arnamaghan Álekenning últ aldynda nendey kinәsi bar?

Juyrda «Abay» aqparat­tyq por­talynda Álihan Bókey­han­nyng 145 jyldyghyna baylanysty «Qazaq ýkimeti Bókey­hanovty úmytqan siyaqty» degen maqala jaryq kórdi. Óki­nish­ke qaray, atalmysh maqalagha pikir bildi­rushilerding arasynda Áliy­han­dy orynsyz qaralap, alash arysynyng kemshilikterin jipke tizgender de bar. Áldebir oqyrman inter­net-forumda Álihan Bó­key­­handy «Qazaq tarihynda ózin­dik orny bar túlgha» dep moyynday otyryp, odan «sugha salsa batpaytyn, otqa salsa janbaytyn» batyr jasau tariyhqa qiyanat» dep qinalady. Sodan song ol Áleken­ning bes birdey «kemshilikterin» tizbektey jóne­ledi. Mәselen: «Birinshiden, «Bókeyhanov tәuel­siz memleket emes, bar-joghy birtútas jәne bólinbeytin Resey memleketi qúramyndaghy avtonomiya (qúra­myz) degen. Ol avtonomiyany tóre bolghan son, men biyleuim kerek dep oilaghan», - deydi tasadan tas atushy oqyrman.

Alashorda últtyq avtonomiyaly ýkimetining tóraghasy, qogham jәne memleket qayratkeri Álihan Bókeyhannyng etken enbegi әli kýnge deyin elenbey keledi. Elenbegeni bylay túrsyn, keyingi kezde alash arysyna tasadan tas atushylar, tipti ashyqtan ashyq aiyptaushylar da tabyluda. Al sanaly  ghúmyryn «Tiri bolsam, han balasynda qazaqtyng haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmay qoymaymyn» degennen basqagha arnamaghan Álekenning últ aldynda nendey kinәsi bar?

Juyrda «Abay» aqparat­tyq por­talynda Álihan Bókey­han­nyng 145 jyldyghyna baylanysty «Qazaq ýkimeti Bókey­hanovty úmytqan siyaqty» degen maqala jaryq kórdi. Óki­nish­ke qaray, atalmysh maqalagha pikir bildi­rushilerding arasynda Áliy­han­dy orynsyz qaralap, alash arysynyng kemshilikterin jipke tizgender de bar. Áldebir oqyrman inter­net-forumda Álihan Bó­key­­handy «Qazaq tarihynda ózin­dik orny bar túlgha» dep moyynday otyryp, odan «sugha salsa batpaytyn, otqa salsa janbaytyn» batyr jasau tariyhqa qiyanat» dep qinalady. Sodan song ol Áleken­ning bes birdey «kemshilikterin» tizbektey jóne­ledi. Mәselen: «Birinshiden, «Bókeyhanov tәuel­siz memleket emes, bar-joghy birtútas jәne bólinbeytin Resey memleketi qúramyndaghy avtonomiya (qúra­myz) degen. Ol avtonomiyany tóre bolghan son, men biyleuim kerek dep oilaghan», - deydi tasadan tas atushy oqyrman.

Álihan Bókeyhan shyn mәnin­de «avtonomiyany tóre bol­ghan song men biyleuim kerek dep oi­laghan» joq. Jalpy Álekeng sayasatqa aralasyp, biylik jýr­gizudi óz aldyna múrat tútpaghan. Oghan Qoshke Kemengerúlynyng «Ezilgen eli ýshin amalsyzdan... qara júmystyng kirine bylghanyp, sayasattyng sandalyna týsuge mәjbýr boldy» degen sózi dәlel bola alady.

Sonday-aq Alashorda últtyq avtonomiyaly ýkimetining tóraghalyghyna Álihan bir ózi týsken joq. Siyezde Ále­kenmen birge Aydarhan Túrly­bayúly men Baqytkerey Qúlma­nov saylaugha týsedi. Nәtiyjesinde 79 delagattyng 19-y Baqytkerey Qúlmanovty, 20-sy Aydarhan Túrlybayúlyn tandasa, Álihan Bókeyhandy 40 azamat qoldap, dauys beredi.  Atalmysh eki azamat ta býgingidey kýzetshi nemese baqsy-balger bolghan joq. Mәse­len Aydarhan Túrlybayúly ma­man­dyghy zanger bolsa, Baqyt­kerey Qúlmanov shyghystanushy bolatyn.

