Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Tamyr 7285 24 pikir 6 Shilde, 2018 saghat 15:15

Aqiqatty aitqan Artyqbaevqa hat

 

Jaqynda Abay.kz aqparttyq portalynda(27.02.2018j.) "Qiyr jaylaghan qyzayda qazaq tarihynyng kilti bar" atty maqala jәriyalandy. Tarihy derekterge negizdelip jazylghan maqalanyng aitar  oiy oramdy, uәji dәleldi shyqqan. Áriyne tarih ghylymdarynyng doktory, professordyng auzymen aitylyp, qolymen jazylghan maqalagha bagha beru onaygha soqpaydy. Dese de kóp jyldardan beri qyzay tarihymen ainalysyp jýrgendigim sebepti maqal jóninde azdy-kópti óz oiymdy bóliskendi jón kórdim.

Sóz basynda anamyz Qyzaydyng ata-tegine az-kem toqtala keteyik. Qyzay anamyz úly jýzding ataqty bii Bәidibek biyding tóte úrpaghy, onyng kýieui Shaghyr batyr naymannyng matay ruynan taraydy. Mataydyng ýlken úly Keldәulet by atalyq han ordasynda  atalyqtyq qyzmet atqarghan. Uaqyt óte kele ózining Keldәulet degen aty atalmay mәnsap aty atalyqpen atalyp ketedi. Keldәulet by atalyq ózining Qúttybolat degen úlynyng shanyraghynda dýniyege kelgen nemeresi-Shaghyr batyrgha Bәidibekting kýndey qyzy Kýnbiykeni qúda týsip alyp bergen. Kýnbiykening anasy-Domalaq Ana. "Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher" demekshi sharapatty  Domalaq Ananyng tәlim-tәrbiyesin kórgen Kýnbiyke nayman elinde ónegeli kelin, ardaqty ana atanyp, esimi elge "Qyzay" atymen keng taralyp ketedi. Kýnbiykening Qyzay atanuy turaly neshe týrli boljam aitylady. Ol mәsele aitylyp-jazylyp jýrgen nәrse bolghandyghy sebepti múnda toqtaludy jón kórmedik. Al osy Qyzay anamyzdan órbigen úrpaq óse kele Samany tóre saylap, óz aldyna tóreli el bolady. Qazirgi kezde negizinen QHR, ShÚAR-nyng Ile aimaghyn mekendeytin qyzaylardy bylayghy júrt qyzay eli dep ataydy. Olardyng sanyn  bireuler 500 myng dese, endi bireuler 800 myngha deyin jetkizedi.

Osy joldardyng avtory qyzay tarihy turaly onshaqty jyldan beri izdenip keledi. Neshe ret Taldy-qorghan baryp, Ayakóz asyp qyzay tarihyna qatysty derekter jinaugha at salysty. Áriyne әr sapargha tarihshy ghalymdar, taghlymdy qarttar, oiy oramdy jastar qatysyp otyrdy. Sonday sapardardyng birin  2010 jyly úiymdastyrdyq. «Qyzay Ana» atty kitap jazghan, qyzay tarihy men shejirelerin jinastyruda eresen zor enbek etip jýrgen aghamyz Jaqyp Jýnisúly, aqyn Janatay Qabdykerimúly jәne men ýsheuimiz tarihy qújattarda nemese tarihy jyr-shejirelerde qyzaygha qatysty aty atalyp, týri týsteletin Almaty oblysy men Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy birqydyru ónirlerdi aralap, jer-su attaryn týgendep, eski zaman eskertkishterin suretke týsirilip, shejire-dastandardan habary bar kónekóz qariyalarmen jýzdesip qaytqanbyz. Osy sapardan "Aruaqtar basyna ýshinshi ret ziyarat" atty sapar esteligin Jaqyp Jýnisúly aghamyz jazyp, ony qytaydaghy qazaq baspasózinde jәriyalady(QHR, ShÚAR, Ile aidyna júrnaly, №5(177), 2010 j., 79-111 better ).  Osy sapar barysynda Qyzay ananyn, Qúdaynazar batyrdyng beyitterin túraqtandyrdyq. Taghy da  tarihy dәlelder, dәiekti uәjder kerek bolghandyghy sebepti maqalada búl tema qamtylmady. Shaghyray әuliyenin, Sybanbay biyding beyitteri turaly mәlimet berildi. Sapar barysynda Alakól manyndaghy shoghyrly ornalasqan jýzdegen qyzay kýmbezderi men beyitteri suretke týsirildi. Sapar sonynda Shyghys Qazaqstan oblysy Zaysan audanynyng Mayqapshaghay shegara beketindegi(Eki el arasyndaghy beytarap aimaqtaghy) Esengeldi babamyzdyng basyna baryp qúran oqydyq. Áriyne  shegara qyzmetkerlerining rúhsatyn alu onaygha soqqan joq.

