Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Anyq 6423 14 pikir 27 Mausym, 2018 saghat 12:11

"Jana Qazaqstan" forumy. Amerikada aitylghan Alash amanaty

24-27 mausym aralyghynda «Jana Qazaqstan» Forumynyng ókilderi AQSh-ta bolyp, osy elding memlekettik organdarynda, osynda ornalasqan birqatar halyqaralyq demokratiyalyq instituttar men zertteu ortalyqtarynda kezdesuler ótkizdi. AQSh-tyng kórnekti BAQ ókilderimen de súqbattar úiymdastyryldy.

Jýzdesulerding negizgi taqyryby resmy Qazaqstannyng halyqaralyq demokratiyalyq úiymdary aldyndaghy mindettemelerining oryndalu barysy boldy. Sonymen birge, Qazaqstandaghy әleumettik-ekonomikalyq jәne qoghamdyq-sayasy ahual da keninen talqylandy.

AQSh sayasy isteblishmenti men bedeldi sarapshylary, әsirese, Qazaqstan aldynda túrghan asa jauapty kezeng – biylik tranziytine erekshe qyzyghushylyq tanytty. Osy mәselege qatysty «Jana Qazaqstan» Forumynyng pozisiyasymen tanysty. Biz bolsaq, búl prosess at tóbelindey toptyng qúpiya sheshimi retinde emes, býkilhalyqtyq, ashyq ta әdil saylau arqyly jýzege asuy kerek degen ústanymymyzdy amerikalyq әriptesterge jetkizdik. Búl proseske últtyng intellektualdyq elitasy da belsendi týrde qatystyryluy tiyis. Búnday demokratiyalyq shartsyz biylik tranziyti sayasi, qúqyqtyq jәne moralidyq túrghydan alghanda negizsiz әri el bolashaghy ýshin asa qaterli bolmaq. Osy túrghydan alghanda elge jana Konstitusiya men halyqaralyq standarttargha saylau zannamasy qajet ekeni atap ótildi.

Kezdesuler barysynda Qazaqstandaghy sayasy oppozisiyanyng ayasy qúqyqtyq túrghyda tarylyp, adam qúqy men sóz bostandyghy ayaq asty bop jatqany da talqylandy. Osy tújyrymdy rastaytyn naqty faktiler keltirildi.

Osy túrghyda amerika jaghy «Jana Qazaqstan» Forumynyng bolashaqta tirkeuden ótu prosedurasyna tiyisti monitoring jasap otyratyny atap ótildi.

«Jana Qazaqstan» Forumy osyghan deyin Qazaqstandaghy zúlmat «Asharshylyq» taqyrybyn tek el ishinde ghana emes, әlemdik dәrejede kóterip, oghan halyqaralyq dengeyde qúqyqtyq-sayasy bagha beru jayynda naqty qimyl-әreket jasaytyny turaly mәlimdegen bolatyn. Qoldan әri qasaqana jasalghan «Asharshylyqty» qazaq últyna qarsy stalindik jýie jýrgizgen genosid retinde moyyndap, oghan sayasy bagha beru Qazaq memleketi men qoghamynyng shynayy otarsyzdanuy men qúldyq sanadan aryluynyng nyshany bolyp tabylady.

Búdan búryn bizder Brusselige baryp, Europarlament deputattary aldynda osy mәseleni qozghap, qoldau tapqan bolatynbyz. Endigi kezekte AQSh Senaty men Kongresinde Ukraina, Shyghys Europa elderindegi genosid pen kommunistik jýie qylmystaryn әshkerelep, olargha sayasy bagha beretin qújattardy qabyldau qajettigi turaly mәsele qoydyq. Sony jýzege asyrudyng ontayly joldary, sharttary turaly mol aqparat almasyp, naqty úsynystar aityp shyqtyq. Ukrainadaghy «Golodomordy» últqa qarsy jasalghan genosid retinde tanu turaly qújatty qoldaghan AQSh kongressmenderi búl mәselege qyzyghushylyq tanytty.