Shyn mәninde, Álihan Bókey­han basqarghan Alashorda últtyq avtonomiyasynyng tәuelsiz memleketten esh aiyrmashylyghy bol­ghan joq. Mәselen, Alashorda ýkimeti jýrgizgen últtyq sayasatty býginde tәuelsizdigine 20 jyl tolghaly otyrghan memleketimiz jýzege asyrghan joq.

«Ekinshiden, - dep bastalatyn aiyptauda: Bókeyhanov kadet partiyasynyng yqpalynan shygha almaghan, eger qyrtynbay kadetter 1917 jyly jazda biylikten aiyrylyp qalmay, Reseydi bas­qaryp ketkende, kadetterding Or­talyq komiytetining mýshesi Bókey­hanov tipti avtonomiya turaly da aitpas edi», - deydi.

Atalmysh aiyptaugha alash arysynyng «Men kadet partiyasynan nege shyqtym» degen maqa­lasy tolyq jauap bere alady. Maqalada Áleken: «Kadet partiya­sy jer adamgha menshikti bolyp berilse de, jón deydi. Bizding qazaq jerdi menshikti qylyp alsa, bashqúrtsha kórshi mújyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp, jalanash  shygha ke­ledi», - dey kele, ózining týpki maqsatyn: «Kadet partiyasy Últ avtonomiyasyna qarsy. Biz alash úrandy júrt jiylyp, Últ avtonomiyasyn tikpek boldyq», - dep mәlimdeydi. Álihan Bókeyhan Kadet pariyasynan bas tartu arqyly ózi bir kezde mýshe bolghan Masson úiymynan da shyghady. Halyqaralyq Masson úiymynan jәne sayasy partiyadan shyghu, sol kezdegi jaghdaymen Álekene onay bolmaghan shyghar. Desek te, últ mýddesi jolynda Alash arysy «Kadet partiyasynyng yqpaly» túrmaq, tipti Masson úiymnyng da yrqynan shygha bilgenin bayqay­myz.

«Ýshinshiden, - deydi beymәlim oqyrman, - Bókeyhanovqa qazaq tórelerining barlyghy qarsy boldy, ony birde-bir tóre jaqta­maghan. Óz tórelerining basyn biriktire almaghan Bókeyhanov, qalaysha qyryq ruly qazaqty basqarmaq? II siyezde oghan Ábil­hayyr hannyng túqymdary biylep otyrghan Kishi jýz oqyghandary týgel qarsy dauys bergen. Senbesenizder, II siyezding dauys beru qorytyndysyn qaranyz­dar. II siyez - jalpyqazaq siyezi emes, «shaqyrylghandardyng siye­zi» boldy. Ol siyezge Bókeyhanov Úly jýzden eshkimdi qatystyr­maghan, sonda onyng avtonomiyasy qay rudyng avtonomiyasy?» deydi.

Eng birinshi, «Bókeyhanovqa qazaq tórelerining barlyghy qarsy boldy, ony birde-bir tóre jaqtamaghan» degen pikirge kelsek.  Álekeng Ahmet Baytúr­syn­úlyna jazghan hatynda: «Eldesim (Omarov - J.S.) joldastyng fizikasyna syn jazayyn desem, gazetke - ýlken, jurnalym joq bolyp, deldal bolyp túrmyn. Eldesim jaqsy jigit. Búryn da jaqsy edi. Endi onan da sýiikti bolyp ketti» dey kele, Álekeng myna bir jәidi jazady:  «Bir kýni Shәngerey maghan: «Men seni jaqsy kórem! Bilesing be?», - dedi. Men: «Joq», - dedim. Shәn­gerey: «Sen shyn qazaqsyng ba? Seni qazaq dep jaqsy kóremin», - dedi. Fizikany oqyp qarasam, Eldesim de qazaq eken», - deydi. Álekendi «qazaq» dep jaqsy kórgen Shәngerey tóre bolatyn.

Al «Kishi jýz oqyghandary týgel qarsy dauys bergen» degen beker sóz. Mәselen, Álihan Bó­keyhan bastaghan alashtyqtar patshanyn  jarlyghyn qoldaugha mәjbýr bolsa, ekinshi jaghynan kelisuge  mýddeli bolady. Ále­keng qazaq jastaryn әskerge barugha ýgitteu maqsatynda, Torghay oblysy, Torghay oyazy, Aqtóbe, Yrghyzda, Aday, Qabyrgha bolysyna baryp: «Júmysqa baryndar, tóbelespender, qash­pandar. Ózim sendermen birge bolamyn», - dep ózi birge barghan.