Qazaq jerin jaudan azat etu jolyndaghy 1725 jylghy Búlanty-Bileuti  manyndaghy súrapyl soghysqa Esengeldi babamyz nebәri 17 jasynda qatysqan. Babamyz Abylay hannyng aq tuynyng astynda Qabanbay batyrdyng qolbasshylyghynda nebir qiyan-keski soghystargha qatysqan. Arqa dalasyn jaudan azat etu ýshin  arpalysty. Ayakóz azat etilgende ony alghash qyzay eli meken etti. Mamyrsudaghy qazaq-qalmaq kelissózinde Abylay han men bitimge kelgen qalmaq noyandaryn asta-tók dastarqanymen kýtip aldy. Ilgeri jyljyp Zaysan ónirin jau qolynan tazartyp Qozy manyraq, Qoy manyraq degen jerlerdi meken etken Esengeldi babamyz shamamen 1885 jyldary 76 jasynda qaytys bolady. Shabamyn degen jauyn shauyp, alamyn degen jauyn alghan batyr babamyz ata-qonysy, ózining kindik qany tamghan Qyzay tauyna el jaylatsam degen jalghyz armanyn arqalap ol dýniyege ketti. Qytay-Qazaq shegarasynyng qaq ortasyndaghy beytarap aimaqta jatqan batyr babamazdyng kýmbezi kezindegi shegara bólisinde bir nýkte bolyp sanalghan da sol zamanghy hattamalargha Esengeldi kýmbezi dep týsken. Tóbeshiktegi jarty kýmbez әli de men múndalap, tarihy missiyasyn atqaryp túr. . Maghan batyr babamyzdyng aruaghy kýni-býginge deyin kýndi-týnge jalghap el shegarasyn kýzetip túrghanday seziledi de túrady. Jatqan jering jәili bolsyn batyr babam.

Jogharydaghy sapardan keyin de neshe ret Alakól, Ayakóz  manyn sharlap shyqtyq, zertteu jýrgizdik. Bizding anyqtauymyzsha Shaghyr babamyz ben Qyzay Anamyzdyng meken etken jeri qazirgi Barlyq tauy men Toqta tauy bolyp shyqty.  Avtor ózining "Qyzay elinin  bayyrghy ata-mekeni nemese Qyzay tauy turaly izdenister"(QHR,ShÚAR, Tarlandar júrnaly, №3, 2015j., 46-57 better), "Qyzay tauy turaly izdenister"(  Alatau gazeti, №(803) 24.02.2017)  jәne "Er Qaptaghay"(QHR.ShÚAR. Ile aidyny júrnaly, №2(186), 2012 jyl), (Almaty aqshamy gazeti, №89(5123), 23.07.2015j.) atty maqalalarynda  Barlyq tauynyng ertede Qyzay tauy, Toqta tauynyng Qaptaghay tauy  atanghanyn jan-jaqty dәleldegen.   1723 jylgha deyin yaghny "Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlamadan" búryn Tólegetaydyng tórt balasy Taldy-qorghannan Ayakózge deyingi úlan-ghayyr alqapty meken etken. Tólegetaydyng bir balasy-mataylar, onyng ishinde qyzaylar qazirgi Toqta jәne Barlyq taularyn meken etse, Tólegetaydyng endi bir balasy-sadyrlar Barlyq tauynyng shyghysyndaghy Mayly-Jәiir taularyn meken etken.  Jonghar handyghynyng batysynda, Qazaq handyghynyng shyghysyndaghy jau ótinde otyrghan sadyrlar M.Tynyshpaev aitqanday Jonghardyng birinshi soqqysyn qabyldaydy. Ata-qonysynda beyqam jatqan Mayly batyr óz atynda atalatyn, kýni-býginge deyin jәilaudyng tóresi sanalatyn Mayly-Jәiir tauynan osy joly airylady. Búl shamamen 1716 jyldargha tura keledi. Al 1723 jylghy   "Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlamada" ata- qonysynan airylghan mataylar, onyng ishinde qyzaylar Balqash kólining shyghysymen bosyp otyryp Balqysh kólining ontýstik batysyndaghy IYtishpes kóli manyn panalap, "qayyng sauyp" kýneltedi. Bosqan elding aldy Aral kóline baryp tireleledi.   Sol zamannan qalghan bir belgi-Aral kóli manyndaghy bir tóbe kýni-býginge deyin Matay tóbe dep atalady.