AQSh Senatynyng Halyqaralyq qarym-qatynastar mәseleleri jónindegi Komiyteti basshylyghymen kezdesude Ortalyq Aziya men Qazaqstandaghy azamattyq qoghamnyng janasha sapagha kóship jatqandyghy ataldy. «Jana Qazaqstan» Forumy bizding aimaqtaghy demokratiyagha qatysty jaghdaydy talqylau ýshin Komiytetting arnayy tyndauyn ótkizudi úsyndy. Onday is-shara búdan búryn úiymdastyrylyp otyrghan bolatyn.

Helsinki Comission, National Democratic Institute jәne USAID sekildi bedeldi halyqaralyq demokratiyalyq qúrylymdar jetekshilerimen kezdesude Qazaqstandaghy adam qúqyn qorghau mәseleleri, sayasy tútqyndar jәne olardy bosatu qajettigi turaly aittyq. Erekshe taqyryp retinde Janaózen qandy qyrghynynyng sebep-saldaryn zerttep, anyqtau, osy qylmysqa qatysy bar barsha lauazymdy túlghalardy jauapqa tartu mәselesi de qozghaldy.

Qazaqstan azamattyq qoghamynyng әlemdik dengeydegi sarapshylyq-taldau ortalyqtarymen qoyan-qoltyq qarym-qatynasyn ornatu, eldegi jәne Orta Aziya aimaghyndaghy shynayy aqparatty solargha jetkizu sekildi ózekti mәsele de nazardan tys qalghan joq. «Jana Qazaqstan» Forumynyng ókilderi әlemge aty mәlim Atlantic council, Center for Strategic and international studies siyaqty irgeli úiymdarmen, taldau ortalyqtary, Djordjtaun uniyversiytetining mamandarymen asa qyzyqty, paydaly basqosular ótkizip, ózara kelisimge keldi. Bizding delegasiya qúramynda elge tanymal sayasattanushylar men sarapshylar bolghany da osy talqylaulardyng mazmúndy ótuine óz septigin tiygizdi.

«Jana Qazaqstan» Forumynyng ókilderi AQSh Memlekettik departamentining Ortalyq Aziya boyynsha jәne Demokratiya, adam qúqyqtary jәne enbek mәseleleri boyynsha burolarynyng basshylarymen ózara mýddeli kelissózder ótkizdi. Belgilengen reglamentten әldeqayda úzaq jalghasqan әngime barysynda aimaqtaghy asa kýrdeli geosayasy ahual talqylandy. Postsovettik kenistiktegi Kremli propagandasynyng janasha qyrlary da atap ótildi.

Osy kezdesude Qytaydaghy Shynjan-Úighyr avtonomiyaly audanynda qazaqtargha jasalynyp jatqan qysymgha qatysty erekshe alandaushylyq bildirildi. Osy orayda atalghan týitkildi sheshudegi adam qúqyqtary salasyndaghy halyqaralyq tetikterdi paydalanu manyzy algha tartyldy.

AQSh-ta erekshe yqpalgha ie Últtyq Qauipsizdik Kenesi basshylyghymen pikir almasugha tek qana Qazaqstandaghy emes, Ortalyq Aziyadaghy túraqtylyqqa tóngen qauip-qaterler tiyek boldy. Búl túrghyda aimaqtaghy diny ekstremizm pen últtyq separatizmge qarsy túru jolynda tiyisti aqparat jәne saraptaularmen almasyp túru ózektiligi aityldy.

Sonday-aq sapar shenberinde Amerika ghana emes, әlemdegi eng bedeldi degen gazetterding biri sanalatyn «The New York Times» tilshisine auqymdy súhbat berildi.

«Jana Qazaqstan» Forumy,
Vashington, 27 mausym 2018 jyl

Ámirjan Qosan

Abai.kz

14 pikir