Al 1917 jyly 27 aqpanda Nikolay patsha qúlaghanda, sol jigitterdi alyp elge qaytady. Álekenning aldynan tu alyp shyghyp, «Hanymyz keldi» dep qarsy alghan halqyna Álihan Bókeyhan izet saqtap: «Qoyyndar!» - dep basu aitady.

Álekene degen kishi jýz qazaqtarynyng qúrmeti arada on jyl ótkende de esh ózgermedi. Mәselen, 1926 jyly Álihan Bókeyhandy erekshe qúrmetpen qarsy alghan adaylar turaly akademik Álkey Marghúlan: «Adaylar Bókeyhanovtyng halqynyng aldyndaghy orny tolmas qyz­metin tany biledi eken. Sondyq­tan ony asa joghary dәrejede qúrmettedi. Ózderiniz biletin shygharsyz, qazaq tek eng qúrmetti qonaghyna tay әlde qúlyn soyyp qarsy alady. Áriyne, búl ómirde óte siyrek bolatyn jaghday. Sebebi, jylqy balasynyng sýikimdiligi sonshalyq, ony soigha eshkimning kózi qimaydy jәne batyly barmaydy. Al qúlynnyng terisinen jarghaq jasaydy.

Sondyqtan jarghaq kiygen qazaq ilude bireu ghana bolar. Jarghaq - qazaq kiyimining tóresi» dep jazady. Qazirde «aspanda - qúday, jerde - múnay, ortasynda - aday» degen ór minezdi halyqtyng babasy Álekene qúrmet kórsetui tegin emes ekeni belgili.

Jalpy, «úly jýz qazaq­taryn bólip tastady» degen sóz de jalghan. Álihandy aiyptau­shy­lar­dyng biri Temirbek Jýrge­nov bolghanyn býginde bile ber­meymiz. Mәselen, Mústafa Sho­qay­úly «Orys missioner­leri» degen maqalasynda:  «...T.Jýr­genúly aldymen Álihan Bókeyhangha jala jabudan bastaydy.

Onyng sózine qaraghanda, (ótken jyldyng jazynda Stalin Mirzoyangha Álihan turaly bylay depti) 1919 jyly Álihan Stalinning qasyna kelip: «Qazaq halqy - joyylyp ketuge tiyis halyq» depti-mis. Stalinnin: «Siz nege olay dep oilaysyz?» degen súrauyna Á.Bókeyhan:  «Óitkeni búl halyqtyng sózdik qorynda orystardyn  «dviyjeniye» degen úghymyn jetkizip bere alatyn sóz de joq» depti-mis», - dep jazady. Mústafa Shoqayúly múnyng negizsiz ekenin dәleldey kele: «Qazaq últtyq partiyasy «Alashtyn» negizin qalaghan, Alash baghdarlamasynyng avtory bolghan, Alashorda ýkimetin basqarghan Álihannyng auzynan múnday sózding shyghuy qalay dese de, aqylgha syimaydy» degen pikir bildiredi. «Qazaq últtyq partiyasy «Alashtyn» negizin qalaghan, Alashorda ýkimetin basqarghan» Álekenning úly jýzdi bólip tastaytynday, rushyl emes edi.

«Tórtinshiden jәne besinshi­den» dep bastalatyn aiyptaular bir-birine úqsas. Naqtyraq aitsaq: «Bókeyhanov azamat soghysy jyldarynda ózine qarsy bolghan barlyq qazaq qayrat­kerlerin ne ózi qughyngha úshyrat­ty, ne Kolchak pen Annenkovqa ústap berdi. Jalpy oqyghan qazaq jigitterining jartysyna juyghy alashordashylardyng aq terrory kezinde qyrghyn tapqan» nemese «Bókeyhanov ózine ergen qazaq­tyng qolynan is keletin oqyghan jigitterin bolishevikterge qarsy qoyyp, barlyghyn soqqygha jyq­tyrdy, oghan ergen jigitterding barlyghy respublika qúrylghan kezde basqaru isine aralasa almay, dalaqtap qaldy. Óz qate­likterin týsingen son, olar jabyla estelik jazyp, Bókeyhanovty qarghap-siley bastaghan» - deydi.