1725 jylghy Úlytaudyng etegindegi Búlanty-Bileuti ózenderining saghasynda, 1728 jylghy IYtishes kólining manynda bolghan súrapyl shayqastarda qazaq qoly qalmaqty oisyrayta jenedi. Búl shayqastar jóninde arnayy kitaptar jaryq kórdi. Es jiyp, ensesin kótergen qazaq qoly Arqa dalasyn jaudan azat etuge bel sheshe  kiristi. Matay Bóribay batyr 1742 jyldyng qyrkúiek aiynda mayor Karll Millermen Sarysu ózeni manynda óz ordasynda kezdesken. 1699 jyly tuylghan Bóribay batyr 1756-60 jyldary  Sarysu ózeni boyyndaghy qazaq-qalmaq qaqtyghystarynyng birinde qaytys bolady.  Esil erining erligin eskergen halqy onyng sýiegin Qoja Ahmed Yassavy Kesenesine aparyp arulap jerleydi. 1742 jylghy kezdesuge naymannyng ataqty biyi, sarshinasy Qara by de(qyzay) qatysty dep jazady orys tarihshylary. Qara biyding azan shaqyryp qoyghan aty  Esirkep. Qara by babmyz da shamamen 1756-1760 jyldary jogharyda atalghan Sary su ózeni ónirinde qaytys bolyp, sýiegi Qoja Ahmet Yassavy kesenesine jerlenedi. Azan shaqyryp qoyghan aty boyynsha tas eskertkishke Esirkep by dep jazylghan. Tolyq mәlimetti qazaqtyng Qara bii atty maqaladan alasyz(QHR,ShÚAR, Tarlandar júrnaly, №1, 2015j., 8-15 better).  A.IY.Levshin «Kirgiyz-kazachiih nemese kirgiyz-kaysastardyng ordalary men dalalaryn suretteu» atty enbeginde Sarysu ózeni manynda Qaranyng tauy(gora Kara), Qaranyng kóli(ozero Kara) jәne Qaranyng qúmy(pesky Kara) degen Qara by babamyzdyng atymen atalatyn jer-su attaryn jazyp qaldyrady. Jaudan azat etilgen Arqa dalasyn alghash naymandardyng meken etkenin, arghyndardyng naymannan keyin Arqagha kelgenin Mashhúr Jýsip jazbalary da rastaydy. Prosessor, tarih ghylymdarynyng doktory J.Artyqbaev Abay.kz aqparattyq portalynda jәriyalaghan "Qiyr jaylaghan qyzayda qazaq tarihynyng kilti bar" atty maqalasynda qyzaygha qatysty biraz jer-su attaryn keltiredi. Onda  Jolymbet auyly men Esengeldi ózenderining attary atalady. Múndaghy Jolymbet pen Esengeldi Qúdaynazar batyrdyng bel balalary. Olar aghayndy ýsheu bolghan: jolymbet, Esengeldi jәne Súltangeldi. Al Qaramende batyrgha keler bolsaq, ol Tәnirberdining nemeresi. Shejire boyynsha tómendegidey: Tәnirberdi→Toqsan→Qaramende.

Tәnirberdi→Qúdaynazar→Esengeldi.