Túrsyn Júrtbay «Úranym Ala­shym» kitabynda: «Álihan Bókeyhan ózge alashtyqtardy saqtau ýshin, aldymen ózin saqtau kerek ekenin anyq bildi» dep jazady. Al Álimhan Ermekov Áliy­han­nyng aldynda kinәli sezinetinin jazady. Mәselen: «Qadirli Ále­ke! Mening búrynghy qyzmetimning bir ýlken artyq­shylyghy - dostarymmen kezdesip túrugha asa qolayly edi: qazir men olardan kóz jazyp qaldym, tipti hat-ha­bar alysatyndarym da azayyp ketti. Áleke, әsirese sizding al­dy­nyzda ózimdi óte kinәli sanaymyn. Sizdi kópten beri saghy­nyp jýr­­min, biraq ta Sizben jýz­desu­ge esh mýmkindigim bolmady, al hattyng sózi meni qanaghattan­dyr­maydy, son­dyq­tan da jazudan boyymdy aulaq ústaymyn», - deydi. Jalpy Álihan­dy «qarghap-silegen» birde-bir alashtyqty kezdestire almaysyz.

Internet-forumda Álihan­dy jappay aiyptay bermegen. Olardyng ishinde: «Álihan Bókeyhan bolmasa, Qazaqstan­nyng territoriyasy býgingiden әlde qayda kishkentay ghana bolar edi! Álihan Bókeyhan bolmasa, Qazaq­stan ary bolghanda Tatarstan sekildi Reseyding ishindegi res­publika ghana bolar edi! Álihan Bókeyhan bolmasa, qazaq tili tatar tiline jútylyp ketui de ghajap emes edi», - dep pikir bildirgender bar.

Juyrda «Temirqazyq» pikir-sayys klubynda Fazylbek Ábsattar degen sayasattanushy alashtyqtar býgingi kýnge ýlgi bo­la almaytynyn aita kele: «Mә­se­len, Smaghúl Sәduaqasúlyn ór­tep jatqanda, Álihan Bókey­han qol qusyryp qarap otyrdy», - dep ashyqtan-ashyq aiyptady.

Ilgeride alashordashylardy kommunistik kózqarastaghy agha buyn ókilderi synaytyn. Endi búl pikir jasaryp kele jatqan siyaqty. Jalpy, býgingi tanda aqyn-jazushylardyng qadiri ómirden ótkennen keyin artady degen pikir qalyptasqan. Ókinish­ke qaray, Álihangha múnyng qatysty joq siyaqty. Olay deyti­nim, alash arysynyng býgingi kýnge qaraghanda, kózi tirisinde qadyr- qasiyetin joghary baghalaghan siyaqty. Mәselen, 1905-1908 jyldary aqyn Kókbay Janatay­úly Álihangha:

Qaraghym, jalghyzymsyn

qazaqtaghy,

Úl tumaq sendey bolyp az-aq

taghy.

Ógiz ólip, bolmasa arba

synyp,

Ómiring ótken jansyn

azaptaghy.

Bal tamghan, hanzadam-ay,

qalamynnan,

Tәnirim aiyrmasyn

talabynnan!..  - dep jyrlasa, Súltanmahmút Torayghyrúly:

As-calaumaghaleykum,

danyshpanym,

Qamyn jep músylmannyn

alysqanym!

Kóp aidyng kórmegeli jýzi

boldy,

Jýrmising aman-esen,

arystanym, -

dep jýrek jardy lebizin bilidire­di.

Al ózining ýzengelesi Ahmet Baytúrsynúly:

Qyraghy, qiya jazbas

súnqarym-ay,

Qajymas qashyq jolgha

túlparym-ay!

Ýiilgen ólekseni órge sýirep,

Shygharmaq qyr

basyna inkәrim-ay! -

degen jyr joldaryn arnaydy.

Qoshke Kemengerúly: «Ýki­met­ting qara qughyn jasaghan kýn­derinde aidauyna da, abaq­tysyna da shydap, el ýshin basyn qúrban qylghan at tóbelindey ghana azamat toby boldy. Búl topty baulyghan - Álihan. Álihan­nyng qazaq eline istegen tarihy qyzmeti: әdeby til tuuyna sebep boldy, ózine ergen topty diny fanatizmge qarsy tәrbiye­ledi. Búdan baryp tatardan irge­sin aulaq salghan qazaq últy tudy», - deydi. Al Álekenning ózi bolsa: «Keyingige ghibrat alarlyq ýl­gi tastap ketip, alghys alarmyz ba? Joq, dalagha laghyp, jónsiz ketip, qarghys laghnet alamyz ba? Keudesinde kózi bar adam kóp oilanarlyq júmys» degen eken. «Keyingige ghibrat alarlyq ýlgi tastap ketken» Álekendi aiyptamay, kerisinshe, ardaqtay bileyik, aghayyn!

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 08 (91) 02 nauryz  2011 jyl.