Esengeldi batyr men Qaramende batyrlar zamandas, atalas  tuys bolghandyghy sebepti bir ónirdi meken etti dep kesip aitugha bolady.

QHR, ShÚAR-nyng Ile ónirine tanymal, sol ónirde alghashqylardyng biri bolyp mektep saldyrghan, tegi qyzaydyng torghay ruynan taraytyn Jabyqbay aqalaqshygha(1874-1958) qatysty myna әngimeni aita ketkendi jón kórdik. Jәkeng 1955 jyly KSRO-nyng QHR, ShÚAR Qúlja qalasyndaghy konsuldyghyna baryp, auyl-aymaghymen, shamamen 300-400 otbasy bólinbei-jarylmay Qazaqstangha kóshuge dayyn ekendikterin bildiredi. Jazbasha ótinishinde Jәkeng ata-babasynyng bayyrghy ata-mekeni dep Torghay dalasyn kórsetedi. Ótinishti qabyldap alghan konsul 3 aidan song jauap qatady. Búl óte ertedegi tarih eken. Sodyqtan da ol jerlerding sizderding bayyrghy mekenderiniz ekendigin nemese bayyrghy mekenderiniz emes ekendigin anyqtay almadyq. Sol sebepti de sizderding kóshulerinizge jogharghy jaqtan rúhsat etilmedi dep jauap beredi konsul. Mine biz búdan qyzaydan taraytyn torghay ruynyn  Torghay atty dalany meken etkenin kóremiz. Sonday derekterding biri Shynghys tauda qyzaydyng torghay ruynan shyqqan Toqpanbet atty batyrdyng atyndaghy jaylaudyng kezdesui der edim.

Jalpy alghanda 1723 jylgha deyin Qaptaghay(Toqta) tauy men Qyzay(Barlyq) taularyn meken etken qyzaylar 1723 jylghy "Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlamada" ata-qonysynan airylyp, Balqash kólining shyghysymen bosqan halyq Syr ózeni boyyn jaghalap Aral kóline deyin jetken. Al 1725 jyldan bastalghan qazaq qolynyng jaugha degen qatty toytarystary qalmaqta soltýstikke yghystyrady. Balqash kólining batysynmen jyljyghan naymandar Arqa dalasyn azat etude kóp kýsh kórsetedi. Qazirgi Qaraghandy, Selinograd  oblystaryn, Torghay dalasyn biraz jyl meken etken mataylar, onyng ishinde qyzaylar, Shynghystau men Ayakózdi jaudan azat etuge at salysady. Jau kolynan azat etilgen Ayakózdi alghash bolyp qyzay meken etedi. Qabanbay batyrdyng qol astynda jaudy óksheley qughan Esengeldi batyr ózine mәngilik túraqty Zaysan ónirinen tapty.

Jambyl Artyqbaevtyng "Qiyr jaylaghan qyzayda qazaq tarihynyng kilti bar" atty maqalasy óte sauatty jazylghan. Maqalada keltirilgen qyzaydan shyqqan batyrlardyng atymen baylanysty jer-su attaryn tolyq qoldaytynymdy osy maqalam arqyly bildirgim keldi. Kezinde orys otarshyldarynyng zorlyqty kýshimen ózgertilgen jer-su attaryn anyqtap, olardyng bayyrghy attaryn qalpyna keltiru  ruhany janghyrudyng basty bir nyshany dep bilemin. Sol sebepti Maksimovka auylynyng búrynghy aty-Barmaq batyrdy, Semenovka auylynyng búrynghy aty-Qaramende әulie attaryn qalpyna keltiru kezek kýttirmes manyzdy sharalardyng biri dep esepteymin. Aqmola degende mening kóz aldyma qazaqtyng sayyn dalasy, sayyn dala da alystan múnartyp kórinetin appaq molasy kóz aldyma keledi.  Al Selinograd degende sayyn dalada jer  jyrtyp jýrgen orystyng traktorlary, jalanash keudeli  mújikteri kóz aldyma esteydi. Osynyng ózi sanadaghy sansyz súraqqa jauap bolar degen oidamyn.

Rayys qajy Áripjanúly,

Himiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz

24 pikir